سیستم های تولید نشاء مدرن و سنتی [بخش دوم]

مقدمه

امروزه تولید نشاء به‌ صورت کاملاً تخصصی انجام می­شود و علاوه بر نقش مؤثر در اشتغال‌زایی کشور، می‌تواند به‌عنوان یک کار سودآور مورد توجه فعالان بخش کشاورزی قرار گیرد. بخش کشاورزی در تمام زمینه‌ها روز به روز در حال پیشرفت و گسترش است و از آنجا که تمام این بخش ها (مثل توسعه کشت­ های گلخان ه­ای و افزایش سطح تولید)، به مراحل اولیه تولید (از جمله کیفیت بذر و نشاء) وابسته‌اند، بدون شک روش­ های مکانیزه و پیشرفته تولید نشاء، رشد و توسعه بسیار سریعی را پیش رو خواهند داشت.

تولید مکانیزه و مدرن نشاء در مقایسه با روش های سنتی تولید مزایای فراوانی (مثل کنترل مناسب شرایط محیطی، کاهش مصرف بذر، زودرسی محصول، کنترل بهتر آفات و بیماری ها، انتخاب گیاهان قوی و سالم برای کشت و …) دارد، مجموعه این مزایا باعث افزایش شدید بهره ­وری در این بخش می شود و درنتیجه آن نشاء تولیدی ارزشی بسیار بالاتر از قیمت تمام شده خواهد داشت و کشاورزان پیشرو با اشتیاق فراوان و با قیمت مناسب این نشاء را خریداری می­ نمایند و علاوه بر سوددهی مطلوب به تولیدکنندگان نشاء، خود نیز به سود مناسبی دست خواهند یافت.

اگرچه ممکن است قیمت نشاءهای با کیفیت در سیستم های مکانیزه تولید کمی بالاتر از روش‌های قدیمی باشد ولی به کشاورزان عزیز توصیه می­شود که در این زمینه با دقت بیشتری عمل نموده و نشاء باکیفیت تولید شده از بذور درجه ‌یک را تهیه نمایند تا در مراحل بعد علاوه بر جبران هزینه اولیه به سود بیشتری نیز دست یابند.

در بخش اول این مقاله (سیستم های تولید نشاء مدرن و سنتی : بخش اول) در مورد روش های تولید، بسترهای کشت، خصوصیات بذر، روش های کشت بذر، سیستم های آبیاری، تغذیه و شرایط نگهداری نشاء اطلاعاتی را در اختیار شما قرار دادیم و در این بخش از مقاله علاوه بر معرفی روش های مدیریت بیماری‌ها، آفات و علف های هرز تلاش نمودیم تا اطلاعاتی مختصر در مورد چگونگی آماده‌سازی نشاء برای انتقال به محل کاشت و همچنین روش ها حمل‌ و نقل نشاء در اختیار شما قرار دهیم که امید است مورد توجه و استفاده شما عزیزان قرار گیرد.

مدیریت بیماری‌ها، آفات و علف های هرز

رعایت بهداشت در محیط گلخانه

از آنجا که در گلخانه ها شرایط محیطی برای فعالیت آفات و عوامل بیماری­ زا آماده است و گیاهان میزبان نیز به‌طور مداوم در دسترس این عوامل هستند، آفات و عوامل بیماری ­زا در مقایسه با فضای آزاد تعداد نسل های بیشتری را تولید می کنند.

به خاطر بسته بودن محیط گلخانه به‌راحتی می­توان برای مقابله با آفات از روش های بیولوژیک استفاده نمود و از آنجا که محیط بسته گلخانه در مقایسه با فضای باز قابل کنترل است، با رعایت اصول بهداشتی می‌توان از حمله بسیاری از آفات و یا عوامل بیماری­ زا جلوگیری نمود.

برای جلوگیری از هجوم آفات و عوامل بیماری ­زا باید موارد زیر رعایت شوند:

