آموزش تولید نشاء گلخانه‌ای

امروزه با افزایش گلخانه‌ها و افزایش حضور فارغ‌التحصیلان رشته‌های کشاورزی در این بخش، کشاورزی در حال علمی شدن است و میزان تولید و عملکرد اکثر محصولات به سرعت در حال افزایش است. این موضوع رقابت برای تولید بیشتر و با کیفیت‌تر محصولات را افزایش می‌دهد.

از همین رو کشاورزان تلاش می‌کنند تا با بکار گیری روش‌های جدید کشاورزی خود را بروز کرده و در این رقابت جزء کشاورزان پیشرو باشند.

استفاده از نشاء با­کیفیت یکی از تأثیرگذارترین روش­ها برای افزایش کمیت و کیفیت محصولات بوده و مدت­هاست که در کشورهای پیشرو در کشاورزی نیز معمول است، در کشور ما نیز استفاده از نشاء پرورش یافته توسط تولید کنندگان نشاء بجای کشت مستقیم بذر یا تولید نشاء توسط خود کشاورز، مورد توجه کشاورزان قرار گرفته و این استقبال هر روز در حال افزایش است و ازاین‌رو نیاز به تولید کنندگان حرفه‌ای نشاء بیش‌ازپیش احساس می­شود.

برای آشنایی بیشتر شما با این مبحث، در این مقاله قصد داریم پرکاربردترین روش تولید نشاء را برای شما شرح دهیم.

روش های تولید نشاء

در کشور ما برای اینکه بتوان به‌صورت تجاری به تولید نشاء پرداخت روش­های متعددی قابل استفاده است، اما همه این روش­ها به‌طورکلی در یکی از قالب‌های زیر می‌گنجند:

• روش تولید نشاء در زمین یا مزرعه
• روش تولید نشاء در شاسی سرد، شاسی گرم و زیر سایبان
• روش تولید نشاء در شرایط گلخانه‌ای
• روش تولید نشاء به‌صورت شناور
• روش تولید نشاء ارگانیک
• روش تولید نشاء در سیستم های بسته
• روش تولید نشاء با استفاده از اندام‌های رویشی

روش تولید نشاء گلخانه‌ای

در حال حاضر روش تولید نشاء گلخانه‌ای بیش از دیگر روش­ها در بین نشاء کاران معمول است و با موفقیت مورد استفاده قرار می­گیرد. تولید گلخانه‌ای نشاء در مقایسه با تولید در فضای باز دارای مزایای زیر است:

• تولید سریع‌تر و یکنواخت‌تر
• مدیریت بهتر آبیاری و تغذیه
• قابلیت نگهداری نشاها در گلخانه تا زمان مورد نیاز
• استفاده بهینه و یکنواخت از فضای گلخانه به علت استفاده از ظروف کشت
• قابلیت تولید گیاهانی سالم، ضخیم و با ارتفاع مناسب
• توانایی استقرار بهتر نشاهای حاصله نسبت به نشاهای فضای آزاد
• زودرسی نسبت به نشاهای فضای آزاد

روش تولید نشاء گلخانه‌ای با استفاده از سینی‌های توپی یکی از مهم‌ترین و اقتصادی‌ترین روش‌های تولید نشاء گلخانه‌ای است که در ادامه به‌طور کامل مورد بررسی قرار می­گیرد.

روش تولید نشاء سبزی در سینی‌های توپی

امروزه گرایش زیادی به تولید سبزی و گیاهان زینتی در سینی‌های توپی وجود دارد. در این روش تولید نشاء، بذرها به‌صورت جدا از هم و در سلول­های کوچک سینی‌های نشاء کاشته می­شوند و تولید تک دانهال های بذر یکنواخت، جایگزین کاشت آن‌ها در سینی به‌صورت دستپاش و انتقال دستی آن‌ها به زمین اصلی شده است.

