مهمترین بیماری های ریشه درختان

 مقدمه

 ریشه به عنوان حیاتی ترین عضوی که در گیاهان حائز اهمیت است، به دلیل حضور دائمی در یک محیط مرطوب، دائماً توسط عوامل بیماری‌زای مختلف تهدید می‌شود و هرگونه آسیب جزئی به آن می تواند سبب بروز و گسترش این عوامل بیماری زا شود. ریشه درختان از آن جهت که باعث استقرار آنها در خاک شده و همچنین مواد غذایی و آب را برای درخت جذب می کنند بسیار مهم هستند و گاهی خسارت های هرچند کوچک به آنها می تواند به سرعت گسترش یافته و کل درخت را تحت‌الشعاع قرار دهد. گونه های قارچی و باکتریایی گوناگون وجود دارند که می‌توانند به این ریشه ها حمله ور شده و آنها را از بین ببرند. این عوامل به صورت سطحی و یا داخلی باعث ایجاد آلودگی می شوند.  نماتدها نیز بخش دیگری از عوامل بیماری زا هستند که باعث ایجاد تغییر ساختار ریشه و اختلال در جذب مواد غذایی و آب می شوند. گرچه ریشه در عمق خاک قرار دارد و دسترسی به آن دشوار است اما شناسایی عوامل بیمارگر برای باغداران بسیار مهم است و در این مقاله سعی داریم که مهمترین عوامل بیماری زای ریشه درختان را به شما معرفی کرده و روش های مدیریت آنها نیز به شما بگوییم.

 چرا ریشه ها دچار بیماری می شوند

تقریبا می‌توان گفت که طیف وسیعی از عوامل بیماری زای قارچی و باکتریایی در تمامی خاک های زراعی ما وجود دارند. اما چه اتفاقی می‌افتد که برخی از درختان دچار آلودگی به این دسته از بیماری ها می شوند؟

 چند عامل مهم برای این موضوع وجود دارد. اول اینکه معمولاً درختانی دچار آلودگی به  بیمارگر ها می شوند که از جهات مختلف تحت تنش باشند. از جمله این تنش ها می توان به آبیاری نامناسب، بافت خاک نامناسب، عملیات باغداری نامناسب که باعث ایجاد زخم در ریشه ها می شود، وجود آفات خاکزی و ریشه خوار، کمبود مواد غذایی و تنش سرمایی اشاره کرد. به زبان ساده تر چنانچه هر اتفاقی بیفتد که گیاه را به هر نحو تحت استرس قرار بدهد، احتمال مستقر شدن بیمارگر ها بر روی آن درخت افزایش می یابد که در مورد بیماری های ریشه درختان این موضوع ملموس تر نیز هست. البته باعث توجه داشت که جمعیت عامل بیماری زا در خاک نیز از جمله مواردی است که در میزان و شدت بروز بیماری نقش مستقیم ایفا می‌کند و هر چه میزان جمعیت اولیه بیمار گر در خاک بیشتر باشد، بیماری نیز به همان نسبت شدید تر و سریع تر بر روی ریشه مستقر خواهد شد و رشد خواهد کرد.

 توجه به این نکته نیز ضروری است که بسیاری از بیمارگرهای خاکزی، توسط خود خاک و یا نهال ها به باغ ما وارد می شود. به طور مثال اگر یک تراکتور قبلاً زمینی را شخم زده باشد که آلودگی به پوسیدگی سفید ریشه داشته و با همان چرخ های آلوده به خاک وارد باغ شود، قطعا این بیماری در سالیان آتی در باغ ما نیز بروز پیدا خواهد کرد. در خصوص احداث باغات جدید نیز استفاده از نهال هایی که در نهالستان های آلوده به عوامل بیمارگر رشد پیدا کرده‌اند، باعث می شود تا این عوامل به باغ ما وارد شوند.

 در ادامه به بررسی مهمترین بیمارگرهایی که بر روی ریشه درختان وجود دارند پرداخته و روش های مدیریت آنها را بررسی می کنیم.

