نماتد چیست؟ و علائم و خسارات آن در مرکبات

نماتد یکی از مهمترین و در عین حال ناشناخته ترین آفات خسارت زا در خاک است. در این مقاله قصد داریم تا شما را با زیر و بم نماتدهای مرکبات آشنا کنیم. پس تا پایان همراه ما بمانید.

مرکبات از جمله میوه های مناطق گرم و مرطوب به شمار می آیند که اغلب در نواحی نزدیک به خطوط ساحلی محصور شده با رشته کوه ها رشد و نمو دارند. مرکبات بی شک بهترین و پر خاصیت ترین میوه پاییزی در ایران به شمار می رود و از نظر اقتصادی نیز با توجه به سطح زیر کشت آن برای کشور بسیار حائز اهمیت است.

نماتد چیست؟

نماتدها حیوانات کرمی شکل کوچکی هستند که در تمام نواحی که آب به مقدار جزئی وجود داشته باشد زندگی و فعالیت می کنند، نماتدها غالباً با میکروسکوپ قابل مشاهده هستند و بیشتر در خاک حضور دارند.

نماتدها بسته به نوع خود می توانند انگل جانوران، گیاهان و یا گندخوار باشند. از بین نماتد ها نماتدهای انگل گیاه اغلب خاک زی بوده و به ریشه گیاهان حمله می کنند. نماتد های گیاهی با استفاده از اندام نیشی شکل خود در دهان (استایلت) از شیره گیاهان و یا محتویات سلول گیاهان تغذیه می کنند.

نماتدهای خسارت زای مرکبات

نماتد های مختلفی از گونه های مختلف می توانند به مرکبات حمله و از آنها تغذیه کنند. انواع گونه های خانواده Tylenchidea، خانواده Pratylenchidea (مولد زخم)، خانواده Meloidogynidea (مولد گره ریشه) و خانواده Longidoridea می توانند به روش های مختلف از ریشه مرکبات تغذیه و به آنها خسارت وارد نمایند.

معمولا خسارت نماتدهای یاد شده به اندازه ای نیست که خطر حادی برای درختان ایجاد نمایند اما دسته ای از نماتدهای متعلق به خانواده Tylenchulidea که به نماتدهای قلوه ای مشهور هستند می توانند خسارات بسیار سنگینی به این درختان وارد کنند.

نام علمی این آفت Tylenchulus semipenetrans می باشد. مهمترین آفت نماتدی مرکبات است و مبدا آن جنوب شرق آسیا است اما در تمامی نواحی دنیا گسترش یافته است. دلیل این انتشار گسترده، صادرات نهال های آلوده به سایر نقاط جهان و عدم رعایت قرنطینه بوده است. دامنه میزبانی این نماتد گسترده بوده و به درختان زیتون، انگور و خرمالو نیز حمله ور می شود.

چرخه زندگی نماتد قلوه ای مرکبات

نماتد Tylenchulus semipenetrans دارای سه مرحله تخم، چهار سن لاروی و نماتد بالغ در مراحل زندگی خود است.  لارو های سن یک و دو در داخل تخم ایجاد و لارو سن دو از تخم خارج می شود. اکثر جمعیت این نماتد را ماده ها تشکیل می دهد و حدود ۲۰ درصد جمعیت شامل نر ها است. نرها تغذیه ندارند و لذا خسارت زا نیستند و تنها در ایجاد تنوع ژنتیکی در جمعیت دخیل هستند.

لاروهای سن دو ماده به سمت ریشه ها جلب شده و از آنها به مدت دو تا سه هفته تغذیه میکنند. این لاروها تا حدود یک سوم طول بدن خود به داخل ریشه وارد می وند در حالی که مابقی بدن آنها خارج از ریشه قرار گرفته است. با سه بار پوست اندازی از لاروهای سن دو، لارو سن سه، لارو سن چهار و در نهایت نماتد بالغ ایجاد می شود. در طی این پوست اندازی ها و تغذیه از گیاه، نماتد کرمی شکل، آهسته آهسته متورم شده و به خصوص در قسمتی از بدن که بیرون از ریشه قرار گرفته است به شکل قلوه (کلیه – لوبیا) در می آید.