در این روش تولید نشاء به خاطر اینکه در زمان کاشت نشاء ریشه ­ها بدون آسیب و دست‌نخورده باقی می­مانند گیاه با شوک کمتری مواجه خواهد شد. همچنین در این روش نیروی کار مورد نیاز برای مخلوط و استریل کردن خاک، پر کردن سینی‌ها، بیرون کشیدن نشاها و … نیز کاهش می­ابد و از سوی دیگر امکان افزایش استفاده از مکانیزاسیون در آن وجود دارد. تولید در توپی هم‌زمان راندمان کار و مراحل پیچیده تولید را نیز افزایش می‌دهد.

به خاطر جدا بودن سلول­ها در این روش تولید نشاء، رقابت در میان گیاهان کاهش یافته و یکنواختی بیشتری در آن‌ها دیده می‌شود. در این روش ریشه‌ها در هنگام بیرون کشیدن از درون سلول‌ها آسیب نمی‌بینند و استقرار آن‌ها در مزرعه بهتری خواهند بود.

تاثیر جنس و نوع سینی ها بر نحوه رشد نشاها

جنس مواد سازنده سینی‌ها بسیار متفاوت است و از سفال گرفته تا استیروفوم (پلاستیک سخت دارای شکل اسفنجی و بسیار سبک) و پلاستیک می‌تواند متغیر باشد. کیفیت هرکدام از آن‌ها بستگی به استحکام مورد نیاز تولید کننده دارد.

در سینی‌های کهنه به دلیل وجود ترک‌های ریزی که در آن‌ها ایجاد شده است، مواد غذایی و یا عوامل بیماری‌زا نفوذ می‌کنند و در نهایت باعث رشد غیر یکنواخت نشاها می‌شوند. نفوذ ریشه‌ها به داخل استیروفوم (به خاطر حالت اسفنجی آن) در جستجوی مواد غذایی باعث جدا شدن آن‌ها از گیاه در زمان انتقال نشاء می‌شود.

انتخاب جنس سینی نشاء

برای تولید تجاری نشاء و کاهش هزینه‌های تولید استفاده از سینی‌های ساخته شده از استیروفوم یا پلاستیک مناسب است و به‌کارگیری موادی مثل سفال، چوب و … توصیه نمی‌شود.

از میان سینی‌های پلاستیکی و سینی‌های استیروفومی نیز سینی‌های استیروفومی گران‌تر بوده، محیط ریشه را جدا کرده، رشد دانهال را به تأخیر انداخته و علاوه بر آن باعث افزایش تشکیل جلبک و شیوع بیماری‌ها می‌شوند.

با توجه به موارد فوق سینی‌های پلاستیکی نسبت به سایر مواد مناسب‌ترند و در حال حاضر نیز بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

انتخاب رنگ و عمق مناسب سینی نشاء

سینی‌هایی که رنگ تیره‌تری دارند گرمای بیشتری جذب کرده و رشد نشاء در آن‌ها سریع‌تر از سینی‌های رنگ روشن است.

با افزایش عمق سلول سینی حجم سلول­ها نیز افزایش یافته و بنابراین آب و کود بیشتری را می‌تواند در خود جای داده و در اختیار گیاه قرار دهد. در این سلول‌ها رشد سریع‌تر انجام شده و تعداد دفعات آبیاری نیز نسبت به سلول‌های کم‌عمق کمتراست، البته برای اینکه تمام محیط کشت خیس شود باید مقدار آبیاری را افزایش داد تا تمام محیط کشت تا پایین سلول رطوبت جذب کرده و خیس شود و درنتیجه رشد ریشه افزایش یابد.

انتخاب اندازه مناسب سلول سینی نشاء

اندازه سلول­ها بر عملکرد نشاء در مزرعه و به­خصوص در زودرس کردن محصول تأثیرگذار است. استفاده از سلول­های بزرگ‌تر و افزایش فضای رشد برای نشاء، باعث می­شود تا ریشه­‌ها بدون اینکه به دور هم بپیچند نشای مسن‌تر و بالغ‌تری را تولید کنند.