• هر چه کیفیت سازه های گلخانه و سیستم های گلخانه بالاتر باشد، بهتر می­توان آفات و بیماری ها را مدیریت نمود.
• گلخانه باید برای ورود آفات و عوامل بیماری ­زا غیرقابل نفوذ باشد و تمامی راه های ورود (مثل درب ورودی، دریچه های کناری، دریچه های سقفی و سیستم های تهویه) باید با توری های ضد حشره پوشانده شوند.
• آب آبیاری نیز می­تواند ناقل عوامل بیماری ­زا به درون گلخانه باشد و لازم است با انجام بررسی‌های لازم از سلامت آب اطمینان حاصل شود، در این مورد ممکن است لازم باشد تا آب قبل از مصرف مدتی در یک مخزن ذخیره شود و از فیلترهای خاص و یا مواد ضدعفونی‌کننده برای برطرف کردن آلودگی آن استفاده شود.
• ازآنجاکه بقایای کشت قبلی می­توانند باعث انتقال آفات و عوامل بیماری ­زا به کشت بعدی شوند، ضرورت دارد که پس از اتمام برداشت، بقایای گیاهی محصول قبلی از گلخانه خارج شده و در خارج از گلخانه معدوم شوند.
• در ابتدای فصل باید تمام گلخانه (سطوح، بستر­های کشت، ابزار و …) ضدعفونی شود و همچنین در هنگام ورود کارگران به گلخانه کفش ها و لباس آن‌ها ضدعفونی شوند و تا حد امکان از کارگران و ابزار ثابت برای هر گلخانه استفاده شود تا آفات و عوامل بیماری ­زا بین گلخانه ها منتقل نشوند.
• علف های هرز در اطراف گلخانه باید نابود شوند زیرا می­توانند محیط مناسبی برای تجمع آفات و عوامل بیماری ­زا باشند.
• گیاهانی که به‌عنوان میزبان آفات و یا محل زمستان گذرانی آفات شناخته می­شوند نباید در نزدیکی گلخانه کشت شوند.
• علاوه بر طراحی مناسب سازه باید به داشتن تأسیسات مناسب نیز توجه داشت، داشتن ادواتی مثل دماسنج رطوبت‌سنج، سایبان ذخیره کننده انرژی، توری ضد حشره دارای مش مناسب و … در کنترل شرایط بسیار تأثیرگذارند.
• با استفاده از فن های مناسب باید تهویه گلخانه به‌خوبی انجام شود و رطوبت در حد مطلوب حفظ شود، در صورت افزایش رطوبت بیماری های قارچی به‌شدت افزایش خواهند یافت و گیاه نیز آسیب‌پذیرتر خواهد شد.

نکته: تنش های محیطی مثل تغییر ناگهانی و شدید دما و رطوبت می‌توانند باعث افزایش حساسیت گیاه در مقابل آفات و عوامل بیماری­ زا شوند.

مدیریت بیماری ها پیش از کاشت

برای به حداقل رساندن شیوع بیماری ها، پیش از شروع به کاشت بذر باید کارهای زیادی انجام داد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• ضدعفونی بستر کشت
• از بین بردن علف های هرز موجود در محیط و همچنین اطراف محل کشت
• ضدعفونی دیوارها، سبدها­­، ابزارها و … قبل از کشت بذر
• حذف بقایای گیاهی کشت قبلی
• باید سکوها، بسترهای کشت، نازل­ ها و لوله های آبیاری بالاتر از سطح زمین قرار گیرند.

برای کشت حتماً باید از بذرهای گواهی‌شده و ضدعفونی شده استفاده نمود، مهم‌ترین نهاده در تولید نشاء، بذر است. ازآنجاکه برخی از بیماری­ها بذر زاد هستند استفاده از بذور سالم و گواهی‌شده می­تواند از شیوع بسیاری از بیماری های قارچی و باکتریایی (مثل آنتراکنوز، بادزدگی نشاء گوجه فرنگی، بادزدگی باکتریایی لوبیا، ویروس موزاییک نخود، پوسیدگی سیاه کلم پیچ، لکه برگی شلغم و خال­زدگی هندوانه) جلوگیری نماید.

همچنین لازم است که بذور قبل از کشت با قارچ کش های مناسب تیمار شده باشند، بذوری که با قارچ کش تیمار شده اند اغلب با رنگ های قرمز یا سبز مشاهده می­شوند و معمولاً با قارچ کش هایی مثل تیرام و کاپتان تیمار شده اند تا در مقابل پوسیدگی بذر و بیماری های بوته میری مقاومت کنند. استفاده از قارچ کش خصوصاً در ابتدای فصل کشت که هوا خنک و رطوبت محیط کشت بالاست از اهمیت زیادی برخوردار است و می­تواند پوسیدگی بذور را کاهش داده و از نشاءها در برابر بیماری ها محافظت نماید.

استفاده از آب گرم برای ضدعفونی بذر

درصورتی‌که به هر دلیل امکان استفاده از بذور گواهی‌شده و ضدعفونی شده وجود نداشته باشد می­توان از آب گرم برای مقابله با قارچ ها و باکتری های بیماری­ زا استفاده نمود. البته این کار پر دردسر بوده و کنترل دقیق دما نیز مشکل است و ممکن است باعث آسیب به بذر شود و ازاین‌رو در شرایط عادی انجام آن توصیه نمی‌شود.

نکته: درصورتی‌که در زمان ضدعفونی کردن بذر با آب گرم دمای آب به‌خوبی کنترل نشود و دما پایین بیاید ممکن است باکتری ها و قارچ ها زنده بمانند، همچنین اگر دما بیش‌ازحد بالا برود ممکن است به بذرها صدمه وارد شود.

