معرفی انواع کودهای آلی

مقدمه

از زمان های دور استفاده از کودهای مختلف برای افزایش بهره‌ وری باغات و مزارع بین کشاورزان و باغداران مرسوم بوده است. از این بین کود های آلی معروف ترین و پر مصرف ترین این کود ها بوده و از آنجایی که کشاورزان اولیه در کنار کشاورزی خود مشغول به پرورش انواع احشام نیز بوده اند، استفاده از این نوع کودها رواج بسیار زیادی داشته تا جایی که امروزه در بسیاری از مناطق کلمه کود مترادف با کودهای دامی و آلی می باشد.این ترکیبات علاوه بر تغذیه گیاهان، نقش بسیار مهمی در اصلاح بافت و ساختار بستر کشت و خاک نیز دارد. در این مقاله سعی خواهیم کرد تا به بررسی انواع کود های آلی، خصوصیات آنها و نیز نحوه و میزان مصرف آنها در کشت های مختلف اشاره کنیم.

ماده آلی چیست؟

 اصولاً به هر ماده ای که حاوی کربن باشد به اصطلاح ماده آلی گفته می شود. مواد آلی ناشی از فعل و انفعالات بیولوژیک توسط یک موجود زنده تولید می‌شوند. بنابراین در تولید تمامی مواد آلی موجود در زمین یک موجود زنده نقش داشته است. مواد آلی دارای مولکول های درشت و غالبا غیر قابل حل در آب هستند همین موضوع باعث می‌شود تا در در خاک ها دوام بیشتری داشته باشند. این مواد همچنین منبع غذایی بسیار مهمی برای میکروارگانیسم های مختلف خاک می باشد. به عبارت دیگر قارچ ها، باکتری ها و سایر موجودات میکروسکوپی می توانند از این مواد تغذیه کرده و پس از تجزیه آنها را به مواد دیگری تبدیل نمایند. همین فرایند تجزیه و تخمیر باعث می‌شود تا به صورت مداوم میزان مواد آلی خاک افزایش یافته و در نتیجه خاک حاصلخیز تر شود.

 کود آلی چیست؟

 به هر ماده آلی که به منظور افزایش حاصلخیزی و بهبود شرایط رشد گیاه به خاک اضافه می شود، کود آلی می گوییم. کود های آلی لزوماً از مواد دفعی جانوران مختلف از جمله انواع احشام تولید نمی شود و می تواند منبع معدنی نیز داشته باشد. همچنین کود الی می‌تواند علاوه بر خاک بر روی شاخ و برگ گیاهان نیز  پاشیده شده و به عنوان محرک رشد عمل کند که در ادامه به بررسی مهمترین این کودها خواهیم پرداخت.

۱- کودهای دامی

 معروف ترین دسته مواد آلی کودی به شمار می آید. در واقع این کود مواد دفعی احشام اهلی است که معمولاً نشخوار کننده هستند. باکتری های موجود در دستگاه گوارش این جانداران، سبب تجزیه جزئی مواد و بافت های گیاهی خورده شده توسط جانور شده و در نتیجه میزان زیادی از کربن آلی و آزاد را در مدفوع این جانوران در دسترس قرار می دهد.  گاو،  گوسفند، بز و اسب جز جانورانی هستند که از مدفوع آنها پس از انجام فرآیندهای خاص می توان به عنوان کود آلی استفاده نمود. از بین این جانداران، آنالیز مواد متشکله کود هر یک دارای تفاوت‌های فراوانی است. 

کود اسب و گوسفند از جمله غنی‌ ترین کودهای دامی از نظر مواد غذایی به شمار می‌آید به طوری که کود اسب دارای حدود ۷ کیلوگرم ازت، دو کیلوگرم فسفر و ۷ کیلو گرم پتاسیم در هر تن کود می باشد.  کود گوسفند دارای ۸ کیلوگرم نیتروژن، دو کیلو گرم فسفر و  ۳۸ کیلوگرم پتاسیم در هر تن  کود است.  اما کود گاوی دارای حدود ۳ کیلوگرم نیتروژن، یک کیلو گرم فسفر و ۴ کیلو گرم پتاسیم در هر تن از کود می باشد. از بین این مواد میزان ماده خشک کود گوسفندی و اسبی از همه بیشتر است و کود گاوی کمترین میزان ماده خشک را به خود اختصاص داده است. در بسیاری از کشورها که پرورش خوک در آن ها رواج دارد، از کود خوکی نیز استفاده می شود. این کود دارای حدود ۲۷۰ کیلوگرم ماده خشک، ۵ کیلوگرم نیتروژن، یک کیلو گرم فسفر و ۳۶ کیلو گرم پتاسیم در هر تن از کود است. عناصر میکرو مانند منگنز، روی، بر، مس، گوگرد، منیزیوم و کلسیم نیز در این کودها وجود داشته اما میزان آن معمولاً کمتر از از ۵۰۰ گرم در یک تن می باشد.