معمولاً سلول‌های بزرگ‌تر باعث بلوغ زودتر نشاها می‌شوند، اما در عوض فضای بیشتری را در گلخانه اشغال کرده و هزینه آن‌ها بیشتر است. برای افزایش تولید یکنواخت هرگز نباید از سینی‌های کم‌عمق و عمیق، یا سینی‌هایی با رنگ متفاوت برای تولید یک نوع نشاء استفاده نمود.

سن نشاء و برنامه کاشت

بر اساس اندازه سلول­های سینی نشاء و همچنین نوع گیاه می­توان نشاء را تا سنین مختلف در سینی نگهداری کرد. به‌طورمعمول در سلول­ های بزرگ‌تر می­توان نشاهای بزرگ‌تر و بالغ‌تری پرورش داد. سلول­های بزرگ باعث زودرسی محصول نسبت به سلول کوچک‌تر می‌شوند البته عملکرد نهایی در هر دو یکسان است.

محیط رشد

منظور از محیط رشد بستری است که بجای خاک در آن مخلوطی از مواد که معمولاً شامل پرلیت، ورمیکولیت و پیت­ است بکار برده می­شود. برای بهبود وضعیت محیط‌هایی که دارای بافت درشت (فیبرهای طویل‌تر) هستند می‌توان از پیت استفاده نمود و از این طریق تهویه و زهکش را افزایش داده و درنتیجه رشد ریشه را بهبود بخشید.

در برخی از محیط‌های کشت از کود استفاده می‌شود که در این صورت باید مقدار مواد موجود در این کود نیز در برنامه تغذیه محاسبه شود، البته اگر این‌گونه کودها در بستر موجود نباشد بهتر است چون در صورت نیاز می‌توان مواد غذایی را به بستر اضافه کرد ولی اگر مواد غذایی موجود در کود بکار رفته در محیط کشت بیش از نیاز گیاه باشد حذف آن با دشواری همراه خواهد بود.

بذر و بذر‌کاری

جوانه زدن بذر

همیشه تلاش کنید که بهترین بذر را برای تولید نشاء تهیه کنید، چون در مقایسه با هزینه­‌های تولید هزینه بذر بسیار ناچیز است درحالی‌که تأثیر آن در عملکرد نهایی بسیار چشمگیر است، همچنین از بذری که خود سال قبل برداشت کرده‌اید نباید برای کشت استفاده کنید چون این بذرها عملکرد یکنواختی نخواهند داشت و به گیاه اصلی شبیه نخواهند شد و از طرفی ممکن است این بذور آلوده به بیماری باشند و هزینه سنگینی را به شما تحمیل کنند.

دستگاه بذر کار

برای تهیه دستگاه بذرکار باید به موارد زیر توجه نمود:

• آسان بودن کار با دستگاه
• توانایی دستگاه برای کار کردن با اندازه‌های مختلف سینی
• قابلیت کاشت بذرهای ساده و پوشش‌دار
• تعداد سینی‌هایی که دستگاه در هر روز می­تواند بکارد.

انواع دستگاه بذر کار

• بذرکار صفحه ای مکنده که در هر ساعت می­تواند ۲۰ هزار بذر بکارد، این نوع بذرکار برای بذرهای پوشش­‌دار و آن‌هم در سطح کوچک مناسب است.
• بذرکار سوزنی که قادر است ۵۰ تا ۸۰ هزار بذر را در هر ساعت بکارد و برای انواع بذور (ساده یا پوشش‌دار) مناسب بوده و می­توان از آن در سطوح متوسط تا وسیع استفاده نمود.
• بذرکار استوانه‌ای که می­تواند بیش از ۲۵ هزار بذر در ساعت بکارد. این دستگاه برای بذور پوشش­دار مناسب است و می­توان از آن در سطوح متوسط تا وسیع (بذرهای باید پوشش‌دار باشند) است.

