بیماری های خرما

مقدمه

 بدون شک مهمترین میوه نواحی جنوبی ایران که سهم بسیار بزرگی نیز در اقتصاد منطقه دارد خرما است. استان های متعددی در جنوب ایران مشغول به نگهداری از نخلستان‌های خرما هستند که هر ساله در حجم های وسیع به بازارهای داخلی و خارجی ارائه می شود. برخی از ارقام خرما خاصیت انبارداری بالایی داشته اما برخی دیگر بیشتر مصرف تازه خوری دارند. یکی از عمده مواردی که باعث افزایش ضایعات خرما می شود بیماری های پس از برداشت و همچنین بیماری های داخل فصلی است که سبب کاهش راندمان تولید خرما در نخلستان ها می گردد. در این مقاله به بررسی مهمترین بیماری های نخلستان‌های خرما در ایران پرداخته و راهکارهای مبارزه و مدیریت آنها را برای شما بازگو می کنیم.

 اهمیت بیمارگرهای خرما

عوامل مختلفی از جمله قارچ ها، باکتری ها، ویروس ها، و نماتد ها می توانند به خرما در مراحل مختلف رشدی و حتی پس از برداشت حمله ور شوند و سبب ایجاد خسارت و کاهش محصول بر روی آنها بشوند.از این بین قارچ ها و مخمر ها که در واقع نوعی قارچ محسوب می شود از اهمیت بسیار بالاتری نسبت به سایر عوامل برخوردار هستند. برخی از این بیمار گرها بسیار کشنده بوده و حتی ممکن است به از بین رفتن نخیلات به طور کلی شود و از آنجایی که خرما به عنوان یک گیاه تک لپه معمولاً دارای عمر بسیار بالایی در نخلستان‌ ها است، این موضوع گاهی برای باغداران غیرقابل جبران می شود. بسیاری از بیمارگرهای قارچی علائم خود را تنها زمانی بروز می‌ دهند که خسارت اصلی خود را به نخیلات وارد کردند و همین موضوع مدیریت این بیماری را دشوار کرده و لا جرم خسارت زیادی به محصول نیز می زند. بنابراین شناسایی به موقع و حتی پیشگیری از این عوامل بیمارگر می تواند به راحتی و با هزینه بسیار پایین تری از بروز خطرات جدی ناشی از بیمارگر ها بر روی این درختان مهم جلوگیری کند.

در ادامه با مهمترین بیماری های نخیلات با تمرکز بر روی نخل خرما آشنا خواهیم شد.

پوسیدگی گل آذین خرما

 این بیماری که در زبان عربی به خامج نیز معروف است توسط قارچ  Mauginiella scaettaeایجاد می شود. بدون شک این بیماری مهم ترین و خسارت بار ترین بیماری خرما به شمار می آید. این بیماری به خصوص در مناطقی که دارای زمستان های طولانی هستند که نزدیک به فصل گل دهی شده است و همچنین در سال هایی که بارندگی های خارج از فصل در زمان گلدهی وجود دارد، بیشتر و با شدت فراوانتری دیده می شود. همچنین در باغاتی که بافت خاک رسی و هدایت الکتریکی خاک یا شوری آن بالا است و یا به هر طریقی آب دارای زهکش مناسب نمی باشد و سطح رطوبت باغ را بالا می برد، بیشتر دیده می شود. عامل بیماری در ابتدای فصل و همزمان با تشکیل غلاف ها یا اسپات ها بر روی آنها مستقر شده و آلودگی خود را شروع می کنند. علائم اولیه به شکل لکه های خاکستری تا قهوه ای روی اسپات ها دیده می شود پیشرفت بیماری می‌تواند کل گل آذین را درگیر کرده و سبب پوسیدگی و قهوه‌ای شدن آن ها بشود. هم اسپات های نر و هم اسپات های ماده می توانند به این بیماری آلوده شود. درصد خسارت این بیماری گاهی به حدی بالاست که هیچ میوه ای از درخت قابل برداشت نمی باشد. بنابراین پیشگیری این بیماری مهم ترین راه مدیریت آن است. اطلاع داشتن از داده های هواشناسی سال آتی بسیار کمک می‌ کند تا سمپاشی قبل از بروز علائم انجام شود. سمومی مانند تیوفانات متیل، پروپیکونازول و مخلوط بردو بر روی این بیماری بسیار موثر است و پیشنهاد می شود که هر سال بعد از برداشت خوشه ها و قبل از ظهور اسپات ها طی دو مرحله  سمپاشی انجام شود. مدیریت رطوبت مزرعه نیز بسیار حائز اهمیت است. مبارزه با علفهای هرز و همچنین مدیریت آبیاری به نحوی که کمترین میزان رطوبت در سطح باغ ایجاد شود سبب می شود که این بیماری ظهور پیدا نکند و یا شدت کمتری داشته باشد.

