اهمیت و نقش بور در کشاورزی

ضرورت عنصر بور

بور (Boron) جزء عناصر کم مصرف اما ضروری برای گیاهان است. این عنصر در خاک‌های سبک به راحتی شسته شده و از دسترس گیاهان خارج می‌شود، همچنین در خاک های آهکی و خاک های دارای pH بالا، جذب عنصر بور به شدت کاهش خواهد یافت. در خاک های آهکی علیرغم وجود عنصر بور، به خاطر واکنش این عنصر با کلسیم، امکان جذب این عنصر برای گیاهان بسیار کم است.

با توجه به مطالب فوق به راحتی می‌توان نتیجه گرفت که عنصر بور در بیشتر مناطق ایران به اندازه کافی در اختیار گیاهان قرار نمی‌گیرد و از آنجا که وجود این عنصر خصوصاً در طول فرآیند میوه دهی در درختان میوه، بیش از هر عنصر کم مصرف دیگری برای گیاهان ضرورت دارد، لازم است تا به هر شکل ممکن نیاز گیاهان به این عنصر را برطرف نمایید، البته باید توجه داشت که مصرف بیش از حد بور نیز می‌تواند باعث مسمومیت گیاه شود، بر این اساس، مصرف بور باید بر اساس نتایج آزمایش های آب و خاک و طبق نظر کارشناسان کشاورزی انجام شود.

در این مقاله تلاش خواهم نمود تا اطلاعات مورد نیاز در مورد این عنصر و روش های برطرف نمودن کمبود بور در گیاهان مختلف را برای شما شرح دهم، امیدوارم با استفاده از این مطالب بتوانید تا حد ممکن نیاز گیاهان خود را برطرف نموده، عملکرد کمی و کیفی محصولات خود را افزایش دهید و این مطالب مورد توجه و استفاده شما عزیزان قرار بگیرد.

اهمیت بور در تغذیه گیاهان

گیاهان به مقادیر زیاد بور (B) نیاز ندارند، اما اگر این عنصر به میزان کافی تأمین نشود، می‌تواند مشکلات جدی در رشد گیاهان ایجاد کند. بور با سایر ریز مغذی ها متفاوت است زیرا کمبود آن هیچ‌گونه آثار کلروز را در گیاه ایجاد نمی‌کند با این حال علائم مسمومیت بور مشابه سایر عناصر ریز مغذی در گیاه قابل مشاهده است.

عملکرد بور در گیاه

عنصر بور در گیاهان مختلف (گیاهان باغی و زراعی) دارای دو نقش اصلی تغذیه ای و فیزیولوژیکی است. بور همراه با کلسیم در سنتز دیواره سلولی نقش دارد و وجود آن برای تقسیم سلولی (ایجاد سلول های گیاهی جدید) ضروری است.

بور نقش ویژه ای در تولید مثل گیاهان دارد و به گرده افشانی و رشد میوه و دانه کمک زیادی می‌کند، بور در فرآیندهایی مثل انتقال قندها و کربوهیدرات ها، متابولیسم نیتروژن، تشکیل پروتئین های خاص، تنظیم سطح هورمون ها و انتقال پتاسیم به روزنه ها (که به تنظیم تعادل داخلی آب کمک می‌کند)، تأثیرگذار است.

بور همچنین بر میزان دسترسی گیاه به سایر مواد مغذی (به عنوان مثال، پتاسیم، نیتروژن و کلسیم) تأثیرگذار است. قانون حداقل لیبیگ (LIEBIG) در مورد بور برقرار است به گونه ای که کمبود بور، از جذب دیگر مواد غذایی ضروری توسط گیاه، جلوگیری می‌کند.

نکته: از آنجا که بور به انتقال قندها کمک می‌کند، کمبود آن باعث کاهش ترشحات قندی ریشه های گیاه می‌شود که این موضوع می‌تواند باعث کاهش کارایی قارچ های میکوریزا و کاهش جذب از طریق این قارچ ها شود.