چگونگی کاشت و پوشاندن بذر در سینی

ابتدا سینی‌ها را به‌وسیله محیط کشتی که قبلاً آماده و مرطوب نموده‌اید پرکرده و سپس کمی آن را فشار دهید تا سطح یکنواختی برای کاشت بذر آماده شود.

در مرحله بعد می­توانید محیط کشت را بین ۶ تا ۹ میلی‌متر فشرده کنید. چنانچه کاشت بذر (به‌ویژه بذرهای پیاز و کلم‌ها) در عمق بسیار کم صورت گیرد باعث بیرون ریختن محیط کشت از داخل سلول‌ها می‌شود.

پس از کاشت بذرها با استفاده از ورمیکولیت روی آن‌ها را بپوشانید. بذر کلیه سبزی‌ها را باید پس از کاشت پوشاند. توجه داشته باشید که سینی‌های حاوی بذر را قبل از انتقال به اتاقک جوانه‌زنی باید آبیاری نمایید.

اتاقک رشد (ژرمیناتور)

کلمه Germination به معنای جوانه‌زنی است و بکار بردن این اتاقک‌ها در بهبود جوانه‌زنی بسیاری از سبزی‌ها تأثیرگذار است. اتاقک جوانه‌زنی محیطی بسته است که می‌توان دما، رطوبت نسبی و نور را در آن به‌طور دقیق کنترل نمود. هدف کلی این است که فرآیند جوانه‌زنی در یک محیط محدود صورت پذیرد تا علاوه بر کاهش هزینه‌هایی مثل گرم کردن یک گلخانه بزرگ، بتوانیم عوامل تعیین‌کننده را به‌صورت دقیق تأمین نموده و ریسک تولید را نیز کاهش ­دهیم و به‌طورکلی بهره­وری را به حداکثر برسانیم.

کنترل رطوبت و دما در اتاقک رشد

برای اینکه رطوبت نسبی و دما در این اتاقک‌ها به‌صورت یکنواخت توزیع شوند باید جریان هوا را نیز کنترل نمود که این موضوع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. چنانچه دما خیلی بالا رود، تفاوت بین بذر‌ها خود را بیشتر نشان داده و باعث غیریکنواختی در جوانه‌زنی و ریشه دانهال ها می‌شود.

در زمانی که سینی‌ها در اتاقک رشد هستند باید دائماً تحت نظر باشند زیرا بذرهای مختلف در زمان­های متفاوتی جوانه می­زنند و پس از شکافتن پوسته بذر و شروع ظهور جوانه‌ها، باید سینی‌­ها را به گلخانه انتقال داد، در غیر این صورت جوانه‌ها بیش‌ازحد طویل می­شوند. زمان قرارگیری در اتاقک‌های جوانه‌زنی فقط ۲-۳ روز است.

جوانه‌زنی بذر و مراقبت از دانهال

به دست آوردن بالاترین درصد جوانه‌زنی از بذرها اهمیت زیادی دارد. اهمیت آن زمانی بیشتر است که بخواهیم بذرها در شرایط سرد جوانه‌زنی داشته باشند.

جوانه زنی

به‌طورکلی جوانه‌زنی شامل مراحل زیر است:

• جذب آب و آماس بذر
• آب‌گیری بافت‌ها
• افزایش تنفس
• فعالیت‌های آنزیمی و هضم

عواملی که در جوانه‌زنی بذر تأثیر دارند شامل موارد زیر است:

• دما
• رطوبت
• اکسیژن
• نور (فقط در مورد برخی از بذور)