در هنگام ضدعفونی کردن بذر با آب گرم باید به موارد زیر توجه کنید:

• ابتدا باید بذرها در یک کیسه نخی ریخته شده و کیسه تا نیمه پر از بذر می‌شود سپس باید کیسه‌ها را در آب ۳۸ درجه سانتی‌گراد برای مدت ۱۰ دقیقه خیسانده شود تا تمام بذرها به‌خوبی رطوبت را جذب نمایند.
• در تعیین دمای آب گرم و مدت زمان نگهداری بذور برای رفع آلودگی باید کاملاً دقت نمود.
• پس از اتمام تیمار آب گرم باید فوراً کیسه‌های بذر را از آب گرم خارج نموده و آن‌ها را برای مدت ۵ دقیقه در آب سرد قرار داد.
• در ادامه بذرها را از کیسه‌ها خارج کرده و باید آن‌ها را بر روی یک پوشش تمیز که از قبل آماده شده پهن کنند تا خشک شوند.
• در نهایت می­توان بذور را با قارچ‌کش‌های مناسب ضدعفونی نمود.

میزان دما و مدت‌زمان لازم برای ضدعفونی بعضی از بذور در جدول زیر آورده شده است.

روش های دیگری نیز برای ضدعفونی بذر وجود دارد که از آن جمله می‌توان به استفاده از محلول سفیدکننده اشاره نمود، در این روش بذوری مثل گوجه فرنگی و فلفل را برای مدت ۱ تا ۲ دقیقه در محلول سفیدکننده (با نسبت ۲۵ درصد سفیدکننده و ۷۵ درصد آب) می خیسانند. پس از ضدعفونی بذور باید آن‌ها را شسته و خشک نمود، این بذور باید پس از خشک کردن با یک قارچ‌کش مناسب برای کاشت ضدعفونی تکمیلی شوند.

ضدعفونی خاک و محیط کشت

در کشت خاکی برای از بین بردن علف های هرز، آفات و بیماری های خاکزاد، ضدعفونی کردن خاک اجتناب ناپذیر است، ضدعفونی کردن خاک علاوه بر هزینه های مالی دارای اثرات مخرب زیست‌محیطی نیز می­باشد، این در حالی است که در روش های مدرن و مکانیزه تولید نشاء به خاطر عدم استفاده از خاک، کار بسیار آسان‌تر و هزینه‌ها نیز کمتر است.

برای ضدعفونی کردن بستر کشت علاوه بر مواد شیمیایی می­توان از بخار آب نیز استفاده نمود، برای انجام این کار می­توان به مدت ۳۰ دقیقه از بخار آب با دمای ۸۰ درجه سانتی‌گراد استفاده نمود و با این کار علاوه بر حفظ مواد آلی محیط کشت، می­توان عوامل زنده مضر را نیز از بین برد.

ضدعفونی خاک با متام سدیم (واپام)

یکی از روش های ضدعفونی کردن خاک، گاز دهی با متام سدیم (واپام) است، واپام علاوه بر کنترل نماتدها می­تواند بسیاری از علف های هرز و آفات خاکزی را نیز کنترل نماید البته اگر پس از ضدعفونی کردن خاک با این گاز به‌سرعت اقدام به کشت شود ممکن است گیاه اصلی نیز آسیب ببیند ازاین‌رو لازم است که مدتی پیش از کاشت (حدود ۳ تا ۴ هفته)، گاز دهی انجام شود تا فرصت کافی برای خنثی شدن اثرات سمی گاز در بستر خاک وجود داشته باشد. ضدعفونی خاک با متام سدیم علاوه بر سختی زیاد، هزینه بالایی نیز دارد ولی در مورد خاک هایی که به‌شدت به نماتد و یا علف های هرز آلوده هستند ممکن است ناچار به استفاده از متام سدیم شوید.

 ضدعفونی کردن خاک با استفاده از متام سدیم شامل مراحل زیر است:

• در مرحله اول باید خاک را آبیاری نمود و رطوبت آن را به ۵۰ تا ۸۰ درصد رساند.
• متام سدیم را با نسبت ۵۰ تا ۶۰ در هزار با آب داخل کرده و از محلول آماده شده حدود ۱.۵ لیتر را در هر مترمربع می‌پاشیم و سپس شروع به آبدهی خاک می­کنند تا رطوبت به عمق خاک نفوذ کند (تقریباً ۱۰ لیتر در هر مترمربع).
• در مرحله بعد سطح خاک با یک پلاستیک ضخیم و سالم پوشانده می­شود تا گاز در زیر آن محبوس گردد.
• برای ضدعفونی مناسب باید این پوشش به مدت ۷۲ ساعت حفظ شود.
• درنهایت باید حدود ۳ تا ۴ هفته هوادهی انجام شود تا خاک برای کشت آماده گردد.

