مبارزه با سن گندم (Eurygaster integriceps)
سن گندم یکی از خسارت¬زاترین آفات در غلات است که در تمامی مراحل رشد غلات (از کاشت تا برداشت) احتمال حمله و خسارت آن وجود دارد و باعث کاهش عملکرد و کیفیت گندم و جو خواهد شد.در این مقاله به خسارات ناشی از سن گندم و نحوه مبارزه با آن می‌پردازیم.
فهرست محتوا این مقاله
مقدمه
گندم یک محصول غذایی مهم است که بیش از ۴۰٪ از سرانه کالری و پروتئین از طریق رژیم غذایی در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه را تأمین می‌کند. تولید گندم نقش مهمی در امنیت غذایی و اقتصاد جهانی دارد. پیش‌بینی می‌شود با افزایش جمعیت جهان در سال ۲۰۵۰ به ۹.۶ میلیارد نفر، تقاضا برای گندم ۶۰ درصد افزایش یابد. سن گندم یکی از عمده‌ترین محدودیت‌های تولید گندم در آسیای مرکزی و غربی، اروپای شرقی و آفریقای شمالی است. تأثیر اقتصادی سن گندم حدود ۴۲ میلیون دلار برای کشورهای منطقه است و این فقط هزینه مواد شیمیایی مورداستفاده برای مدیریت آن است. استفاده از حشره‌کش‌های شیمیایی اصلی‌ترین راهکار برای مدیریت آفت سن گندم است.
سن گندم یکی از خسارتزاترین آفات در غلات است که در تمامی مراحل رشد غلات (از کاشت تا برداشت) احتمال حمله و خسارت آن وجود دارد و باعث کاهش عملکرد و کیفیت گندم و جو خواهد شد. گیاهان و گونه‌های میزبان که تحت تأثیر سن گندم قرار می‌گیرند عبارت‌اند از جو دوسر (Avena sativa)، چاودار (Secale cereale)، سورگوم (Sorghum bicolor)، گندم (Triticum aestivum)، تریتیکوم (Triticum) و گندم دوروم (Triticum turgidum). این آفت منجر به تغییر رنگ داخلی ساقه، شل شدن و پژمردگی مرکز ساقه، از بین رفتن ساقه، زرد و خشک شدن برگ‌ها، تغییر رنگ خوشه، پیچ‌وتاب و موج‌دار شدن خوشه، بذرهای پوک و چروکیده و تغییر رنگ داده و همچنین سن گندم با حمله به غلات در مراحل اولیه رشد باعث مرگ و خشک شدن گیاه می‌شود.
خسارت سن گندم
خسارت حمله سن گندم زیاد است این حملات توسط حشرات بالغ زمستان گذران در بهار و توسط پوره‌ها و جوانان در دوره پر شدن و رسیدن دانه‌ها ایجاد می‌شود. اولین شواهد خسارت وارده به محصولات گندم توسط سن گندم در هزاره اول، در زمان هارون الرشید است (صفوی، ۱۹۶۸). در قرن هجدهم، نادرشاه در تلاش برای از بین بردن حشره، پوشش گیاهی کوه‌های ایران را سوزاند (وجدانی ۱۹۵۴).
خسارت ناشی از حشرات بالغ سن در موقع زمستان گذرانی به‌صورت کمّی است. این امر منجر به تخریب گیاه قبل از خوشه زدن یا سقط سنبله در مرحله تشکیل گل یا قبل از گلدهی می‌شود. در سال‌هایی که بهار خشک و گرم است، حمله فقط چند حشره بالغ در هر مترمربع می‌تواند تلفات مهمی به بار آورد. پوره‌های سن گندم از برگ‌های جوان تغذیه می‌کنند و حشرات بالغ خرطوم خود را وارد گیاه کرده و از شیره گیاهی و پروتئین‌های دانه گندم به‌خصوص گلوتن تغذیه می‌کنند.
فساد دانه به دنبال حمله سن گندم با کاهش وزن و کاهش کیفیت تولید نان آشکار می‌شود. آنزیم‌های دفع شده توسط سن گندم در دانه در هنگام تغذیه منجر به تخریب آرد و کاهش خصوصیات نان تولیدی می‌شود. گلوتن خراب می‌شود، ترکیب آن تغییر می‌کند و منجر به از بین رفتن ارزشمندترین خواص آن مانند قابلیت انعطاف‌پذیری می‌شود. گلوتن نرم و چسبناک می‌شود و کار با خمیر را دشوار می‌کند.
بسته به رقم و عوامل دیگر، ازجمله روش‌های مدیریت خاک و گیاه، اگر ۲-۳٪ از دانه‌ها موردحمله قرار گیرند تأثیر قابل‌توجهی بر کیفیت نان نمی‌گذارد، اما در آلودگی بالاتر از این سطح، فساد گلوتن اتفاق می‌افتد.