دما

عکس‌العمل سبزی‌های مختلف به دما یکسان نیست و برخی از آن‌ها که به‌عنوان سبزی‌های فصل گرم (گوجه‌فرنگی، فلفل، بادمجان و جالیزی‌ها) شناخته می­شوند نسبت به دماهای پایین حساس‌اند و ممکن است دچار سرمازدگی شوند. عارضه سرمازدگی به قرارگیری گیاهان برای مدت طولانی در دمای بین صفر تا ده درجه سلسیوس گفته می‌شود. در صورت سرمازدگی رشد گیاه کاهش یافته و استقرار گیاه در زمین با مشکل مواجه خواهد شد. دمای گلخانه برای این‌گونه گیاهان حساس نباید از ۱۰ درجه پایین‌تر بیاید. دماهای بالا طی  ۳الی۴ ساعت اولیه روز پس از طلوع آفتاب باعث طویل شدن (علفی شدن) نشاها می‌شود، البته اگر اختلاف دمایی در حد ۴-۵ درجه بین شب و روز برقرار باشد می‌توان این عارضه را کنترل کرد.

رطوبت

بذور برای جوانه‌زنی به آب نیاز دارند و مقدار این آب به عوامل زیر بستگی دارد:

• وضعیت پوسته بذر: به‌عنوان‌مثال بعضی از بذور به خاطر منافذ سطحی خود آب بیشتری جذب می کنند.
• فراهم بودن آب: اگر میزان آب موجود در بستر کمتر از حد نرمال باشد جذب آب کاهش‌ یافته و اگر بیش‌ازحد باشد جوانه‌زنی با مشکل مواجه خواهد شد.
• ترکیب شیمیایی بذر: به‌عنوان‌مثال بذور پروتئینی به جذب مقدار بیشتری آب برای جوانه‌زنی نیاز دارند.

درواقع آب باعث فعال شدن آنزیم­هایی می‌شود که خود باعث تجزیه مواد شده و این مواد تجزیه شده از بافت ذخیره‌ای به محور جنین انتقال یافته و ترکیبات شیمیایی جنین را می‌سازند.

بر اساس نوع و حجم سلول، بستر کشت، تهویه گلخانه و شرایط آب و هوایی مقدار و دفعات آبیاری نیز تغییر می­کند. آبیاری مداوم و مرطوب نگه‌داشتن کل سلول، باعث تحریک به رشد و گسترش ریشه در کل سلول می‌شود.

درصورتی‌که آبیاری به‌صورت پیوسته صورت نگیرد ریشه‌ها در بالای سلول تجمع خواهند یافت. قبل از هر آبیاری باید تا حدی که نشاء­ها پژمرده نشوند اجازه دهیم تا بستر کشت خشک شود.

بهتر است آبیاری سینی‌های نشاء را صبح انجام دهید زیرا آبیاری در هوای گرم ممکن است باعث سوختگی گیاه شود و آبیاری در عصر هم ممکن است باعث خیس ماندن گیاهان در طول شب شده و درنتیجه آن بیماری­ها افزایش خواهند یافت. چنانچه از آبیاری بارانی استفاده می‌شود بهتر است هرازگاهی نازل‌های آب را باز و بسته کرد تا همگی خروجی یکنواختی داشته باشند.

کیفیت آب

بهتر است قبل از فصل رشد، آنالیز کامل آب انجام دهید تا بتوانید برنامه غذایی گلخانه را بر اساس pH، بیکربنات و مواد غذایی موجود در آب تنظیم کنید. کیفیت آب خصوصاً در مراحل اولیه رشد بسیار اهمیت دارد و اگر آب از کیفیت لازم برخوردار نیست باید برای تهیه آب از منابع دیگر اقدام نمود. آنالیز کامل آب باید هرساله انجام شود چون کیفیت آب ثابت نیست و به‌مرور زمان دستخوش تغییرات خواهد شد.

اسیدیته یا pH آب مورد استفاده برای آبیاری نشاء باید بین ۵٫۵ تا ۶٫۵ باشد، زیرا عناصر ریزمغذی در این محدوده قابلیت استفاده بیشتری دارند. آبی که از برکه‌ها و چاه‌ها گرفته می‌شود اغلب قلیایی بوده و باید توسط اسید، pH آن را پایین آورد.

