آفات مهم درختان میوه‌ هسته‌دار و روش های مبارزه با آن

درختان میوه هسته‌دار، شامل هلو، شلیل، زردآلو، بادام، آلبالو، گیلاس، آلو و گوجه هستند که در اکثر نقاط ایران کشت می‌شوند و هرسال آفات زیادی خسارات فراوانی را به این درختان وارد می‌سازند و باعث کاهش عملکرد و کیفیت میوه‌های تولیدی می‌شوند.

فهرست محتوا این مقاله

مقدمه

شته سبز هلو، مگس گیلاس، شپشک نخودی، کرم سرشاخه خوار هلو، سوسک سرشاخه خوار رزاسه، کرم سفید ریشه ازجمله آفاتی هستند که هرساله خسارت زیادی به درختان میوه هسته‌دار وارد می‌کنند و در صورت عدم مبارزه با آن‌ها باعث کاهش عملکرد و کیفیت میوه‌های تولیدی و حتی از بین رفتن کامل درخت می‌شوند. در این مقاله به معرفی تعدادی از آفات درختان میوه هسته‌دار و انواع روش‌های مبارزه با آن‌ها می‌پردازیم.

Myzus persica معروف به شته سبز هلو یا شته‌ی هلو-سیب زمینی

این آفت اولین بار توسط دانشمند سویسی در سال ۱۷۷۶ توصیف شد. بومی اروپاست و در سراسر ایالات‌متحده و استرالیا و اکثر نقاط جهان به محصولات باغی و زراعی خسارت وارد می‌سازد. شته‌ی سبز هلو در اکثر نقاط ایران نیز یافت می‌شود اما در اقلیم‌های سردتر تحمل کمتری دارد.

میزبان اصلی این آفت درختان میوه‌ی هسته‌دار (جنس prunus) است. این آفت چرخه زندگی کوتاهی دارد و هر ۱۰ تا ۱۲ روز قادر به تولید یک نسل جدید هست و باعث کاهش عملکرد کمی و کیفی محصولات از طریق تغذیه از شیره‌ی گیاهی، مرگ بافت‌ها، برگ‌ها و انتقال ویروس‌ها می‌شود؛ بنابراین با مبارزه‌ی به‌موقع با این آفت باید از شیوع و گسترش آن جلوگیری کنیم.

چرخه‌ی زندگی شته‌ی سبز هلو

شته‌ی سبز هلو بسته به دمای زمستان سیکل زندگی خیلی متفاوتی دارد. در مناطقی که دارای زمستان‌های معتدل می‌باشند فقط یک‌بار در سال تولیدمثل جنسی دارند و بقیه‌ی سال تولیدمثل غیرجنسی (بکرزایی) دارند، در مناطق خیلی سرد بعضی از حشرات به‌صورت جنسی و بعضی دیگر به روش غیرجنسی تولیدمثل می‌کنند (در ماه‌های گرم سال شته‌ی سبز هلو به‌صورت غیرجنسی تولیدمثل می‌کند).

شته‌ی سبز هلو در ۱۰ الی ۱۲ روز قادر به تولید یک نسل هست که درصورتی‌که شرایط آب و هوایی مناسب باشد ۲۰ تا ۳۰ نسل و در شرایط نامساعد محیطی تا ۱۰ نسل در سال تولید می‌کند.

در اوایل بهار تخم‌های مرغوب به پوره تبدیل می‌شوند و پوره‌ها با تغذیه از جوانه‌ها، گل‌ها و شاخ و برگ‌های جوان و ساقه‌ها تبدیل به حشرات ماده‌ی بی‌بال می‌شوند. در اواسط بهار تا اواخر بهار (اوج فعالیت شته‌ها) حشرات ماده‌ی بالدار ظاهر می‌شوند و از روی درختان میوه به روی گیاهان زراعی (مخصوصاً گیاهان خانواده‌ی سولاناسه و تنباکو و کروسیفره) مهاجرت می‌کنند و با تولید چند نسل (به روش بکرزایی) خسارت عمده‌ای به این گیاهان زراعی وارد می‌کنند.