 همانطور که مشاهده شد کودهای دامی دارای مقادیر بسیار کمی از مواد درشت مغذی و ریزمغذی در خود هستند و نکته مثبت این کودها به میزان ماده آلی و ماده خشکی بر می گردد که پس از استفاده به خاک افزوده شده و سبب بهبود بافت و ساختمان خاک می گردد.

در کنار مزیت هایی که استفاده از کودهای دامی برای کشاورزی دارد، این کودها مضرت هایی نیز دارند و باعث ایجاد مشکلاتی در زمین زراعی و باغی می شوند که البته ناشی از استفاده ناصحیح از آنها است. یکی از این مشکلات ناشی از پوسیده نشدن کامل این کودها قبل از استفاده در زمین های کشاورزی است. از آنجایی که اکثر احشام از علوفه گیاهی تغذیه می کنند ممکن است که همراه با این علوفه مقدار زیادی از بذرهای گیاه و یا تخم حشرات آفت گیاهی و یا حتی فرم های مقاوم و زمستان گذران قارچ ها و باکتری ها را نیز  بخورند. این موارد ممکن است که از دستگاه گوارش آنها به صورت سالم خارج شده و در مدفوع حیوانات حضور داشته باشند. علاوه بر این فضولات این جانداران حاوی باکتری های طبیعی ناشی از دستگاه گوارش آنهاست که تمایل زیادی به مصرف کردن نیتروژن دارند بنابراین قبل از استفاده از این کودها بایستی عملیات پوسانیدن روی آنها اجرا شود. 

 پوساندن کودهای دامی به این شکل است که بایستی میزان مناسبی از عنصر نیتروژن در دسترس آن قرار بگیرد تا باکتری هایی که در آن حضور دارد از نیتروژن تغذیه کرده و به طور کامل از بین بروند، علاوه بر این پوساندن باعث از بین رفتن و استریل شدن کود از منظر علف های هرز، آفات و بیماری ها می گردد. اگر کودهای تازه و پوسیده نشده وارد زمین کشاورزی شود، علائم کمبود ازت و حتی گیاه سوزی در محصولات مختلف ممکن است مشاهده شود. همچنین ازدیاد علف هرز و آفاتی مانند  کرم ساقه خوار و کرم سفید ریشه و یا بیماری هایی نظیر پوسیدگی فایتوفتورایی نیز بر اثر استفاده از کود های تازه در زمین‌های کشاورزی مشاهده خواهد شد.

 لازم به ذکر است که کود پوسیده دامی با کود خشک شده دامی کاملاً متفاوت است یا فرایند پوسیده شدن، عملیاتی جداگانه از خشک‌ شدن کود می باشد.

 میزان استفاده از کودهای آلی و دامی بسته به میزان هدف و آنالیز خاک متفاوت خواهد بود اما به طور کلی بهتر است که پیش از اقدام به کشت در زمین های زراعی به میزان ۱۰ تا ۴۰ تن در هکتار از این کودها همراه با شخم و یا در هنگام زمستان به روش چالکود به میزان ۵ تا ۱۰ کیلوگرم برای هر درخت استفاده نمود.

۲- کودهای پرندگان

فضولات پرندگان نیز دارای مقادیر بالایی از مواد غذایی و مواد آلی است و میزان مواد غذایی موجود در این دسته از کودها بسیار بیشتر از کودهای دامی بوده اما میزان ماده خشک و مواد آلی آن به مراتب کمتر است. هدف از استفاده کودهای پرندگان غلبا استفاده از مواد تغذیه ای آنها بوده و نقش چندانی در افزایش ماده و کربن آلی خاک ایفا نمی کنند. کودهای پرندگان بسیار بیشتر از کودهای دامی سبب کودسوزی بر روی گیاهان شده و بهتر است به میزان کمتر نسبت به کودهای دامی استفاده گردد. کود مرغ، بلدرچین، کبک، شتر مرغ و کفتر از جمله این دسته از کودهاست که به شکل روتین در کشاورزی مصرف می شود. 