لکه برگی قارچی

این بیماری توسط عوامل مختلف قارچی و گونه های مختلف بر روی برگ های انواع نخل ایجاد می شود. به سبب بیماری ابتدا لکه های کوچک آب سوخته میکروسکوپی بر روی برگ ها ایجاد شده که به مرور زمان گسترش یافته و ممکن است به رنگ خاکستری تا زرد در بیاید. حاشیه این لکه ها معمولاً به رنگ زرد و حالت آب سوخته داشته و مرکز لکه پس از مدتی خشک شده و  یا قهوه ای می شود. این بیماری در آلودگی های شدید سبب خسارات فراوان به برگ‌ ها شده و حتی ممکن است کل برگ را خشک کند. در موارد استثنایی این قارچ می‌تواند به مریستم انتهایی حمله کند و با از بین بردن تدریجی آن سبب خشک شدن کل درخت شود.

 عوامل این بیماری به خصوص در نواحی که رطوبت نسبی بالاتری دارند بیشتر دیده می‌شود.همچنین در باغاتی که دارای آبیاری غرقابی هستند و یا علف های هرز در آنها بسیار بلند شده است، این بیماری بیشتر نیز دیده می شود. گاها لکه ها بر روی گل آذین نیز دیده می‌شود و ممکن است سبب ریزش میوه ها نیز بشود. معمولاً مبارزه با این بیماری چندان سخت نیست و با ۲ تا ۳ مرحله سمپاشی با سمومی نظیر کاپتان، بردو و یا کاربندازیم می توان با آن ها مبارزه نمود. گرچه مدیریت علف های هرز و آبیاری در  نخلستان ها نیز بسیار حائز اهمیت است.

پوسیدگی تنه نخل

 این بیماری یکی از بیماری های مخرب نخلستان‌ ها به شمار می‌ آید. تاکنون گونه‌ های مختلف قارچی از محل پوسیدگی نخل ها جداسازی شدند و بنابراین می توان گفت که این بیماری توسط عوامل مختلفی ایجاد می شود. محل های هرس برگ ها و یا محل تغذیه لارو سوسک کرگدنی و یا سرخرطومی حنایی، مکان های مناسبی برای شروع آلودگی است و معمولاً این آلودگی ها در نیمه بالایی تنه درختان مشاهده می شود. گاهی ممکن است به دلیل وجود پستی و بلندی ناشی از تکریب یا هرس برگ های نخل، این آلودگی از چشم باغدار دور بماند و تمامی سطح داخلی تنه را پوسانده و با وزش یک باد نه چندان شدید درخت را قطع بکند. بنابراین بازرسی دوره‌ ای تنه نخل ها یکی از روش‌ های مدیریت این بیماری است در صورت مشاهده این بیماری بر روی تنه بلافاصله بایستی مبارزه شیمیایی با استفاده از سموم قارچ کش نظیر تیوفانات متیل، ایپرودیون و کاربندازیم و یا مخلوط بردو نسبت به ضدعفونی محل شروع آلودگی اقدام نمود. استفاده از قارچ کش تیوفانات متیل در آب آبیاری نیز کمک می کند تا به صورت سیستمیک مبارزه با قارچ صورت بپذیرد. استفاده از چسب هرس حاوی ترکیبات مسی قارچ کش پس از ایجاد هرگونه زخم بر روی تنه نخل می‌تواند میزان این بیماری را به شدت کاهش دهد.

همانطور که اشاره شد این بیماری جزء موارد بسیار خطرناک در نخلستان‌ ها است و می‌ تواند سبب نابودی کلی یک نخلستان نیز بشود.