در اواخر تابستان تا اواسط پاییز مجدداً به روی درختان میوه‌ی هسته‌دار (میزبان‌های اصلی) بازمی‌گردند و هم‌زمان با این مهاجرت حشرات نر و ماده‌ی حقیقی نیز ظاهرشده و حشرات ماده پس از جفت‌گیری (تولیدمثل جنسی) تخم‌های خود را به‌صورت انفرادی در قاعده‌ی جوانه‌ها و یا کنار آن‌ها قرار می‌دهد. تخم‌گذاری تا اواخر پاییز ادامه داشته و تخم‌ها تا بهار روی شاخه‌ها و تنه‌ی درختان زمستان گذرانی می‌کنند (به‌صورت تخم‌های سیاه و براق).

خصوصیات مورفولوژیکی شته سبز هلو

شته‌های سبز هلو خیلی کوچک هستند و طولی حدود ۱.۸ تا ۲ میلی‌متر دارند. پوره‌ها ابتدا سبزرنگ و سپس زردرنگ می‌شوند (رنگ پوره‌ی حشراتی که تبدیل به ماده‌های بالدار می‌شوند ممکن است مایل به صورتی باشد). حشرات ماده‌ی بدون بال شبیه پوره هستند. رنگ شته‌ها علاوه بر سبز می‌تواند زرد مایل به سبز، قرمز یا قهوه‌ای باشد (تحت تأثیر گیاه میزبان، تغذیه و دما).

تخم‌های شته‌ها سیاه‌رنگ و بیضی‌شکل و به‌اندازه‌ی ۰.۳ تا ۰.۶ میلی‌متر هستند که حشرات ماده معمولاً در شکاف پوست درختان تخم‌ریزی می‌کنند.

میزبانان شته سبز هلو

طیف وسیعی از گیاهان عنوان میزبان شته‌ی سبز هلو هستند (تقریباً ۴۰۰ گونه از گیاهان در بیش از ۵۰ خانواده میزبان شته سبز هلو هستند)، ازجمله درختان میوه مخصوصاً هسته‌دارها، سیب و گلابی، بسیاری از گیاهان خانواده‌ی کروسیفره، سولاناسه، براسیکاسه، کدوییان، خردل، ذرت، آفتابگردان، شبدر، علف‌های هرزی مانند تاج‌خروس و سلمه تره.

خسارت شته سبز هلو

خسارت اصلی شته مربوط به پوره‌ها و شته‌های ماده‌ی بی‌بال هست که با تغذیه از شیره گیاهی برگ‌های جوان و سرشاخه‌های تازه تشکیل‌شده باعث ریزش برگ‌ها، شکوفه‌ها و میوه چه‌ها می‌شوند. برگ‌های آلوده به شته‌ها زرد و دچار پیچ‌خوردگی می‌شوند و این برگ‌ها دیگر قادر به فتوسنتز نمی‌باشند. شته‌ها همچنین در تراکم‌های بالا موجب تنش آب، پژمردگی و کاهش سرعت رشد گیاه می‌شوند. طولانی شدن مدت آلودگی با شته‌ها باعث کاهش قابل‌توجهی در عملکرد کمی و کیفی محصولات می‌شود.

علاوه بر خسارت مستقیم، شته‌ها به‌طور غیرمستقیم نیز به گیاهان خسارت می‌زنند، شته‌ها با ترشح عسلک موجب تجمع مورچه‌ها و گردوغبار و ترغیب رشد قارچ‌ها و کپک‌ها روی برگ گیاهان می‌شوند که روی رشد و کیفیت محصول تأثیر می‌گذارد. همچنین شته‌ها یکی از ناقلین عمده برای انتقال ویروس‌های گیاهی هستند.

طبق تحقیقات انجام‌شده شته‌ها قادر به انتقال ۷۸ ویروس گیاهی مختلف (ازجمله ویروس‌های پیچیدگی برگ سیب‌زمینی، ویروس Y سیب‌زمینی، ویروس موزاییک خیار، ویروس اچ توتون و… ) هستند.

