بیماری‌های مهم چغندرقند

مقدمه

گیاهان صنعتی مختلفی در دنیا در حال کشت هستند، از جمله این گیاهان که در سطوح وسیع کشت و به مصرف صنایع تولید قند و شکر می‌رسد، چغندرقند است. میزان برداشت غده این گیاه در هکتار در کنار عیار قند تولیدی آن از جمله فاکتورهایی است که می‌تواند کشت آن را اقتصادی نماید. هرگونه عاملی که سبب کاهش هریک از این موارد در مزرعه شود، سبب ایجاد خسارت و یا حتی ازبین‌رفتن کشت در مزارع چغندر می‌شود. از این میان عوامل مختلف بیماری‌زایی گیاهی سهم بزرگی در به خطر انداختن کشت این گیاه دارند. این عوامل با خسارات مستقیم و غیر مستقیمی که روی این گیاه ایجاد می‌کنند باعث می‌شوند تا صدماتی به محصول نهایی وارد شود. در این مقاله سعی خواهیم داشت تا شما را به زبان ساده با برخی از مهم‌ترین این بیماری‌ها آشنا کنیم. امیدواریم تا مطالب ارائه شده باعث آشنایی بهتر شما با این بیمارگرها بشود.

انواع بوته میری

یکی از مراحل حساس در چرخه زندگی هر گیاه، هنگامی است که تازه سر از خاک بیرون می‌آورد. چغندرقند نیز در هنگام خروج از خاک و در مرحله گیاهچه‌ای بسیار حساس به عوامل مختلف بیماری‌زا است. این عوامل اکثراً به ناحیه طوقه (محل اتصال ساقه به ریشه) حمله کرده و با از بین بردن این منطقه باعث ایجاد اختلال و یا خشکیدگی در گیاهان جوان می‌شوند.

از میان این قارچ‌ها بیماری بوته میری ناشی از Pythium از همه معمول‌تر و با پراکنش بیشتر است. در اثر حمله این قارچ ناحیه طوقه و اطراف آن در گیاهچه‌ها سیاه شده، می‌پوسد و در نهایت خشک می‌شود و در نتیجه حمله این قارچ ممکن است بخش عظیمی از کشت از دست برود و نیاز به واکاری داشته باشد.

گونه‌هایی از قارچ Rizoctonia هم می‌تواند به طوقه گیاهچه حمله‌ور شده و همانند پی تیوم‌ها آنها را از بین ببرند. شاید خسارت‌زاترین بیماری بین عوارضی که در چغندرقند پیدا می‌شود همین دسته از بیماری‌ها باشد. در واقع این دسته از بیماری‌ها به‌شدت در مزرعه سرایت کرده و به دلیل ماهیت ضعیف میزبان خسارات سنگینی به آن وارد می‌کنند.

این بیماری‌ها معمولاً در اقلیم گرم و مرطوب بیشتر دیده می‌شود و همچنین در مواردی که رطوبت مزرعه بالا است و یا آبیاری به شکل غرقابی انجام می‌گیرد از اهمیت بالاتری برخوردار است. اصلاح روش‌های آبیاری و پرهیز از انجام آبیاری سنگین در هوای گرم و همچنین مدیریت علف‌های هرز مزارع کمک بسیاری در کاهش میزان بیماری می‌نماید. اما در کنار این مسائل مبارزه شیمیایی با عامل بیمارگر نیز مؤثر است. استفاده از سموم فوزتیل آلومینیوم و متالاکسیل برای آلودگی‌های ناشی از پی تیوم و سموم کاربندازیم و تیوفانات متیل برای آلودگی‌های رایزوکتونیایی می‌تواند بسیار مؤثر باشد.

انواع پوسیدگی غده

غده چغندرقند دقیقاً همان چیزی است که کشاورز برای برداشت آن تلاش می‌کند اما متأسفانه عوامل بیمارگر مختلفی به آن حمله می‌کنند. این عوامل سبب ایجاد پوسیدگی‌های تر (آبکی) و خشک روی غده‌ها شده و یا ممکن است باعث بهم زدن شکل طبیعی غده‌ها و کاهش عیار قند آنها شوند.

