بیماری های نیشکر

مقدمه

نیشکر یکی از گیاهانی است که در سرتاسر جهان به شکل صنعتی جهت استحصال شکر و مواد قندی کشت می شود. اما کشت نیشکر برای مقاصد دیگر و استفاده از فراورده های جانبی آن نظیر انواع حلال های صنعتی و مواد سلولزی نیز می باشد. نیشکر بومی شمال استرالیا بوده و در مناطق با آب و هوای گرم و نیمه حاره ای محصول بسیار مناسب و اقتصادی می دهد. برزیل، هند و چین سه کشوری هستند که بیشترین میزان تولید نیشکر در دنیا را به خود اختصاص داده اند. در ایران نیز کشت نیشکر در برخی از مناطق از جمله استان‌های خوزستان و گلستان انجام پذیر است. واحدهای کشت و صنعت مختلفی در استان خوزستان مشغول به کشت و فرآوری محصولات حاصل از نیشکر هستند. تخمین زده شده است که حدود ۲۳ هزار هکتار از اراضی خوزستان تحت کشت نیشکر است. نیشکر گیاهی با میزان فتوسنتز بسیار بالاست که همین امر باعث می‌شود تا در کشت ‌های وسیع برای تولید اکسیژن نیز مورد توجه ویژه قرار داشته باشند. این گیاه در طول زندگی خود ممکن است با عوامل بیماری زا و یا آفات گوناگونی دست و پنجه نرم کند. از این میان بیماری های نیشکر با توجه به محیطی که این گیاه در آن در حال پرورش است، بسیار حائز اهمیت بوده و عدم رسیدگی به موقع به آنها باعث از بین رفتن بخش وسیعی از کشت در مزارع تولید نیشکر می شود.در این مقاله به بررسی مهمترین بیماری های نیشکر در ایران خواهیم پرداخت.

۱-سیاهک نیشکر

 این بیماری یکی از شایعترین و مهمترین بیماریهای گیاه نیشکر است. عامل بیماری قارچی با نام علمی Ustilago Scitaminea  است که اندام های هوایی گیاه حمله می کند. در اثر حمله این قارچ لکه های آب سوخته و رنگ پریده کوچکی روی برگ ها ایجاد می شود، برگها حالت طبیعی خود را از دست داده و به شکل تسمه در می آیند. گیاهان آلوده دارای رشد کمتری بوده و فاصله میان گره ها در آنها کمتر می شود و بنابراین ممکن است که بخشی از مزرعه به شکل پست تر دیده شود. این قارچ می تواند به گل آذین و جوانه انتهایی نیز حمله کند و در صورت حمله به جوانه انتهایی آن را سیاه رنگ کرده و توده ای از اسپور ها را روی آن ایجاد می نماید. حمله به جوانه انتهایی باعث از بین رفتن رشد رویشی گیاه خواهد شد. این قارچ یک آلودگی سیستمیک در گیاه ایجاد می کند. و این به این معناست که این قارچ می‌تواند در اندام های داخلی و حتی زیرزمینی حضور داشته باشد. با در نظر گرفتن این موضوع استفاده از قلمه های سالم و عاری از آلودگی می تواند بهترین راه برای مدیریت این بیماری در مزارع باشد. در صورت مشاهده لکه های اولیه از این بیماری می توان با سمومی نظیر تبوکونازول و یا پروپیکونازول اقدام به سمپاشی و ضدعفونی نمود. قلمه های مورد استفاده را جهت اطمینان از عدم بروز آلودگی می توان در آب گرم ۵۰ درجه سانتیگراد  به مدت ۳۰ دقیقه تیمار کرد و یا از سم تبوکونازول برای ضدعفونی آنها استفاده نمود.

این بیماری توسط گونه های مختلف قارچ Fusarium ایجاد می شود. و حمله بیمارگر برگ های جوان در قسمت اتصال به ساقه اصلی دچار زردی شده و به تدریج پوسیده می شوند ممکن است روی سرشاخه اصلی نیز زخم هایی به رنگ زرد ایجاد شده و سپس به رنگ سیاه در آمده و پوسیده شوند. آلوده به این بیماری دارای رشد کمتری نسبت به گیاهان سالم بوده و همچنین میزان تولید قند در آنها نیز کمتر است. این بیماری مادامی که محدود به برگ‌ ها باشد خسارت چندانی در مزارع ایجاد نمی کند اما به محض درگیر شدن ساقه ها خسارت آغاز می شود ساقه های آلوده ظاهر چاقو خورده به خود می‌گیرند. گرچه روش مبارزه خاصی برای این بیمارگر پیشنهاد نشده است اما استفاده از سموم قارچ کش عمومی مانند تیوفانات متیل و کاربندازیم می‌تواند به صورت لکه ای باعث کاهش علائم بیماری شود.