روش‌های کنترل و مبارزه با شته سبز هلو

عوامل طبیعی

بارندگی‌های شدید باعث نابودی شته‌های بالدار و همچنین شسته شدن پوره‌ها و افراد بی‌بال از روی گیاهان میزبان شده. سرمای زودرس نیز تولیدمثل حشرات ماده را کاهش می‌دهد.

کنترل زراعی

کشاورزان معمولاً با انجام اقدامات زراعی مؤثر با شته‌ی سبز هلو مبارزه می‌کنند. ازجمله این عملیات زراعی عبارت‌اند از: تنظیم زمان کاشت و برداشت، تنظیم طرح کشت، شخم عمیق و خیش زمستانه، استفاده‌ی مناسب از کودهای زراعی، آبیاری به‌موقع و زهکشی مناسب می‌تواند برای به حداقل رساندن خسارت شته‌ی سبز هلو مورداستفاده قرار گیرد.

کنترل مکانیکی و فیزیکی

استفاده از کارت‌های زرد یا سبزرنگ که آغشته به روغن یا مواد چسبنده هستند. یک اقدام کنترلی مفید، آویزان کردن نوارهای نقره‌ای و خاکستری در بالای محصولات زراعی جهت ممانعت از فرود آمدن و مستقر شدن حشرات بالغ روی این محصولات هست. همچنین حشرات بالغ را می‌توان با توجه به اولویت آن‌ها جهت مصرف مواد شیرین یا ترش درنتیجه‌ی استفاده از محلول ۱:۲:۲۰ (آب، سرکه، شکر قهوه‌ای) به دام انداخت.

کنترل بیولوژیکی

استفاده از مواد بیولوژیک نقش مؤثری در کنترل جمعیت شته‌ها دارد و همچنین موجب حفاظت از محیط‌زیست و کشاورزی پایدار می‌شود. تنظیم‌کننده‌های رشد حشرات مانند دیفلوبنزرون، کلروبنزرون و سموم دفع آفات با پایه‌ی گیاهی مانند نیکوتین و آزاداریختین و پالیزین تعداد شته سبز هلو و خسارت ناشی از آن‌ها را کاهش می‌دهد.

فرومون‌های مصنوعی حشرات یا ترکیبات سیگنال القایی در زمینه‌ی کنترل آفات و جذب دشمنان طبیعی نتایج مؤثری داشته است. فرومون β-farnesene(EβF) E- یا فرومون هشداردهنده، می‌تواند در تغذیه‌ی شته و همچنین در جذب انواع دشمنان طبیعی شته دخالت داشته باشد.

دشمنان طبیعی

کفشدوزک‌ها مخصوصاً کفشدوزک هفت نقطه‌ای، لاروهای مگس سیرفیده، زنبورهای پارازیت و بعضی از قارچ‌های بیماری‌زا، دشمنان طبیعی شته‌ها هستند. مشکلات در مورداستفاده از کنترل‌کننده‌های طبیعی عبارت‌اند از زادوولد سریع شته‌ی سبز هلو، دوره‌ی رشد و نمو کوتاه شته، پخش و گسترش بالای شته که باعث می‌شود حشرات طبیعی قادر به رقابت با شته‌ها نباشند. درصورتی‌که علاقه‌مند به دریافت اطلاعات بیشتری در این باره هستید به مقاله حشرات مفید مراجعه کنید.

کنترل شیمیایی

حشره‌کش‌های سایپرمترین، آبامکتین، کلروپیرفوس، متیل آمین و ایمیداکلوپراید مواد شیمیایی مؤثر برای کنترل شته‌ها می‌باشند. اگرچه ایمیداکلوپراید یک حشره‌کش خوب و مؤثر جهت کنترل آفات مکنده هست اما استفاده مکرر و متوالی از این حشره‌کش منجر به ایجاد پدیده‌ی مقاومت در این آفت می‌شود.