زگیل سیاه خرما

 این بیماری با قارچ Graphiola phoenicis  بر روی درختان نخل ظاهر می شود. این قارچ در واقع از دسته قارچ هایی است که می تواند روی گندم ایجاد زنگ بکند. در واقع جوش هایی که این بیماری ایجاد می‌کند، روی برگ ها را حالت زگیل مانند کرده که پس از مدتی این زگیل های کوچک سیاه پاره شده و اسپور های قارچ به نواحی غیر آلوده منتقل و خسارات جدید را شروع می نماید.  این بیماری یکی از بیماری‌دهای بسیار شایع نخیلات است و تقریباً می‌ توان گفت که در تمامی نخلستان های ایران با شدت مختلف وجود دارد. گاهاً باغداران نسبت به مبارزه با این بیماری هیچ گونه اقدامی انجام نداده و بیماری نیز خسارت چندانی به باغ وارد نمی کند. اما در مواردی این بیماری به خصوص در آب و هواهای مرطوب تر حالت طغیانی به خود گرفته و سبب بروز لکه های متعدد بر روی برگ ها می شود. در آلودگی های شدید سطح فتوسنتزی کاهش یافته و برگ ها به خاطر وجود توکسین های قارچی ممکن است خشک شده و از بین بروند. همچنین در این دسته از آلودگی ها ممکن است لکه هایی روی اسپات ها و یا خوشه ها نیز ایجاد بشود. سمومی نظیر پروپیکونازول و تبوکونازول می تواند این بیماری را تا حد زیادی در نخلستان ها کنترل بکند.

پوسیدگی و ترشیدگی میوه

ارقام نرم و آبدار خرما نظیر رقم مضافتی می‌تواند همزمان با رسیدن کامل و یا پس از برداشت دچار آلودگی‌هایی شوند که باعث پوسیدگی و یا ترشیدگی میوه جات شود. گونه های مختلف قارچ ساپروفیت و یا مخمر ها می توانند همزمان با رسیدن میوه و یا پس از برداشت میوه ها را لهیده و یا دارای طعم بد بکنند که در واقع طعم ترشیدگی و یا طعم بدی که ناشی از این موارد ایجاد می‌ شود به خاطر تولید انواع اسید ها از جمله اسید سیتریک و اسید لاکتیک توسط عوامل بیماری زا است. از آنجایی که استفاده از مواد شیمیایی در این مرحله امکان پذیر نیست، بهترین راهکار ایجاد تهویه مناسب برای انبارها و انبارداری خرما در ظروف مناسبی است که از تلنبار شدن آنها روی یکدیگر جلوگیری به عمل آورد. همچنین می توان با استفاده از گازهایی نظیر اوزون نسبت به ضدعفونی میوه ها در انبار ها اقدام نمود. بسته بندی مناسب خرما نیز اجازه می دهد تا این محصول ارزشمند سالم به دست مصرف کننده برسد، گرچه استفاده از سردخانه و یا یخچال نیز بسیار کمک می کند تا این عوامل بر روی خرمای رسیده فعالیتی نداشته باشد.

جمع بندی

 گرچه تعداد و تنوع عوامل بیماری زایی که بر روی نخیلات ایجاد خسارت می‌کنند بسیار کمتر از سایر درختان مثمر است. اما همین دامنه محدود نیز گاه خسارات بسیار جبران‌ ناپذیری به  باغات وارد می کنند. به طور مثال بیماری خامج اگر بدون مدیریت رها شود می تواند سبب از بین رفتن کلی باغ گردد. با تمام این تفاسیر بهترین گیاه پزشک هر باغ خود نخلدار است و بایستی به صورت فعالانه و دائمی در حال رصد نخیلات خود در باغ باشد. شناسایی به موقع و اولیه عوامل بیماری گر کمک می کند تا عامل بیماری خسارت چندانی به نخل نزده و با هزینه و صرف وقت کمتری درمان گردد. بخصوص در نخلستان هایی که دچار آفات و یا علف هرز شدید هستند این رصد بیماری بایستی با دقت و ریزبینی بیشتری انجام گردد. امیدواریم که این مقاله به شما کمک کرده باشد تا به صورت خودآموز نسبت به شناسایی اولیه عوامل بیمارگر در نخلستان ها اقدام کنید.