نماتد ماده بالغ در این مرحله چندین سلول ریشه را در اختیار خود قرار داده و ایجاد تغییر در عملکرد آن ها سبب تغییر شکل ظاهری ریشه و متورم شدن ریشه می شوند. ماده ها در حالی که می توانند بدون حضور نر تولید مثل کنند، از آنجایی که دستگاه تولید مثلی آنها در فضای خارجی ریشه قرار گرفته می توانند توسط افراد نر نیز بارور شوند. پس از باروری حدود ۱۰۰ تخم در یک ماده ژلاتینی که خارج از بدن ماده ها تشکیل می شود، گذاشته شده و این چرخه زیستی ادامه می یابد.

مدت زمان تخم تا تخم این چرخه بسته به شرایط محیطی و تغذیه ای بین ۴ تا ۸ هفته است. بنابراین در طول سال این نماتد می تواند ۶ تا ۱۲ نسل تولید نماید. به عبارت دیگر یک تخم می تواند طی یک سال به ۱۲۰۰ تخم تبدیل شود و این میزان طی ۵ سال به ۶۰۰۰۰ تخم برسد . بنابراین نرخ رشد این آفت به شدت بالا خواهد بود. لارو های سن دو تازه خارج شده از تخم بدون تغذیه می توانند تا یک سال در خاک زنده بمانند و درجه حرارت ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی گراد برای رشد و تغذیه آنها بسیار مساعد است.

علائم و خسارات نماتدهای مرکبات

مهمترین علامت این آفت بروز زوال تدریجی در درختان مرکبات است. این عمل به دلیل گسترش تدریجی عارضه روی ریشه و کم شدن مواد غذایی گیاه به واسطه آن است. بنابراین در این خصوص هر چه درخت قوی تر و مسن تر باشد علائم در آن دیرتر بروز پیدا می کند.

نشانه وجود نماتد در گیاه

مهمترین نشانه وجود نماتد زوال تدریجی درخت است اما چون این زوال می تواند به واسطه سایر عوامل نیز ایجاد گردد بنابراین نمیتواند به طور قطعی مشخص کننده وجود نماتد در روی گیاه به عنوان یک آفت باشد. در ایجاد زوال سایز برگ ها و میوه ها کوچکتر شده، برگ ‌ها زرد رنگ و یا رنگ پریده می شوند و ممکن است پیچ بخورند، سرخشکیدگی نیز می تواند اتفاق بیفتد. برای بررسی دقیق تر این آفت بایستی حتما ریشه ها باز و مشاهده شوند.

ریشه های آلوده به نماتد معمول ضخیم تر و تیره تر از ریشه های سالم هستند و با بررسی میکروسکوپی میتوان بدن متورم شده نماتدهای ماده و یا ماده ژلاتینی روی سطح ریشه را مشاهده کرد. ضمنان به دلیل همین ماده ژلاتینی معمولا در ریشه های آلوده خاک به سطح ریشه چسبیده و به راحتی تمیز نمی شوند.

میزان زوال درخت بستگی به فاکتورهای مختلفی دارد: سن درخت، رقم درخت، کیفیت خاک و تغذیه، میزان ویرولانس نماتد، جمعیت آن و حساسیت پایه درخت از جمله این موارد است.

درختانی که به نماتد آلوده می شوند معمولا نسبت به عوامل دیگر نظیر شوری، سرما، گرما، خشکی و سایر بیماری ها مقاومت کمتری دارند.