۱- پوسیدگی سفید ریشه

Rosellinia necatrix نام علمی این قارچ بوده که دارای سرعت رشد بسیار بالایی است.  قارچ عامل پوسیدگی ریشه در بسیاری از درختان میوه در ایران به شمار می‌آید و به خصوص در مناطق معتدله خسارت بیشتری به درختان وارد می‌کند. این قارچ طیف میزبانی وسیع دارد و می‌تواند روی درختان مختلف من جمله گردو، هسته داران و دانه داران دیده شود. سرعت تکثیر این قارچ بسیار بالا بوده و به سرعت ریشه ها  را درگیر می‌کند. پوسیدگی سفید ریشه آلودگی خود را از محل زخم های ناشی از عملیات زراعی و باغی و یا محل تغذیه حشرات مختلف شروع می کند و پس از گسترش یک لایه نازک سفید رنگ بر روی سطح ریشه و طوقه ایجاد می نماید. با بلند کردن پوست سطحی ریشه ، ریسه یا میسلیوم این قارچ که شبیه یک لایه سفید رنگ نازک است نمایان می شود.  با این که این بیمار گر ریشه های چوبی شده را بیشتر می پسندد اما می‌تواند به ریشه های تازه تشکیل شده نیز حمله ور شود. بر اثر حمله این بیمارگر آنزیم ها و مواد سمی مختلفی از ریسه های این قارچ ترشح شده که سبب پوسیده شدن و نرم شدن بافت چوبی ریشه می شود. این بیماری در آبیاری های غرقابی با شدت بیشتری دیده شده که نشان از نامناسب بودن این روش آبیاری در مبارزه با این بیماری دارد. چنانچه بیماری بسیار گسترده شود، قارچ عامل بیماری می‌تواند فاز جنسی زندگی خود را شروع کرده و تولید اندام های کروی شکل سیاه رنگ کوچک بر روی ناحیه طوقه و ریشه کند. این کره های کوچک اندازه ای به قطر ۲ تا ۴ میلیمتر داشته و دارای یک سوراخ یا اندام پستانکی شکل بر روی خود هستند که در واقع این اندام ها حاوی مقدار زیادی از اسپورهای این قارچ می باشد. معمولاً تکثیر این قارچ به شکل میسلیوم بوده و زمستان گذرانی آن نیز به شکل ریسه در بقایای گیاهی است.

 درختانی که آلوده به این قارچ هستند، ضعف و زوال عمومی از خود نشان داده و دچار برگ ریزی شدید می باشد، درختان آلوده میوه مناسبی نداده و یا دچار میوه ریزی هستند.  به خصوص در فصل گرما، درختان آلوده علائم تشنگی و پژمردگی از خود نشان می‌دهند.

 از آنجایی که این بیماری در خاک های سنگین تر و با آبیاری غرقابی بیشتر دیده می شود، پیشنهاد می‌شود تا در باغات آلوده از آبیاری های سبک تر و یا  قطره ای استفاده شود. همچنین دور کردن مسیر آب از تنه درخت بسیار کمک می کند تا این بیماری کاهش یابد. شخم و یا یخ آب زمستانه نیز در کاهش جمعیت بیمارگر بسیار موثر هستند. با این که روش های بیولوژیک مختلفی برای کنترل این بیمار گردر خاک ارائه شده که از جمله آنها می‌توان به ویروس های آلوده کننده قارچ ها اشاره کرد، اما متاسفانه این دسته از تکنولوژی ها به ندرت در باغات ایران به کار برده می شوند و همچنان از سموم قارچ کشی نظیر تیوفانات متیل و کاربندازیم برای کنترل بیماری استفاده می گردد.

۲- پوسیدگی آرمیلاریایی و یا قارچ عسلی

این بیماری نیز همانند پوسیدگی سفید ریشه یکی از بیمارگرهای مهم بر روی ریشه درختان محسوب می شود. Armillaria mellea نام علمی این قارچ است و می توان گفت که در تمامی مناطق ایران دیده شده است. این قارچ می‌تواند اندام های سطحی و عمقی ریشه را آلوده کرده و در زیر پوست ریشه اندام هایی به شکل بادبزن که ناشی از رشد ریسه های این قارچ است را ایجاد کند. ویژگی خاص این قارچ آن است که در اواخر دوران آلودگی خود یعنی هنگامی که بخش اعظم  ریشه ها را درگیر کرده است، اندام های جنسی خود را ظاهر می کند. اندام های جنسی این قارچ به شکل قارچ های کلاهک دار و شبیه به قارچ های وحشی است که در جنگل رویش پیدا می کند. این اندام قارچ به رنگ زرد یا عسلی بوده و با تراکم بسیار بالا به  صورت حلقوی و یا لکه‌ه ای در ناحیه سایه انداز درخت و یا در ناحیه طوقه از خاک بیرون می آید. مشاهده اندام جنسی قارچ بر روی خاک معمولاً نشانگر این موضوع است که آلودگی به آن میزان پیشرفته شده است که دیگر مبارزه با آن فایده‌ای ندارد اما می تواند هم چنین زنگ خطری باشد تا از بروز آلودگی بر سایر درختان جلوگیری به عمل آورد. این بیماری بیشترعلاقه دارد تا به درختان ضعیف از نظر تغذیه ای حمله کند و به خصوص درختانی که کمبود فسفر و پتاسیم را تجربه می‌ کنند، بیشتر به این بیماری دچار می شود.

 برای مبارزه با این قارچ استفاده از سموم قارچ کشی نظیر کاربندازیم، تیوفانات متیل، اکسی کلرور مس و فوزتیل آلومینیوم پیشنهاد می گردد.