۳-ورمی کمپوست

 این کود نیز یکی از کودهای جانوری محسوب می‌شود و در واقع فضولات ناشی از گوارش کرم های خاکی است. در تولید این کودها، گونه های خاصی از کرم های خاکی در شرایط خاص از بقایای گیاهی و یا کودهای دامی تغذیه کرده و فضولات آنها به عنوان یک کود استفاده می گردد. بر خلاف کودهای دامی که ممکن است دارای آلودگی به علف هرز، آفات و بیماری ها باشد، ورمی کمپوست فاقد این آلودگی‌ها بوده و از نظر درصد مواد غذایی و ماده خشک نیز غنی تر است. از آنجایی که فرایند تولید ورمی کمپوست وابسته به نوع ماده غذایی است که کرم ها از آن تغذیه می کنند، بنابراین آنالیز مشخص و ثابتی برای آنها نمی توان ارائه کرد اما به طور کلی این دسته از مواد آلی از کیفیت غذایی بالاتری نسبت به سایر کودهای دامی برخوردار است، گرچه ممکن است قیمت بالاتری نیز داشته باشند. در واقع می‌توان گفت که ورمی کمپوست نهایت یک کود حیوانی و البته با کیفیت ترین آن هاست.

۴- کودهای با منشاء گیاهی

 این دسته شامل اندام های پوسیده شده گیاهی است. از دیرباز بسیاری از باغداران با تلنبار کردن برگ های ریخته شده در پاییز در یک چاله و پوشاندن آن ها با نایلون، سبب پوسیده شدن آن در طی پاییز و زمستان شده و در بهار از آنها به عنوان یک ماده آلی استفاده می کردند. از آنجایی که این دسته از کودها، ماده غذایی بسیار اندکی را در خود جای داده اند،  نقش تغذیه ای چندانی نداشته و بیشتر از منظر افزایش ماده آلی خاک دارای اهمیت هستند. در استفاده از این دسته از کودها بایستی توجه داشت تا اندام های گیاهی دپو شده در باغ و زمین کشاورزی عاری از آلودگی به قارچ ها و یا فرم‌های زمستان گذران حشرات باشد تا از آلودگی مجدد محصول به این دسته از آفات در سال زراعی جدید جلوگیری به عمل آید.

 میزان مصرف کودهای ورمی کمپوست بسته به میزان ماده آلی خاک که از آنالیز بدست آمده است می‌تواند متفاوت باشد و می‌توان از آن به میزان ۵ تا ۳۰ تن در هکتار استفاده نمود.

۵-کربن های آلی معدنی

 منظور از کلمه معدنی در این دسته از کودها این است که مواد آلی طی چندین سال در قسمتی از زمین به شکل لایه های معدنی درآمده و استخراج می شوند. این دسته از کودهای آلی نسبت به کود هایی که تاکنون ذکر شد دارای مواد آلی مناسب تری برای خاک بوده و اصلاح کننده های قوی تری نیز به شمار می آیند.

این ترکیب ها به طور کلی به ترکیبات هیومیکی معروف هستند. هیومات پتاسیم یکی از این موارد است که شامل دو بخش هیومیک اسید و پتاسیم است که از سنگ معدنی خامی به نام لئوناردیت طی فرایند شیمیایی استخراج می گردد.

 هیومیک اسید در واقع یک ترکیب و اسید آلی است که می تواند در خاک علاوه بر افزایش میزان کربن و ماده آلی، باعث ایجاد خواص زیر نیز بشود: 

الف)هیومیک اسید ها خاصیت کلاته کنندگی دارند و می توانند سبب پایداری و یا جذب بهتر مواد توسط گیاه در خاک بشوند.

ب) این ترکیب اگر به صورت مداوم در زمین های شور و قلیایی استفاده گردد می تواند سبب کاهش اسیدیته و شوری آنها بشود

ج)به دلیل اصلاح بافت خاک استفاده از هیومیک اسید سبب می شود تا ریشه ها تحریک به رشد شده و حجم ریشه افزایش یابد.

د) هیومیک اسید ماده غذایی برای بسیاری از باکتری‌ها نیز به شمار آمده و سبب افزایش جمعیت باکتری های مفید در داخل خاک می شود.

ه) این ماده همچنین باعث آزاد سازی عناصر محبوس بر روی کلوئیدهای خاک شده و مصرف کود های شیمیایی را کاهش می دهد.

 فولویک اسید نیز دسته دیگری از این کودها است. فولویک اسید برخلاف هیومیک اسید دارای مولکول های کوچک تر بوده که می تواند حتی از روزنه های سطح برگ نیز وارد گیاه شود. این ترکیب فوق العاده سبک علاوه بر خواصی که هیومیک اسید دارد می تواند به عنوان یک ترکیب ضد تنش و عامل تنظیم متابولیسم گیاهی در صورت محلول پاشی روی گیاهان عمل بکند. از نظر ظاهری فولویک اسید ها معمولاً به رنگ قهوه ای تا مسی و هیومیک اسید ها به رنگ مشکی مشاهده می گردد.