نهال مرکباتی که در خاکهای تقریبا آلوده به نماتد (با جمعت کم) کاشته می شوند ممکن است تا چندین سال علامتی از بیماری از خود نشان ندهند اما با توجه به مطلبی که قبلا گفته شد، چون نماتدها نرخ رشد تصاعدی دارند ممکن است این علائم در سال های چهارم تا پنجم بعد از کشت بروز پیدا کند.

رصد نماتد در باغ و نحوه نمونه گیری

قبل از تاسیس باغ و یا تجهیز مجدد باغ با درختان جدید آنالیز خاک برای یافتن این دسته از نماتدها حیاتی است. این آنالیز به شما کمک خواهد کرد تا در مورد خسارت نماتد و مدیریت آن هوشمندانه تر عمل کنید. در باغات قدیمی و مستقر شده هم آنالیز خاک شما را کمک می کند تا بروز علائم احتمالی را به حضور نماتد مربوط کنید.

بهتر است برای نمونه گیری از یک متخصص گیاهپزشکی کمک بخواهید و اگر امکان آن را نداشتید مراحل زیر را انجام دهید:

• در مورد باغ قبل از تاسیس، ابتدا بسته به مساحت، زمین خود را تقسیم بندی کنید بهتر است هر قسمت را حدود ۱۰۰۰ متر مربع در نظر بگیرید و نقاط نمونه گیری را به صورت تصادفی انتخاب کنید. اگر باغ تاسیس شده است به دنبال نواحی برای نمونه گیری باشید که علائم نماتد در آن مشهود است.
• در صورت نمونه گیری از گیاهان آلوده یک یا چند نمونه از گیاهان سالم هم برای مقایسه تهیه کنید.
• اگر سیستم آبیاری شما قطره ای است در زیر قطره چکان ها حفره نمونه برداری را ایجاد کنید و اگر آبیاری به نحوه دیگر است از زیر سایه انداز گیاه استفاده کنید. یادتان باشد که برای نمونه گیری به دنبال ریشه های تازه تشکیل شده هستیم.
• حفره ای به عمق ۱۰ تا ۴۰ سانت حفر کنید، ۱۰ سانت اول خاک را کنار بگذارید و مابقی را در یک کیسه مشکی درب بسته با مشخصات نمونه گیری تحویل آزمایشگاه دهید. مشخصات شامل محل و عمق نمونه گیری، تاریخ و شخص نمونه بردار است.
• آزمایشگاه پس از بررسی نمونه خاک شما، جمعیت و نوع نماتد ها را  توسط آزمایشات مخصوص و تشخیص میکروسکوپی، مشخص و به شما اطلاع خواهد داد.
• گرچه وجود حتی یک عدد نماتد قلوه ای مرکبات برای شروع بیماری زایی کافی است ولی معمولاً اگر تعداد لاروهای سن دو در ۱۰۰ گرم از خاک باغ شما بیش از ۳۰۰ عدد باشد، حتما بایستی نسبت به مدیریت جمعیت آن با روش های کنترلی اقدام کنید. اگر این مقدار بیش از ۱۵۰۰ عدد باشد، خسارت زایی نماتد به شدت بالاست و اگر خواهان تاسیس باغ مرکبات هستید بایستی در تصمیم خود تجدید نظر کنید.

مدیریت نماتدهای مرکبات

کنترل زراعی

بهداشت زراعی مهمترین راه پیشگیری از ورود نماتد های مرکبات به باغات شماست. رعایت بهداشت علاوه بر اینکه روشی کاملاً اقتصادی است، باعث می شود تا باغ شما برای مدت طولانی بارور و به دور از آفات و بیماری ها باشد. از جمله روش های زراعی موارد ذیل را می توان نام برد:

۱- استفاده از نهال های گواهی شده فاقد نماتد و یا استفاده از ارقام مقاوم مرکبات به نماتد.

۲- کاشت نهال مرکبات در زمین های فاقد آلودگی نماتدی.

۳- جلوگیری از ورود آب های آلوده از باغات اطراف به زمین.