مگس گیلاس Rhagoletis cerasi

مگس گیلاس گونه‌ای از مگس میوه‌ی تفریتیده (Tephritidae) هست که میزبان گیاهان خانواده‌ی رزاسه و زرشک هست. این آفت اکثراً به درختان گیلاس و آلبالو خسارت می‌زند این آفت به‌طور وسیعی در بیشتر نواحی اروپا (به‌جز انگلیس)، قفقاز، قزاقستان، غرب سیبری و خاورمیانه گسترش‌یافته است. در آمریکای شمالی این آفت اولین بار در سال ۲۰۱۶ دیده‌شده است.

مگس گیلاس مهم‌ترین آفت گیلاس در آسیا و اروپاست؛ اما به میوه‌های زردآلو، زرشک، پیچ امین‌الدوله و آقطی هم آسیب می‌رساند. لارو این آفت ضمن تغذیه از گوشت میوه‌ها، فضولات خود را در آنجا گذاشته و باعث فاسدشدن میوه‌ها و تغییر رنگ آن‌ها می‌شود.

چرخه‌ی زندگی مگس گیلاس

از مهم‌ترین آفات درختان گیلاس و آلبالو است. طول عمر مگس‌ها در طبیعت ۱ تا ۲ ماه هست. حشرات بالغ از اواخر اردیبهشت تا اواسط تیرماه یافت می‌شوند. حشرات کامل مگس گیلاس از مگس خانگی کوچک‌تر هستند. این مگس از ترشحات قندی تولیدشده توسط درختان یا عسلک تولیدشده توسط حشراتی مانند شته سبز هلو تغذیه می‌کند. پس از ۱۰ الی ۱۵ روز حشرات ماده در گوشت میوه تخم‌گذاری می‌کنند (۵۰ تا ۸۰ تخم برای یک‌بار). پس از گذشت ۶ الی ۱۲ روز تخم‌ها تفریخ شده و به لارو تبدیل می‌شوند. لاروها سفیدرنگ، بدون پا و به طول تقریبی ۴ تا ۵ میلی‌متر هستند که از گوشت میوه تغذیه می‌کنند.

مرحله‌ی لاروی ۱۵ تا ۳۰ روز (بسته به مدت رسیدگی میوه‌ها و شرایط محیطی رشد و نمو) طول می‌کشد. در مرحله‌ی رسیدگی لاروها میوه را ترک کرده و مرحله‌ی شفیرگی خود را در خاک به سر می‌برند. شفیره‌ها تا اردیبهشت‌ماه در خاک باقی می‌مانند و ظهور حشرات بالغ از اواسط بهار هست. مگس گیلاس در سال یک نسل یا هر دو سال یک‌بار، یک نسل دارد.

خصوصیات مورفولوژیکی مگس گیلاس

حشره‌ی کامل مگس گیلاس به طول حدوداً ۴ الی ۵ میلی‌متر است. این مگس‌های کوچک دارای بدن براق و به رنگ قهوه‌ای تیره تا سیاه می‌باشند. دارای بال‌های شفاف با ۳ تا ۴ نوار عرضی سیاه یا خاکستری روی بال‌ها. سر قهوه‌ای‌رنگ، چشم‌های مرکب به رنگ سبز با بازتاب نور قرمز که قسمت اعظم سر مگس را پوشانده است. اسکوتلم (زائده پشت قفسه‌ی سینه‌ی حشرات) و پاها زردرنگ است.

روش‌های کنترل و مبارزه با مگس گیلاس

اگر مگس گیلاس کنترل نشود قادر به خسارت‌های بالا (تا ۸۰ درصد خسارت) به میوه‌های درختان گیلاس و آلبالو هست. یک مگس گیلاس ۳۰ تا ۲۰۰ میوه را آلوده می‌کند (حشرات ماده روی هر میوه یک تخم می‌گذارند و میوه‌های تخم‌گذاری شده علامت‌گذاری می‌شوند تا مگس‌های دیگر روی آن میوه تخم‌گذاری نکنند، به همین دلیل درون هر میوه تنها یک لارو دیده می‌شود)