مهم‌ترین عامل پوسیده کننده غده‌های چغندر قارچ‌های دسته Phytophtora هستند. این قارچ‌ها نیز همانند دسته Pythium  در آبیاری‌های سنگین‌تر مشاهده شده ولی به گیاهچه‌ها حمله نمی‌کنند و خسارت آنها بر روی غده‌های بزرگ‌تر چغندرقند است. در اثر حمله ممکن است بار سفیدرنگ قارچ روی غده‌ها مشاهده شود. پوسیدگی بر اثر این قارچ به ناحیه طوقه نیز می‌تواند سرایت کند.

Rhizopusها دسته دیگر عامل پوسیده کننده غده‌ها هستند که بر خلاف فایتوفتورا که پوسیدگی را از انتهای غده به سمت طوقه ایجاد می‌کرد، آلودگی خود را از ناحیه طوقه آغاز و اندک اندک به نواحی پایین‌تر گسترش می‌یابند. این قارچ نیز بر روی غده‌ها پوسیدگی نرم ایجاد می‌کند.

Phoma نیز قارچ دیگری است که علاوه بر ریشه و برگ می‌تواند به غده نیز حمله‌ور شده و آنها را دچار پوسیدگی کند. پوسیدگی ناشی از فوما معمولاً خشک است. این بیماری بیشتر در نواحی سردسیر مشاهده شده و با گرم‌شدن هوا از بین می‌رود. نواحی آلوده به این قارچ ممکن است دارای ریشه‌های فراوان شده و یا اینکه غده از ناحیه آلودگی دوشاخه شود.

گونه‌های قارچی دیگر نظیر Macrophomina ، Fusarium و Verticillium نیز می‌توانند این بیماری را روی غده‌ها و ریشه‌ها ایجاد کنند.

عامل مهم و اساسی در پوسیدگی‌های غده عدم آبیاری مناسب و هوشمندانه است. تمامی عوامل پوساننده غده با کاهش اکسیژن خاک ناشی از آبیاری‌های سنگین و آب مانی پای بوته‌ها افزایش می‌یابند. در خاک‌هایی که دارای بافت سنگین‌تری هستند، این مورد بیشتر مشاهده می‌شود؛ بنابراین پیشگیری از بروز این دسته بیماری‌ها تنها با مدیریت زمان و حجم آبیاری در مزارع امکان‌پذیر است. آبیاری‌های غرقابی و یا کرتی برای این بیماری حکم استارتر را دارند و قطعاً آلودگی‌های سنگین در این نوع آبیاری مشاهده می‌شود. استفاده از بذور سالم و ضدعفونی شده در خصوص بیماری پوسیدگی ناشی از فوما نیز بسیار بااهمیت است.

سموم مختلفی می‌تواند سبب پیشگیری و یا کنترل این بیمارگرها شوند. مخلوط دو قارچ‌کش ایپرودیون و کاربندازیم، تیوفانات متیل و مانکوزب قارچ‌کش‌های مناسبی هستند که می‌توان از آنها قبل و یا در اوایل ایجاد آلودگی استفاده نمود. در زمین‌هایی که احتمال آلودگی در آنها وجود دارد کاهش کودهای ازته و مصرف گوگرد مایع طی چند نوبت نیز می‌تواند از بروز این بیماری پیشگیری نماید.