۴- پاکسازی ادوات کشاورزی مشترک با باغات دیگر قبل از ورود به باغ.

۵- کشت گیاهان زراعی قبل از تاسیس باغ مرکبات در زمینی که قبلاً باغ مرکبات بوده است به مدت حداقل ۳ سال.

۶- استفاده از پایه مقاوم به نماتد:

معمولا پایه های نارنج سه برگی مقاومت خوبی به نماتد مرکبات و بیماری هایی مثل فایتوفترا دارند. پایه های هیبرید با اینکه به بسیاری از بیماری مثل تریستزا مقاومت دارند اما مقاومت خوبی به نماتدها از خود نشان نداده اند.

۷- تغذیه مناسب:

هرچه سلامت و تغذیه عمومی گیاه بیشتر و بهتر صورت بگیرد، احتمال آسیب هلی جدی ناشی از حمله نماتد نیز کمتر خواهد بود. استفاده از کودهای حاوی فسفر، پتاسیم و کود کلسیم به گیاه کمک میکند تا سلامت عمومی بهتری داشته و با استفاده از ترکیبات آلی به خصوص هیومیک اسید ها مب توان حجم ریشه های تازه تشکیل شده را افزایش داد تا مقاومت گیاه به جمعیت بالای نماتد بیشتر شود.

۸- شخم خاک پای درخت هم سبب هوادهی بهتر و کاهش جمعیت نماتدها در خاک می شود.

۹- آفتاب دهی زمین پس از پوشش کف باغ با پلاستیک مشکی در تابستان نیز یکی از راه های مناسب برای کاهش جمعیت نماتدهای خاک است. این عملیات بایستی حداقل ۳۰ تا ۴۵ روز ادامه داشته باشد.

۱۰- استفاده از یخ آب زمستانه نیز سبب کاهش جمعیت لاروهای سن دو خاک می‌گردد. پیشنهاد می‌کنیم نحوه یخ آب زمستانه را مطالعه کنید.

کنترل بیولوژیک

بسیاری از قارچ ها و باکتری های خاکزی می توانند با راندمان بالایی سبب کاهش جمعیت نماتدهای مرکبات در خاک شوند. از جمله این موارد می توان به باکتری های گونه باسیلوس و پاستوریا و قارچ های گونه هیرسوتلا، پسیلومایسس، نماتوفورا و ورتیسیلیوم اشاره کرد.

کنترل شیمیایی

اگر زمین شما از قبل آلودگی به نماتد داشته و جمعیت آن به حدی است که بایستی مبارزه شیمیایی با آن صورت بگیرد. سموم تدخینی مخصوص نماتد در این خصوص استفاده می شود. متام سدیم، کلروپکرین، ولوم پرایم، آبامکتین و اکسامیل از جمله ترکیبات شیمیایی موثر بر نماتدها هستند که در درمان نماتدهای مرکبات نیز کاربرد دارند. استفاده از سموم شیمیایی تنها با نظر گیاهپزشک و بعد از بازدید باغ و نتایج آزمایش امکان پذیر است. بسیاری از سموم نماتدکش برای سلامتی انسان و سایر حیوانات بسیار مضر بوده و لذا حتما بایستی تحت نظر کارشناس تهیه و مصرف شود.

نتیجه گیری

نماتدها به دلیل حضور در خاک کمتر شناخته شده اند و در سالهای اخیر خسارت بسیار سنگینی به محصولات مختلف از جمله مرکبات وارد کرده اند. با توجه به نیاز روز افزون جمعیت کشور به مواد غذایی و گسترش باغات مرکبات، لازم است تا همگی باغداران و کشاورزان محترم نسبت به این آفت شناخت کافی داشته باشند تا در صورت مواجه با آن به سرعت نسبت به مدیریت آن اقدام کنند. از این بین نماتد قلوه ای مرکبات مهمترین و خسارت زا ترین نماتدها به حساب آمده که در این مقاله به شرح و بسط آن پرداختیم.