 مهمترین راه انتقال این بیماری استفاده از ادوات آلوده و یا کودهای دامی نپوسیده است. همچنین در باغات احداث شده جدید ،با نهال های آلوده، این بیماری بیشتر دیده می شود. همانند پوسیدگی سفید ریشه، آبیاری غرقابی سبب افزایش احتمال آلودگی باغ خواهد شد.

۳- پوسیدگی رایزوکتونیایی

این  پوسیدگی توسط گونه‌های مختلف قارچ رایزوکتونیا ایجاد می‌شود. این بیماری بیشتر مخصوص نهال های جوان و یا پایه هایی است که از بذر رشد کرده اند. در واقع با افزایش سن درخت احتمال درگیر شدن آن با این بیماری نیز اندک می شود. این بیماری بیشتر در نواحی بالایی ریشه و نزدیک به طوقه ایجاد آلودگی کرده و سبب آبکی شدن ریشه ها و پوسیده شدن آنها می شود. معمولاً تشخیص پوسیدگی های رایزوکتونیایی با کشت قارچ انجام می شود و تشخیص آن با چشم غیرمسلح بسیار دشوار است. این قارچ ممکن است باعث افتادن نهال ها به زمین بعد از وزش باد شود. قدرت پراکنش این قارچ با آب بسیار بالا بوده و بنابراین در آبیاری های غرقابی که تنه درختان با آب در تماس است بیشتر دیده می شود.  برای جلوگیری از بروز این بیماری بهتر است تا روش های آبیاری به خصوص در نهالستان ها اصلاح شده و همچنین تقویت نهال ها با کودهای خشبی کننده بافت سلول مانند سیلیسیوم و کلسیم انجام شود.

۴-  پوسیدگی های آوندی

 جدای از بیماری هایی که قبلاً ذکر شد، برخی از بیمارگر ها می توانند به صورت اختصاصی بر روی آوند های ریشه فعالیت داشته باشند. این دسته از قارچ ها با ایجاد مواد سمی تحت عنوان توکسین و یا ترشح آنزیم های مختلف باعث از بین رفتن ساختار آوندها شده و یا با استفاده از تکثیر فراوان خود باعث مسدود شدن این آوندها می‌شوند و جریان طبیعی املاح و مواد غذایی در داخل آوند را مختل می کنند.

 گونه های مختلفی از جنس های فوزاریوم و ورتیسیلیوم وجود دارد که می‌توانند روی ریشه درختان ایجاد بیماری بکنند. در واقع این دسته از قارچ ها ممکن است نمود خارجی بر روی ریشه نداشته و کاملاً به شکل داخلی عمل کنند. بنابراین حتی با باز کردن خاک و مشاهده سطحی ریشه ها نمی توان به وجود آلودگی در آنها پی برد.اما این دسته از قارچ ها از آنجایی که مستقیماً آوندها را درگیر می‌کنند باعث ایجاد ضعف عمومی درخت و یا ایجاد پژمردگی تابستانه می‌شوند .تهیه مقطع عرضی از ریشه ها به خصوص در ریشه های بالایی و چوبی شده به تشخیص این بیمار گرها کمک می کند. در اثر حمله این قارچ ها مقطع عرضی ریشه با فاصله چند سانتی از پوست ریشه به رنگ زرد تا قهوه ای مشاهده می شود و این یکی از علائم آلودگی ریشه درخت به این قارچ ها است.

 تقریباً تمامی قارچ کش های سیستمیک نظیر تیوفانات متیل و فوزتیل آلومینیوم می توانند روی این دسته از قارچ ها موثر واقع شوند. ترکیب فسفیت پتاسیم نیز یک راهکار مناسب برای کاهش علائم ناشی از بیماری های اینچنینی است.

۵- پوسیدگی های فایتوفتورایی

 این دسته از بیمارگر ها علاقه بسیار زیادی به آبیاری های غرقابی دارند و در واقع می توان گفت اکثر درختانی که آبیاری سنگین و خاک قلیایی دارند می توانند به این بیماری دچار شوند. پوسیدگی‌های فایتوفتورایی غالباً به ناحیه طوقه درختان حمله کرده اما می‌توانند در سطوح بالایی ریشه ها یعنی بر روی ریشه هایی که زیر ناحیه طوقه قرار گرفته اند نیز ایجاد بیماری کنند. بر اثر حمله این بیمارگر ناحیه ریشه و طوقه دچار زخم های بزرگ شده که ممکن است از آن‌ها شیره گیاه به شکل صمغ خارج شود و این یکی از علائم آلودگی های فایتوفتورا است. 

سمومی نظیر متالاکسیل، مانکوزب و فوزتیل آلومینیوم برای کاهش میزان این بیمار گر توصیه شده است اما شاید اساسی ترین راه دور کردن آب آبیاری از تنه درختان باشد.