چرخه زندگی و نحوه آسیب سن گندم
سن گندم دارای یک نسل در سال است که شامل دو دوره اصلی است و مدت‌زمان هر یک با موقعیت زمین‌شناسی متفاوت است. دوره فعال (تغذیه) که در آن رشد و نمو سن گندم در مزارع گندم و جو اتفاق می‌افتد و دوره غیرفعال (غیر تغذیه‌ای) که پس از برداشت محصول و آغاز ماه‌های گرم و خشک شروع می‌شود. حشرات بالغ پس از مهاجرت به مناطق کوهستانی، در زمستان دچار دیاپوز فصلی می‌شوند. دیاپوز با گرم شدن هوا خاتمه می‌یابد و مهاجرت حشرات بالغ زمستان گذران به مزارع (به‌طور متوسط یک‌بار در روز) آغاز می‌شود. پس از حدود ۲ هفته تغذیه، حشرات بالغ جفت‌گیری کرده و در اوایل اردیبهشت ماه تخم‌ریزی آن‌ها شروع شده و تا اوایل خرداد ادامه می‌یابد. حشرات ماده تخم‌های خود (۷۰ تا ۸۰ تخم) را در پشت برگ گیاه میزبان و معمولاً در دو ردیف ۷ تایی می‌گذارند.
تخم‌ها پس از حدود دو هفته و در دمای ۲۰ تا ۳۰ درجه تفریخ می‌شوند و پوره‌ها خارج می‌شوند. سن گندم ۵ سن پورگی دارد و پوره‌های سنین اول و دوم بدون حرکت و تغذیه هستند و پس‌ازاین مراحل تغذیه و رشد پوره‌ها شروع می‌شود. هر چه پوره‌ها بزرگ‌تر می‌شوند تغذیه بیشتری دارند و خسارت بیشتری به گندم وارد می‌کنند؛ و پوره‌های سنین ۴ و ۵ بیشترین تغذیه را جهت تبدیل‌شدن به حشره بالغ دارند. پوره‌ها با ترشح ماده‌ای در دانه گندم (که برای سلامتی انسان مضر است) کیفیت نان نانوایی را پایین می‌آورند. سپس حشرات بالغ ظاهر شده (در مرحله نزدیک به رسیدگی و برداشت گندم و جو) و با تغذیه از خوشه‌های گندم باعث چروکیدگی، لاغر شدن و تلخ شدن دانه آن می‌گردند.
سن گندم از فروردین‌ماه تا زمان برداشت به تمام قسمت‌های گیاه حمله می‌کند. بزرگ‌سالان در زمستان، در اواخر اسفند یا اوایل فروردین وارد مزارع می‌شوند، از ابتدای بهار تا زمان گلدهی منحصراً از اندام‌های گیاهی تغذیه می‌کنند. نسل جدید (پوره‌ها و بزرگ‌سالان جوان) فقط از دانه داخل خوشه تغذیه می‌کنند. سن بالغ در دامنه کوه‌ها در زیر بوته‌ها و یا در زیر پوست درختان زمستان گذرانی می‌کند. در بهار، برگ‌ها و پایه ساقه موردحمله قرار می‌گیرند و باعث خشک شدن منطقه بالاتر از محل حمله سن می‌شود، برگ مرکزی و ساقه، زرد و خشک می‌گردد. پس از رها کردن ساقه، سن گندم به‌طور عمده به برگ‌های پایین حمله می‌کند.
اگر ساقه به مرحله رویشی پیشرفته‌تری برسد و سن گندم به آن حمله کند، بالای آخرین میان گره و همچنین خوشه (در هنگام تشکیل) آسیب‌دیده و باعث زردی، خشک شدن گل و سقط گل‌آذین می‌شود. وقتی‌که گل‌آذین خارج می‌شود، عقیم و سفید است. اگر حمله بعد از به خوشه رفتن گندم رخ دهد، بسته به محل آسیب، در پایه گل‌آذین یا درون آن، گل‌ها می‌تواند به‌طور کامل یا تا حدودی سقط شوند. ظاهر خوشه‌های موردحمله مشخص است. آن‌ها عقیم، سفید و ریشک‌های سفت و محکم و پراکنده دارند.
پس از گلدهی، بزرگ‌سالان زمستان گذران سن گندم نادر هستند و پوره‌های نسل جدید منحصراً از دانه‌های در حال رشد تغذیه می‌کنند. اگر تخمدان‌های گیاه قبل یا مدتی بعد از گرده‌افشانی موردحمله قرار گیرند، تخریب شده و تشکیل دانه متوقف می‌شود. حمله به غلات در مراحل اولیه تشکیل دانه منجر به چروکیده شدن دانه می‌شود. دانه موردحمله در مرحله پیشرفته‌تر رسیدگی، چروکیده نمی‌شود، اما محل حمله با یک نقطه سیاه در مرکز یک لکه تغییر رنگ داده شده (مایل به زرد) مشخص می‌شود. سن گندم، حتی پس از برداشت می‌تواند از دانه‌های کاملاً رسیده خوشه‌هایی که روی زمین افتاده‌اند تغذیه کند.