۲-پوکابوئنگ

۳- سوختگی و پوسیدگی غلاف نیشکر

 عوامل بیماری زای گوناگونی از قبیل گونه‌های رایزوکتونیا، سیتوسپورا و گلومرلا می‌توانند بر روی غلاف و ساقه نیشکر مستقر شده و ایجاد آلودگی بکنند. علائم اولیه این بیماری ها معمولاً به شکل لکه های آب سوخته بر روی غلاف و یا ساقه دیده می شود. با گسترش بیماری و تولید آنزیم های مختلف از اندام قارچی، بافت گیاهی دچار پوسیدگی شده و به رنگ سیاه با ظاهری آبکی در می آید. در برخی مواقع ممکن است که عامل بیماری پوسیدگی خشک نیز بر روی غلاف ایجاد بکند که در این حالت لکه ها بدون حاشیه آب سوخته خواهند بود. برخی از این عوامل بیماری زا ممکن است که ناحیه آلوده را به رنگ قهوه‌ای، نارنجی و یا قرمز تبدیل کنند و گاها این پوسیدگی ها به پوسیدگی قرمز نیشکر معروف می شوند. در هر صورت وقوع هر یک از این آلودگی ها و روی غلاف و ساقه می تواند در صورت پیشرفت به عمق بافت گیاهی نفوذ کرده و ضمن ازبین‌ بردن آوندهای گیاهی باعث تضعیف کلی بوته ها نیز بشوند. گیاهان به شدت آلوده نسبت به وزش باد بسیار حساس بوده و ممکن است دچار افتادگی شوند. همچنین بر اثر حمله این بیمار گرها و ترشح مواد شیرین داخل ساقه به خارج آن، حشراتی نظیر مورچه ها و موریانه ها بیشتر جلب این گیاهان می شوند. در مناطقی که دارای رطوبت نسبی بالاتری بوده و یا تراکم بوته ها بیشتر است این بیماری با شدت بیشتری مشاهده می شود. سمومی نظیر کاربندازیم، اکسی کلرور مس و  مانکوزب برای کنترل لکه این بیماری در مزارع توصیه می شود.

۴-پوسیدگی آناناسی

  Ceratocystis paradoxa عامل ایجاد این بیماری است. این بیمارگر اصولاً پاتوژن گیاه آناناس بوده و بر روی میوه آن ایجاد پوسیدگی می کند. اما در مورد نیشکر نیز در قلمه‌ های گرفته شده است گیاه که جهت کاشت مجدد استفاده می شوند نیز می تواند ایجاد بیماری کند. این قارچ با آلوده کردن فضای داخلی قلمه ها در ابتدا باعث تغییر رنگ آنها به نارنجی و قرمز و سپس پوساندن و سیاه نمودن آنها می‌کند. قلمه های آلوده ممکن است کاملاً از بین نرفته و جوانه زنی از آنها نیز صورت بپذیرد اما اندکی پس از جوانه زنی جوانه های تازه نیز درگیر شده و از بین خواهد رفت. این بیماری سبب به تاخیر انداختن کشت و از دست دادن فصل خواهد شد و گاها نیاز به واکاری خواهد بود. ضدعفونی قلمه ها قبل از کاشت با ترکیب بوردو و یا قارچ کش کاربندازیم و یا ضدعفونی آنها با آب ۵۰ درجه سانتی گراد می تواند سبب کاهش چشمگیر آلودگی به این بیماری شود. توجه به استفاده از قلمه های سالم و همچنین استفاده از ابزار آلات ضدعفونی شده نیز کمک می کند تا این بیماری مدیریت شود.