۶-  آلودگی های باکتریایی و مخمری

 باکتری ها و مخمرهایی که به ریشه درختان حمله می کنند غالباً بیمارگرهای جدی به شمار نمی آیند اما چنانچه همراه با سایر بیمارگر ها از جمله نماتدها و قارچ ها باشند ممکن است میزان خسارات را به شکل صعودی افزایش دهنند. باکتری ها و مخمر ها به خصوص در شرایط بی هوازی یعنی هنگامی که آبیاری های بسیار سنگین در خاک انجام شده و تمامی خلل و فرج حاوی اکسیژن خاک از بین می رود؛ ظاهر می شوند. بنابراین واضح است که مبارزه با این دسته از بیمارگر ها بسیار آسان بوده و تنها نیاز به مراقبت‌های باغی است. گرچه سموم مسی مانند اکسی کلرور مس، اکسید مس و یا سولفات مس می تواند جمعیت این دسته از بیمارگر ها را در خاک بسیار کاهش دهد.

۷-   نماتدها

 نماتدها در واقع جانوران بسیار کوچک کرمی شکل هستند که می‌توانند از جهات گوناگون روی ریشه درختان ایجاد خسارت بکنند.

 نماتدها به طور کلی از دو طریق به درختان خسارت می زنند یکی ایجاد زخم های کوچک بر روی ریشه که در واقع محل ورود سایر پاتوژن ها مانند قارچ ها می باشد و دسته‌ای دیگر که به صورت اختصاصی از ریشه تغذیه کرده و ضمن تخریب بافت آن باعث ایجاد اندام های غده مانند بر روی آنها می شوند.

 نماتدهایی تحت عنوان نماد مولد گره ریشه، می توانند به داخل ریشه ها نفوذ کرده و با ترشح هورمون هایی شبیه به هورمون های گیاهی باعث بزرگ شدن سلول های گیاه در آن ناحیه و ایجاد غده بر روی ریشه شوند. این غده ها باعث اختلال در کارکرد طبیعی آوندها شده همچنین راندمان جذب ریشه را کاهش می‌دهند.

 مبارزه با نماتد ها در باغات بسیار دشوار بوده و در نتیجه رعایت اصول قرنطینه و جلوگیری از ورود این دسته از جانوران به باغات از اهمیت بیشتری برخوردار است. به خصوص توجه به استفاده از کودهای دامی پوسیده شده و استفاده از نهال های کاملاً سالم کمک می کند تا این دسته از بیماری ها وارد باغ شما نشود. مبارزه شیمیایی با نماتدها بسیار دشوار بوده و تنها دسته کوچکی از سموم مانند آبامکتین و فلوپیرام بر روی آنها موثر است. روش های زراعی مانند آفتاب دهی و یا شخم های عمیق کمک می کند تا جمعیت نماتدها در خاک کاهش یابد اما در حقیقت از بین بردن کلی  آنها از باغ با استفاده از این روش ها امکان پذیر نیست.

جمع بندی

همانطور که مشاهده شد بیمارگرهایی که بر روی ریشه درختان فعالیت می کنند محدود، اما خطرناک هستند معمولاً روش های شیمیایی و آنچه برای مبارزه با آفات استفاده می‌شود برای بیمارگر ها عملی و کاربردی نیست. می توان گفت بهترین روش برای مدیریت این پاتوژن ها، جلوگیری از ورود آنها به باغات است. اصلاح روش‌های آبیاری بسیار کمک می‌کند تا درختان در ناحیه ریشه تحت تنش نباشند و در نتیجه کمتر دچار بیماری های مختلف شوند.  یکی از روش هایی که اخیراً برای مبارزه با این دسته از بیمارگر ها استفاده می شود، اشغال فضای مورد نیاز این پاتوژن ها توسط باکتری ها و یا قارچ های دیگر است. به طور مثال استفاده از قارچ های مایکوریز ضمن خصوصیات مطلوبی که به درختان می دهد باعث می شود تا فضای رشد و نمو و قارچ های پاتوژن محدود شده و کمتر به درختان آسیب برسانند.  ضمن اینکه اصلاح کننده های بافت و ساختمان خاک مانند انواع ترکیبات گوگردی و مواد آلی می توانند باعث کاهش بروز این دسته از بیمارگر ها در باغات شوند. از آنجایی که سویه های قارچ و باکتری بسیار گسترده و فراوان است، ممکن است هر یک از آنها دارای علائم گوناگونی در باغات مختلف باشند؛ بنابراین پیشنهاد می شود تا قبل از انجام هرگونه روش‌های مدیریتی با کارشناسان گیاهپزشک در این خصوص مشورت کنید. متخصصین تیم آبان آماده ارائه مشورت و روشهای کنترلی برای این دسته از مشکلات به شما عزیزان می باشند.