سفیدک سطحی

نام علمی عامل این بیماری Erysiphe betae است که در اکثر چغندرکاری‌ها به‌صورت جزئی و یا طغیانی مشاهده می‌شود. این بیماری سبب ایجاد یک‌لایه آردمانند روی برگ‌های گیاه شده و ضمن کاهش میزان نور دریافتی به برگ‌ها، با تغذیه از مواد مغذی برگ سبب ضعف عمومی آنها و کاهش عیار قند در گیاه می‌شود. این بیماری همچنین سبب بدشکل شدن برگ‌ها، پیچیدگی یا ضخیم شدن آنها می‌شود. بر خلاف سایر بیماری‌های برگی، این بیماری در آبیاری‌های بارانی با شدت بسیار کمتری مشاهده می‌شود. این بیمارگر به گرمای هوا حساس بوده و بر اثر گرما به‌سرعت ناپدید می‌شود اما تا آن زمان خسارت خود را وارد کرده است. استفاده از سمومی مانند پنکونازول، سولفور مایع، پروپی کونازول و دینوکاپ می‌تواند در کاهش جمعیت بیمارگر مؤثر باشند.

سفیدک داخلی

Peronospora farinosa نام علمی این قارچ است. این قارچ برخلاف سفیدک داخلی اندکی گرمادوست‌تر بوده و در آبیاری‌های بارانی شدت می‌یابد. ریسه‌های قارچ از طریق روزنه‌ها به داخل برگ نفوذ نموده و ضمن تغذیه از مواد مغذی آن باعث ایجاد تغییرات رشدی و فیزیولوژیک در آنها می‌شوند. برگ‌های آلوده به‌صورت ابلق زرد شده و اندکی ضخیم و چرمی می‌شوند. همین عامل باعث می‌شود تا برگ‌ها به‌درستی تولید قند نکرده و اندازه غده و عیار آن کاهش یابد. این بیماری در چغندرهای بذری نیز بسیار حائز اهمیت است و باعث عقیم شدن گل ها و ریزش گل‌آذین می‌شود.

نقش هوادهی بوته در این بیماری بسیار مهم است و هر چه فاصله بوته‌ها روی ردیف بیشتر باشد احتمال آلودگی کمتر خواهد بود. استفاده از سموم متالاکسیل، فوزتیل آلومینیوم و مانکوزب به‌محض مشاهده علائم بیماری در مزرعه نیز توصیه می‌شود.

لکه برگی سرکوسپورایی

این قارچ با استقرار و رشد روی برگ‌ها در ابتدا سبب ایجاد لکه‌هایی کوچک و رنگ‌پریده روی آنها می‌شود. این لکه‌ها به‌تدریج بزرگ‌تر شده و به‌صورت بافت مرده یا نکروز شده به رنگ سفید درمی آیند. بافت‌های میانی لکه ممکن است ریزش پیدا کرده و به شکل لکه‌هایی سوراخ شده به چشم بیایند. این بیماری باعث کاهش رشد بوته و غده و نیز کاهش میزان قند تولیدی می‌گردد. Cercospora beticola نام علمی این بیماری است و به بیماری لکه‌گرد یا لکه سفید نیز معروف است. سمومی نظیر کاپتان، مانکوزب، کلروتالونیل و اکسی کلرور مس برای کاهش این بیماری مؤثر هستند.

زگیل طوقه و برگ

Urophlyctis leproides  نام علمی این بیمارگر است. این بیمارگر از طریق خاک‌آلوده و یا آب آبیاری به نواحی طوقه و برگ بوته‌ها حمله‌ور شده و در اثر فعالیت روی آنها اندام‌های زگیل مانندی روی طوقه و برگ ایجاد می‌کند. این زگیل‌ها روی غده‌ها مشاهده نمی‌شوند. تغییر ساختار مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی در اثر حمله این بیمارگر باعث کاهش چشمگیر عیار قند در غده‌ها می‌گردد. تنها راهکار مدیریت این بیماری جلوگیری از ایجاد آن با استفاده از روش‌های نوین آبیاری و تغذیه بوته‌ها با کودهای حاوی فسفر و پتاسیم بالا است و سایر سموم شیمیایی روی آن چندان اثر مثبتی نخواهد داشت.