رشد غیر یکنواخت

درصورتی‌که آبیاری به‌صورت یکنواخت انجام نشود و یا به خاطر جریان غیریکنواخت هوا بعضی از قسمت­های سینی زودتر خشک شود، رشد نشاءها نیز غیریکنواخت خواهد شد. معمولاً سلول‌های خارجی سینی خشک‌تر بوده و رشد کمتری نسبت به سلول‌های درونی‌تر سینی از خود نشان می‌دهند.

این مشکل زمانی تشدید می‌شود که نشاهای بزرگ‌تر با سایه‌اندازی روی محیط کشت باعث کاهش تبخیر شده و نشاءهای کوتاه‌تر فضا را برای افزایش ورود نور باز کرده و باعث تبخیر بیشتر از سطح محیط کشت شوند.

نتیجه اینکه قسمت‌های مختلف در هر سینی، رشد غیریکنواخت خواهند داشت. این مشکل زمانی که سینی‌ها به‌خوبی کنار هم قرار نگیرند و اجازه عبور جریان هوای بیشتری به آن‌ها داده شود، باعث خشک شدن شدیدتر سینی‌ها یا گرم شدن یک ‌طرف سینی توسط خورشید می‌شود.

نور

عکس‌العمل بذر گیاهان نسبت به نور به یکی از سه حالت زیر است:

• دسته اول بذوری که برای جوانه‌زنی نیاز به نور دارند (به این بذور فتوبلاستیک می گویند؛ مانند کاهو، تنباکو، توتون و کرفس)
• دسته دوم بذوری که برای جوانه‌زنی به تاریکی نیاز دارند (مانند گوجه فرنگی و ثعلب)
• دسته سوم بذوری هستند که نسبت به نور بی‌تفاوت‌اند (مانند اکثر گیاهان زراعی)

مقاوم‌سازی نشاءها قبل از انتقال به مزرعه

با توجه به تنش­های زیادی که در مراحل اولیه انتقال نشاء به زمین اصلی به گیاه تحمیل می­شود، لازم است تا نشاء­ها قبل از انتقال مقاوم شوند و برای انجام این کار می­توان از روش ­های زیر استفاده نمود.

کاهش دمای گلخانه با کمک سیستم تهویه

• کاهش آبیاری تا حدی که گیاهان کمی پژمردگی را در ساعات گرم تجربه کنند.
• بیرون بردن نشاها از گلخانه برای مدت چند روز

جمع بندی

نیاز نشاء به کود بستگی به اندازه سلول و میزان مواد غذایی موجود در بستر کشت دارد و هر چه مواد غذایی در محیط کشت بیشتر باشد نیاز به کود کاهش خواهد یافت، البته افزایش حجم سلول نیز باعث کاهش نیاز کودی خواهد شد.

همچنین مواد غذایی موجود در آب نیز در میزان مصرف کود تأثیرگذار است. باید توجه داشته باشید که هر چه EC آب پایین‌تر باشد دست شما برای مصرف مواد غذایی موردنیاز بازتر است و می­توانید به نتایج بهتری برسید.

با توجه به مزایای فراوان تولید نشاء در گلخانه نسبت به فضای باز که در ابتدای بحث بیان شد و نیاز روزافزون به تولیدات نشایی باکیفیت، اگر گلخانه شما دارای آب باکیفیت و دیگر امکانات لازم برای تولید نشاء است، بهتر است دست‌به‌کار تولید نشاء شوید و توصیه ما به شما این است که ابتدا با کاشت بذور ارزان‌تر و با ریسک کمتر مثل کاهو کار خود را آغاز کنید.

مشاوره تولید نشاء : ۰۹۱۲۱۴۴۸۰۴۷

ویدئو مرتبط

منبع: جوانمردی،ج.۱۳۸۸٫مبانی علمی و عملی تولید نشای سبزی توپی.انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد

بازنویسی: مهندس پورتراب
ویرایش فنی: مهندس قهاری
تاریخ بروز رسانی: ۱۳۹۹/۰۶/۱۸