پیشگیری و کنترل
گندم نیاز به محافظت در برابر این آفت خطرناک دارد
کنترل زراعی
اقدامات زراعی می‌تواند گندم را تا حدودی در برابر سن گندم محافظت کند. کاشت ارقام مقاوم، شخم مناسب و یکنواخت، وجین علف‌های هرز اطراف مزرعه، کاشت در زمان مناسب، کاشت در یک خاک حاصلخیز و خوب باعث مقاومت بهتر گیاه در برابر حمله سن گندم می‌شود. کشت غلات زودرس و برداشت زودهنگام می‌تواند حمله را محدود کرده و شرایط تغذیه‌ای را کاهش دهد که منجر به مرگ‌ومیر بالاتر سن گندم در مرحله دیاپوز می‌شود. بااین‌حال، روش‌های خوب زراعی نمی‌تواند از شیوع شدید سن گندم جلوگیری کند.
کنترل بیولوژیکی
جهت مبارزه بیولوژیکی با سن گندم از مگس‌ها و زنبورهای پارازیتوئید علیه تخم یا پوره آن استفاده می‌شود. اولین روش کنترل بیولوژیکی مورداستفاده در برابر سن گندم پارازیتوئیدهای oophagous بود (الکساندروف، ۱۹۴۹؛ Shcepetilnikova، ۱۹۴۹، ۱۹۵۸، ۱۹۶۸، ۱۹۶۸). در دهه ۱۹۵۰، در اتحاد جماهیر شوروی سالانه میلیون‌ها انگل آزاد می‌شد. در ایران، در سال ۱۹۵۰، ۲۱ میلیون انگل oophagous آزاد شد. حشرات بالغ در حین زمستان گذرانی جمع‌آوری شدند و پارازیتوئیدها روی تخم‌هایشان پرورش یافتند که پس‌ازآن در محصول گندم رهاسازی شد. پارازیته کردن تخم‌های سن گندم ممکن است به ۳۰ تا ۸۰٪ برسد، اما به عوامل زیادی مانند آب‌وهوا بستگی دارد و بنابراین ممکن است برای کنترل بیولوژیکی کارآمد نباشد. در حال حاضر تحقیقات برای ادغام روش‌های شیمیایی و زراعی برای محافظت از اوفاژوسها در جریان است. پس از سال ۱۹۶۳، به دلیل هزینه‌های زیاد کنترل بیولوژیکی و تولید حشره‌کش‌ها، علاقه به این روش کاهش یافت.
کنترل شیمیایی
بهترین زمان جهت کنترل شیمیایی سن گندم، سم‌پاشی از ابتدا و بر روی سن مادر و قبل از جفت‌گیری و تخم‌گذاری سن مادر و همچنین در مراحل آخر پورگی و سن‌های جوان قبل از ورود سن به فصل گرم و خشک می‌باشد. سم دلتامترین و کاراته زئون جهت مبارزه با سن گندم استفاده می‌شود. دسیس یا دلتامترین یکی از پرمصرف‌ترین سمومی است که جهت کنترل سن گندم در کشور ما استفاده می‌شود.
جمع‌بندی
سن گندم یکی از مخرب‌ترین آفات غلات است که باعث کاهش عملکرد و کیفیت گندم و جو خواهد شد. پوره‌های سن گندم از برگ‌های جوان تغذیه می‌کنند و حشرات بالغ خرطوم خود را وارد گیاه کرده و از شیره گیاهی و پروتئین‌های دانه گندم به‌خصوص گلوتن تغذیه می‌کنند. فساد دانه به دنبال حمله سن گندم با کاهش وزن و کاهش کیفیت تولید نان آشکار می‌شود. آنزیم‌های دفع شده توسط سن گندم در دانه در هنگام تغذیه منجر به تخریب آرد و کاهش خصوصیات نان تولیدی می‌شود. گلوتن خراب می‌شود، ترکیب آن تغییر می‌کند و منجر به از بین رفتن ارزشمندترین خواص آن مانند قابلیت انعطاف‌پذیری می‌شود. گلوتن نرم و چسبناک می‌شود و کار با خمیر را دشوار می‌کند.
اقدامات زراعی می‌تواند گندم را تا حدودی در برابر سن گندم محافظت کند. کاشت ارقام مقاوم و زودرس، شخم مناسب و یکنواخت، وجین علف‌های هرز اطراف مزرعه، کاشت در زمان مناسب، کاشت در یک خاک حاصلخیز و خوب باعث مقاومت بهتر گیاه در برابر حمله سن گندم می‌شود. استفاده از سموم شیمیایی مانند سم حشره‌کش دلتامترین و کاراته بر روی سن‌های بالغ یکی دیگر از روش‌های کنترل سن گندم می‌باشد.