۵-کوتولگی راتون

 تا مدتها عامل این بیماری ویروس معرفی می‌شد اما اکنون مشخص شده است که این بیماری توسط یک باکتری سخت کشت ایجاد می گردد. این بیماری یکی از خسارت زا ترین و مهم ترین بیماری ها در ایران به شمار می آید و هر ساله هکتارها کشت نیشکر را تحت الشعاع قرار می دهد. گیاهانی که به این باکتری آلوده باشند نسبت به گیاهان سالم ضعیف تر بوده، طول نی کمتری دارند و باریک تر نیز هستند. همین موضوع باعث می شود تا تولید قند آنها کاهش یابد و میزان استحصال شکر در هکتار با خسارت مواجه شود. این بیماری ممکن است علائم ظاهری ایجاد نکند و حتی با علائم کمبود مواد مغذی اشتباه گرفته شود. اما در بوته های به شدت آلوده و بوته ها به صورت کلی ضعیف هستند همچنین مقطع عرضی ساقه در محل آوندها ممکن است اندکی تغییر رنگ به قهوه‌ای نشان دهند. بنا به طبیعت عامل بیمارگر بهترین راه مبارزه با این بیماری استفاده از قلمه های سالم و عاری از آلودگی است. همچنین رعایت بهداشت زراعی شامل استفاده از ابزار آلات کشاورزی سالم و ضدعفونی شده و نیز عدم جابجایی مکانیکی باکتری از یک گیاه به گیاه دیگر می تواند بسیار موثر باشد. ضد عفونی قلمه ها با آب ۴۵ درجه سانتی گراد به مدت ۲۴ ساعت و یا استفاده از جریان هوای گرم با همین دما نیز می تواند در ضدعفونی قلمه ‌ها موثر باشد. تیمار قلمه ها با آنتی بیوتیک هایی مانند اریترومایسین و یا ونکومایسین می تواند باعث درمان قلمه ‌های آلوده شود گرچه از نظر اقتصادی این کار ممکن است توجیه نداشته باشد.

۶- ویروس ها

چند نوع ویروس مختلف می تواند بر روی نیشکر مستقر شود و ایجاد خسارت کند. یکی از این ویروس ها ویروس زردی برگ نیشکر است. همانطور که از اسم این ویروس مشخص است، در اثر حمله ویروس گیاه به صورت عمومی و به خصوص در برگ ها دچار زردی می شود و این عامل باعث کاهش سطح فتوسنتز کننده و غذا ساز گیاه می گردد. ویروس موزاییک نیشکر سبب ایجاد لکه های موضعی زرد رنگ بر روی برگ ها شده و زمان تضعیف عمومی گیاه ممکن است سبب کاهش رشد آن نیز بشود. این ویروس ها می توانند به صورت مکانیکی و یا توسط حشرات به گیاهان سالم منتقل شود. بنابراین استفاده از مواد گیاهی سالم در ابتدای کشت و حذف بوته های آلوده از مزرعه می تواند بسیار در کنترل این ویروس موثر باشد. در واقع می ‌توان گفت که ویروس ها راه درمان شیمیایی نداشته و تنها موارد پیشگیری کننده در مدیریت آن ها توصیه می شود.

۷-نماتدها

در کشت‌های نیشکر نماتدها معمولاً آفات جدی به شمار نمی آیند اما برخی از گونه های مولد زخم ریشه با نام علمی جنس Pratylenchus می تواند از ریشه ها تغذیه کرده و زخم های بحث کوچکی روی آنها ایجاد کند. عمده خسارت نماتدها مربوط به ورود پاتوژن های ثانویه از جمله قارچ های پوسیده کننده ریشه به گیاه است. در واقع نماتودها با شکستن سد دفاعی ریشه ها سبب تسهیل ورود پاتوژن های قارچی و یا باکتریایی به داخل ریشه می شوند.در جمعیت های بالای نماتدها پیشنهاد می‌شود تا در زمین آلوده کشت صورت نگیرد. استفاده از سمومی مانند آبامکتین و یا فنامیفوس می تواند در کاهش جمعیت این جانوران موثر باشد.

جمع بندی

همانطور که مشاهده شد گیاه نیشکر می تواند توسط عوامل مختلفی بیمار شده و از راندمان تولید آن کاسته شود. از آنجایی که این گیاه یک گیاه صنعتی بوده و در مساحت های بسیار بزرگ کشت و زرع می شود، گاها مبارزه لکه ای با آنها دشوار و یا غیر عملی است. غالب بیماری های ایجاد شده بر روی نیشکر از مواد گیاهی و یا بذری آلوده ایجاد می شود. بنابراین توجه به انتخاب قلمه ها و یا بعضی از نظر های سالم و عاری از آلودگی اولین و بهترین روش برای کنترل بیمارگرهای نیشکر است. در سالیان گذشته ارقام مقاوم نیز به بازار عرضه شدند که می توانند در افزایش مقاومت گیاهان به عوامل بیمارگر مختلف نقش مثبت داشته باشند. به خصوص در مناطقی که سابقه آلودگی به انواع بیمارگر ها را داشتند استفاده از این ارقام توصیه می گردد. بنابراین می توان گفت که استفاده از سموم شیمیایی همانند آنچه که در سایر کشت های گیاهان مرسوم است، در مورد گیاه صنعتی نیشکر موضوعیت نداشته و یا هزینه های انجام آن صرفه اقتصادی ندارد، بنابراین بهره برداران بایستی به سمت استفاده از روش‌های مدیریتی ابتدایی تر شامل مواردی که ذکر شد بپردازند.