نماتد سیست چغندر

این دسته از جانوران با تغذیه از شیره گیاهی موجود در ریشه و تغییر ساختار ریشه سبب ایجاد خسارت می‌شوند. این موجودات میکروسکوپی با نام علمی  Heterodera schachtii با ایجاد تغییر در ساختار سلولی ریشه و ترشح مواد شبه هورمونی و باردار نمودن گیاه به تکثیر سلولی باعث توقف رشد غده و به‌جای آن افزایش تولید ریشه‌های مویین می‌شود. غده‌های آلوده به این نماتد حالت ریشی به خود گرفته و کوچک می‌مانند. غده‌های آلوده همچنین مقدار خاک بیشتری را روی خود نگه می‌دارند. گاهی مشاهده شده که این آلودگی باعث دو یا چند شاخه شدن غده‌های چغندرقند نیز شده است. مدیریت نماتدها غالباً دشوار است و از طرفی نماتد سیست چغندر بعد از اتمام تغذیه تولید اندام‌هایی به نام سیست روی ریشه کرده که در واقع یک پوشش چرمی مقاوم بر روی صدها تخم این جاندار است و همین عامل مبارزه با این بیماری را سخت‌تر می‌کند. نماتدها با روش‌هایی مانند یخ آب زمستانه، آفتاب‌دهی خاک و کشت طولانی‌مدت گیاهان غیر هدف (مانند صیفی‌جات) در خاک کاهش می‌یابند همچنین استفاده از سمومی مانند آبامکتین نیز در کاهش جمعیت این نماتد در خاک مؤثر است.

بیماری‌های ویروسی

ویروس‌های مختلفی ممکن است به چغندرقند حمله کنند. این ویروس‌ها سبب اختلالات فیزیولوژیک عظیمی روی گیاه می‌شوند. به طور مثال ویروس کرلی تاپ چغندر که توسط زنجره‌ها منتقل می‌شوند می‌توانند سبب پیچ خوردگی و بدشکلی شدید بوته شوند. همچنین ویروس رایزومونیای چغندر سبب ریشی شدن ریشه‌ها و صاف ایستادن برگ‌ها می‌گردد. ویروس موزائیک نیز در برگ‌ها ایجاد لکه‌های ابلق تیره و روشن می‌نماید. ویروس زردی چغندر با اختلال در آوندها و سیستم طبیعی عملکرد سلول‌ها باعث ایجاد یک زردی عمومی به همراه نکروزهای متعدد روی برگ‌ها می‌شود.

بااین‌همه اما تشخیص بیماری‌های ویروسی اندکی دشوار است و نیازمند تبحر و تجربه گیاه‌پزشک دارد. در خصوص این دسته از بیمارگرها هیچ‌گونه راهکار شیمیایی برای مدیریت آنها پیدا نشده است. تنها راه مبارزه با این بیماری‌ها مبارزه با ناقلین در مزرعه و نیز ازبین‌بردن کانون‌های اولیه آلودگی است. همچنین تقویت عمومی بوته‌ها نیز می‌تواند از علائم برخی از بیماری‌های ویروسی بکاهد.

نتیجه‌گیری

آشنایی جزئی با عوامل بیماری‌زای گیاهی برای تمامی کشاورزان لازم است. از طرفی بسیاری از عوامل بیماری‌زا نیاز به بررسی‌های بیشتر جهت تشخیص دارند و گاهاً نیاز است که در شرایط آزمایشگاهی کشت و شناسایی شوند. در مورد عوامل بیماری‌زا بدون شک پیشگیری بسیار آسان‌تر و منطقی‌تر است. کشاورزان با اصلاح روش‌های کشت و کار خود که بر اساس شرایط هر مزرعه متفاوت است می‌توانند تا حد بالایی از بروز بیماری در مزارع خود جلوگیری کنند. مبارزه شیمیایی در مواردی که بیماری به‌خوبی روی گیاه مستقر شده باشد اغلب دشوار و یا حتی غیرممکن است. بهتر است تا کشاورزان در خصوص خطرات این دسته از عوامل خسارت‌زا آگاهی پیدا کرده و در موارد پیچیده‌تر حتماً با کارشناس گیاه‌پزشک خود جهت مدیریت بیماری مشاوره داشته باشند.