کمبود بور چه تأثیری بر گیاهان دارد؟

کمبود بور در نقاط رشد ریشه و شاخه ها (خصوصاً مریستم های انتهایی) و همچنین ساختارهای گل و باردهی نمایان می‌شود. غالباً، جوانه های انتهایی می‌میرند و میان گره ها کوتاه می‌شوند، در اثر کمبود بور گره های جانبی فعال می‌شوند و این امر باعث ایجاد حالت روزت و افزایش شاخ و برگ در گیاه می‌شود.

در این گیاهان ساقه ها شکننده هستند و ممکن است برگ های جدید ضخیم شوند، ریشه ها اغلب کوتاه و لکه دار هستند، تعداد ریشه های مویین بسیار کم شده و گلدهی و باردهی به شدت کاهش می‌یابد.

در تصویر زیر نقش بور در بخش‌های مختلف یک گیاه توضیح داده می‌شود.

1. بور نقش مهمی در تنظیم سطح هورمون های گیاهی و تقویت رشد مناسب گیاه دارد. بور باعث افزایش تولید و حفظ گل بر روی گیاه شده، رشد لوله گرده و طول آن را افزایش داده و به بهبود رشد دانه و میوه کمک می‌کند. میزانی از کمبود بور که به نظر در رشد رویشی بی تأثیر است ممکن است در کاهش مقدار تولید میوه، تولید بذرهای ضعیف، ریزش جوانه و گل و همچنین کاهش کیفیت محصولات، تأثیر زیادی داشته باشد.
   به عنوان مثال، کمبود بور می‌تواند باعث گرده افشانی ناقص در ذرت و کچلی در بلال شود یا از ایجاد مناسب غلاف در دانه های سویا جلوگیری کند.
2. بور برای رشد طبیعی گره های ریشه در حبوبات مانند یونجه، سویا و بادام زمینی که نقش زیادی در تأمین مواد غذایی موردنیاز گیاه دارند، ضروری است.
3. بور و کلسیم در ساختار دیواره سلولی نقش دارند و بور حرکت کلسیم را به داخل سلول های گیاهی تسهیل می‌کند که این موضوع نقش زیادی در رشد و سلامتی گیاه دارد، به عنوان مثال، در صورت کمبود بور حرکت کلسیم، رشد طبیعی دیواره سلولی و تقسیم سلولی کاهش یافته و ممکن است در گیاه بادام زمینی باعث ایجاد یک بیماری به نام hollowheart شود.
4. نوک ریشه ها، برگ ها و جوانه های جدید و دیگر قسمت های فعال گیاه تا حد زیادی به تأمین به اندازه بور وابسته هستند، بور همچنین حمل و نقل مناسب آب، مواد غذایی و ترکیبات آلی را به نقاط در حال رشد، تضمین می‌کند. کمبود بور ابتدا در مناطق رشد نمایان می‌شود، به عنوان مثال، کوتاه ماندن یا توقف رشد گیاهان از علائم رایج کمبود بور در یونجه، شبدر و حبوبات است.

چه شرایط و عواملی باعث کمبود بور در گیاهان می‌شود؟

برخی از عواملی که باعث کمبود بور در گیاه می‌شوند شامل موارد زیر هستند.

• در صورتی که pH محیط رشد بیش از ۶.۵ باشد، می‌تواند باعث ایجاد کمبود بور در گیاه شود زیرا بور در این شرایط در خاک بلوکه شده و برای جذب گیاه در دسترس نیست.
• کمبود بور می‌تواند بر اثر مصرف کم کود و یا استفاده از کودهای عمومی (که معمولاً از مقدار ریز مغذی کمتری برخوردار هستند) در گیاه ایجاد شود.
• هوای خنک و ابری می‌تواند جذب آب و بور را به وسیله ریشه های گیاه محدود کند.

نکته: برای کمک به افزایش جذب در طی هوای خنک و ابری، می‌توانید به روش های مختلف جریان هوا را افزایش داده یا رطوبت محیط را کاهش دهید، همچنین افزایش دمای محیط رشد، می‌تواند به افزایش جذب کمک نماید.