هیومین یکی دیگر از این مواد آلی به شمار می آید که در واقع ماده خام و مادر ترکیبات فوق می باشد. در واقع اولین ماده ای که هنگام پوسیده شدن یک ماده طبیعی به وجود می‌آید هیومین است. هیومین ها بزرگترین مولکول ها را در این دسته به خود اختصاص داده، حلالیت پایینی داشته و از نظر خاص نیز نسبت به هیومیک اسید و فولویک اسید ضعیف تر عمل می کند.

به طور کلی می‌توان گفت که مواد آلی در طبیعت ابتدا به هیومین تبدیل شده و سپس با قرارگیری تحت فشار و دمای خاص که در اعماق زمین محیا است، تبدیل به هیومیک اسید و یا فولویک اسید می شود.

از بین کودهایی که یاد شد بهتر است که هیومین و هیومیک اسید در خاک استفاده شده و فولویک اسید ها به شکل محلول پاشی مورد استفاده قرار بگیرد.

۶- عصاره جلبک دریایی

 یکی از کودهای آلی دیگری که استفاده از آن اخیراً در بازار به شدت رواج یافته است، عصاره انواع جلبک های دریایی است. گونه های مختلفی از جلبک های دریایی می توانند علاوه بر داشتن مواد آلی بخشی از از مواد شبه هورمونی را نیز در بر بگیرند. استفاده از این کودها علاوه بر افزایش ماده آلی خاک سبب افزایش رشد ریشه ها و تحریک آنها به ریشه زایی و همچنین بهبود رنگ و کیفیت میوه ها و رشد رویشی اندام های هوایی گیاهان می شود.

 عصاره جلبک دریایی را می توان هم به صورت مصرف خاکی و هم به صورت محلول پاشی بر روی گیاهان مختلف استفاده نمود.

۷-آمینو اسید های گیاهی

 این دسته از کودهای آلی نیز در واقع مونومرهای پروتئینی هستند که از مواد حیوانی و یا گیاهی استخراج شده و بعد از فرمولاسیون به عنوان کود مصرف می شوند. آمینو اسید ها تنظیم کننده های رشد گیاهی بوده و مسیرهای بیولوژیکی گیاهان را در بر می گیرند. در واقع وجود هر یک از مسیرهای بیوشیمیایی طبیعی به نحوی با برخی از پروتئین ها و آمینو اسید ها در ارتباط است.  این کودها تحت عنوان کودهای ضد تنش نیز معروف بوده و معمولاً به قبل و یا بعد از وقوع عوامل تنش‌زا نظیر خشکی، آفتاب شدید، دمای بالا، دمای پایین و یا حمله آفات و بیماری ها مورد استفاده قرار گرفته و گیاه را به حالت طبیعی خود باز می گرداند. 

 آمینو اسید ها را می توان هم به شکل کود آبیاری و هم به شکل محلول پاشی در کشت های مختلف مورد استفاده قرار داد.

جمع بندی

 در این مقاله با انواع کودهای آلی موجود در بازار که می توان از آنها در کشاورزی استفاده نمود آشنا شدیم.علاوه بر مواردی که ذکر شد انواع دیگری از کودهای آلی مانند کمپوست قارچ، براده چوب، خاک اره و یا موارد این چنینی نیز وجود دارد که معمولاً به میزان بسیار کمتری نسبت به کودهای ذکر شده مورد استفاده قرار می گیرند.  نکته اساسی در استفاده از این دسته از این کودها توجه ویژه به میزان ماده آلی خاک و آنالیز به دست آمده از آزمایش خاک است. تامین کودهای دامی از منابع قابل اطمینان به شما اجازه می دهد تا از پوسیده شدن کامل کود مطمئن بوده و از ورود عوامل بیمارگر، آفات و علفهای هرز به زمین خود خودداری کنید. گرچه افزایش ماده آلی خاک یکی از موارد بسیار ایده آل در دنیای کشاورزی است اما بایستی به خطرات استفاده از کودهای نپوسیده دامی توجه ویژه داشت چرا که خسارات استفاده از این دسته از کودها بسیار بیشتر از منافع آن است. برعکس ترکیبات آلی  معدنی نظیر  هیومیک اسید ها ترکیبات جدیدی هستند که در صورت استفاده مداوم از آنها می توان از مزیت های فراوان آنها در خاک استفاده نمود. امید است که کشاورزان توجه بیشتری به میزان ماده آلی خاک خود کرده و نسبت به نگهداری این سرمایه برای آیندگان نیز کوشا باشند.