مقابله با مسمومیت بور

مسمومیت بور چگونه ایجاد می‌شود و برای مقابله با آن چه باید کرد؟

مسمومیت بور همچون سایر ریز مغذی ها در برگ های مسن تر نمایان می‌شود و باعث ایجاد کلروز در نوک برگ یا حاشیه برگ ها می‌شود که به سرعت تبدیل به نکروز یا سوختگی می‌شود.

نکروز به مرور به سمت داخل برگ پیشرفت کرده و در نهایت باعث مرگ برگ می‌شود، مسمومیت بور می‌تواند به سرعت روی تمام برگ‌های تحتانی تأثیر بگذارد. از آنجا که دامنه بین میزان کاربرد صحیح و میزان کاربرد سمی عنصر بور بسیار محدود است، به راحتی امکان بروز این مسمومیت وجود دارد.

در جدول زیر میزان بور در خاک های مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.

بافت خاک		میزان بور (میلی‌گرم در کیلوگرم)
	خیلی کم	کم	مناسب	زیاد	خیلی زیاد
شنی و لومی شنی	کمتر از ۰.۲	۰.۳ تا ۰.۴	۰.۵ تا ۱	۱.۱ تا ۲.۵	بیشتر از ۲.۵
لومی شنی، لومی، لومی سیلتی، سیلت و رس	کمتر از ۰.۳	۰.۴ تا ۰.۸	۰.۹ تا ۱.۵	۱.۶ تا ۳	بیشتر از ۳
پیت و ماک (خاک های آلی)	کمتر از ۰.۵	۰.۶ تا ۱	۱.۱ تا ۲	۲.۱ تا ۴	بیشتر از ۴

در صورت بروز مسمومیت بور چه اقداماتی را باید انجام داد؟

در صورت بروز مسمومیت بور باید عوامل احتمالی را بررسی کنید، برای این کار pH محیط رشد و میزان مواد مغذی را آزمایش کنید، همچنین باید آب را هم مورد آزمایش قرار دهید.

در صورتی که pH محیط رشد، پایین تر از ۵.۵ باشد، می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت در گیاه شود، همچنین مصرف بیش از حد بور نیز یک عامل احتمالی در ایجاد مسمومیت بور در گیاه است.

منبع آب را هم باید بررسی کنید زیرا وجود بیش از ۰.۵ پی پی ام (ppm) بور در آب زیاد است و می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت در گیاه شود، خصوصاً اگر در این شرایط از کودهای استاندارد حاوی بور استفاده کنید احتمال مسمومیت بور تشدید خواهد شد.

شستشوی خاک خصوصاً در خاک های سبک، به تخلیه بور اضافی خاک از طریق زهکشی کمک می‌کند، همچنین در این شرایط استفاده از کودهای حاوی کلسیم توصیه می‌شود زیرا کلسیم با اتصال به بور می‌تواند آن را از دسترس گیاه خارج کند.

در جدول زیر محدوده تحمل برخی گیاهان در مقابل بور موجود در محلول خاک (میلی گرم در لیتر)، آورده شده است.

نام گیاه	محدوده تحمل (میلی گرم در لیتر)	واکنش گیاه
لیمو	کمتر از ۰.۵	بسیار حساس
گردو، هلو، گیلاس، پرتقال، انگور، خرمالو، آلو، زردآلو، پیاز	۰.۵ تا ۰.۷۵	حساس
گندم، آفتابگردان، لوبیا، توت فرنگی، بادام زمینی، سیر	۰.۷۵ تا ۱	حساس
خیار، سیب‌زمینی، هویج، تربچه	۱ تا ۲	نسبتاً حساس
جو، ذرت، کاهو، کلم، کرفس، کدو، توتون	۲ تا ۴	نسبتا مقاوم
گوجه فرنگی، یونجه، چغندرقند	۴ تا ۶	مقاوم
پنبه، سورگوم (ذرت خوشه ای)	۶ تا ۱۰	بسیار مقاوم
مارچوبه	۱۰ تا ۱۵	بسیار مقاوم

چگونه و بر چه اساسی باید بور را در اختیار گیاه قرار دهیم؟

اگرچه اولین استفاده قابل تأیید از بور به قرن هشتم میلادی بر می‌گردد، اما بشر از زمان ظهور کشاورزی، یعنی تقریباً ۱۰ هزار سال پیش، به‌طور ناآگاهانه از بور بهره می‌برده است.

در حقیقت، گیاهان بدون بور نمی‌توانند رشد کنند، بور یک عنصر ریز مغذی ضروری و یک بخش جدایی ناپذیر، در چرخه حیات گیاه است.

قبل از تغذیه گیاهان با بور باید آب آبیاری را آزمایش کنید زیرا ممکن است حاوی مقادیر کافی بور در حدود ۰.۳ تا ۰.۵ پی پی ام (ppm) باشد، در این صورت، باید از کودهای بدون بور استفاده کنید زیرا مصرف کودهای حاوی بور در این شرایط به راحتی می‌تواند باعث ایجاد مسمومیت در گیاه شود.

اگر کمبود بور رخ دهد و این کمبود به خاطر بالا بودن pH نباشد، می‌توان یک کود ریز مغذی کامل (این کود به بقیه مکمل ها ترجیح داده می‌شود) یا یک مکمل بور مثل بوراکس، اسید بوریک و غیره استفاده نمود.

در جدول زیر منابعی که می‌توانید برای تأمین بور از آن‌ها استفاده کنید به همراه درصد بور موجود در هر یک از آن‌ها آورده شده است.

منابع کودی بور	درصد بور
بوراکس	۱۱
اسید بوریک	۱۷
سدیم پنتابورات	۱۸
سدیم تترابورات – ۴۸	۱۴
سدیم تترابورات – ۶۵	۲۰
سولوبور	۲۰

نکته: هنگام استفاده از مکمل بور باید خیلی احتیاط کنید زیرا میزان نیاز گیاه به این عنصر بسیار کم است و در صورت برطرف نشدن نیاز گیاه شما می‌توانید مجدداً و به آسانی از کود مکمل بور استفاده کنید.

ویدیو آموزشی

جمع‌بندی

بور از یک طرف به مقدار خیلی کم، برای کنترل گلدهی، تولید گرده، جوانه زنی و رشد دانه و میوه در گیاهان مورد نیاز است و از طرفی دیگر به عنوان پمپ انتقال مواد غذایی عمل می‌کند و به انتقال قندها از برگ‌های مسن به مناطق رشد و ریشه های گیاه کمک می‌کند.

بور جزء عناصری است که در خاک‌های سبک به راحتی شسته شده و از دسترس گیاهان خارج می‌شود و در خاک های دارای pH بالا برای گیاه غیر قابل جذب است، با توجه به این مطالب احتمال کمبود بور در بیشتر خاک های ایران دور از انتظار نیست و کمبود این عنصر به راحتی می‌تواند تمام زحمات کشاورزان را از بین ببرد.

از طرفی نیاز گیاهان به بور بسیار ناچیز است و مصرف بیش از حد این عنصر می‌تواند باعث مسمومیت در گیاهان شود، در نتیجه به شما توصیه می‌کنیم تا پس از بررسی دقیق وضعیت آب و خاک و در صورت تشخیص کمبود بور توسط کارشناسان کشاورزی اقدام به تهیه و مصرف کودهای حاوی بور نمایید. برای کسب اطلاعات بیشتر و یا تهیه کودهای حاوی بور می‌توانید به سایت تجارت سبز آبان مراجعه نمایید. امیدواریم این مقاله مورد توجه و استفاده شما عزیزان قرار گرفته باشد.

منابع

• http://sarafraz-hezarmasjed.ir/?p=14319
• https://pesterafsanjan.com/?p=22996
• https://www.pthorticulture.com/en/training-center/role-of-boron-in-plant-culture/
• https://agriculture.borax.com/boron-us-borax/what-is-boron/boron-in-plants
• https://www.researchgate.net/publication/335972177_The_Importance_of_Boron_in_Plant_Nutrition