نکاتی که در هنگام ضدعفونی کردن بستر کشت باید به آن‌ها توجه کنید:

• دمای مناسب برای ضدعفونی با واپام حدود ۱۵ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است و در صورت افزایش دما به بالای ۳۰ و یا کاهش دما از ۱۰ درجه، کارایی این روش کاهش خواهد یافت.
• اقداماتی مثل کود دهی، اضافه کردن کمپوست، پرلیت، ورمی­کولیت، شن و ماسه باید پیش از ضدعفونی انجام شوند.

ضدعفونی کردن تجهیزات

پس از ضدعفونی کردن مواد بستر کشت و بذور، باید ظروف، لوازم و ابزارآلات نیز ضدعفونی شوند تا آلودگی از طریق آن‌ها وارد سیستم نشود. برای ضدعفونی کردن محل کشت، سطوح، ظروف و … می‌توان از روش های مختلفی استفاده نمود، بعضی از این روش ها عبارت‌اند از:

• ضدعفونی با بخار آب
• ضدعفونی با گازهای سمی
• ضدعفونی با مواد سفیدکننده معمولی که در منازل استفاده می شوند.

نکاتی در مورد ضدعفونی کردن ابزار:

• در صورت استفاده از مواد سفیدکننده، توصیه می­شود که ۶ لیتر از سفیدکننده را در ۱۰۰ لیتر آب بریزید و لوازم و ابزار را حداقل به مدت ۱۰ ثانیه در محلول حاصل قرار دهید و آن‌ها را برس بکشید و سپس اجازه دهید تا خشک شوند.
• در صورت استفاده از بخار آب برای ضدعفونی کردن ابزار و تجهیزات تولید نشاء، توصیه می‌شود که برای مدت ۳۰ دقیقه از بخار آب با دمای ۸۵ درجه استفاده نمایید.

ضدعفونی کردن سینی های نشاء

در مورد برخی از سینی ها که چند بار مورد استفاده قرار می­گیرند باید حتماً به مسئله ضدعفونی کردن سینی­ ها توجه نمود. سینی‌هایی که قبلاً در آن‌ها کشت انجام شده است ممکن است به عوامل بیماری­ زا (مثل قارچ های عامل بوته میری) آلوده باشند، ازاین‌رو استریل نمودن این ظروف بسیار حائز اهمیت است.

برای ضدعفونی کردن سینی های نشاء با بخار آب باید سینی‌ها را روی زمین یا سکوی مناسب قرار داده و روی آن‌ها را با یک لایه پلاستیک پوشاند، در مرحله بعد باید بخار آب با دمای ۸۵ درجه به زیر پلاستیک تزریق شود. توجه داشته باشید که این کار باید حداقل به مدت ۳۰ دقیقه ادامه داشته باشد. در روش ضدعفونی با بخار آب بلافاصله پس از پایان کار می­توانید از سینی های کشت استفاده کنید.

همچنین می­توان سینی ­های نشاء را با استفاده از مایع سفیدکننده (وایتکس) ضدعفونی نمود، در این روش وایتکس را با نسبت ۱ به ۹ به آب اضافه کرده و سپس سینی ها را باید در محلول غوطه‌ور نمایید و سپس سینی‌ها را روی هم چیده و روی آن‌ها را پلاستیک بکشید و به مدت ۲۴ ساعت به همین حال حفظ کنید، پس از این مرحله باید برای مدت چند روز (حدود ۴ تا ۶ روز) سینی ­ها را آبپاشی نمایید تا بوی کلر به‌طور کامل از بین برود.

نکاتی که در زمان ضدعفونی کردن سینی ها باید مورد توجه قرار دهید:

• قبل از استفاده از سینی هایی که با وایتکس ضدعفونی شده‌اند می­توانید یکی از سینی ها را برای مدت ۲۴ ساعت داخل یک پلاستیک قرار دهید و سپس پلاستیک را باز کرده و سینی را ببویید و درصورتی‌که بوی کلر را احساس نکردید به معنای آماده بودن سینی برای کشت است.
• تا زمانی که بوی سینی‌ها از بین نرفته است باید مرتباً سینی‌ها را خیس نمود.
• در جایی که گیاهان زنده وجود دارند نباید از مواد شیمیایی مثل وایتکس استفاده نمایید.
• در هنگام غوطه‌ور کردن سینی‌ها در محلول ضدعفونی‌کننده باید از دستکش پلاستیکی استفاده نمایید.

تأثیر نوع سینی بر گسترش پوسیدگی ریشه و فوزاریوم طوقه

پوسیدگی ریشه و فوزاریوم طوقه دارای عامل قارچی است و این قارچ در سینی‌های استیروفومی دارای سلول‌های بزرگ در مقایسه با سینی های پلاستیکی بسیار سریع‌تر رشد مجدد خود را آغاز می‌کنند که می‌توان علت آن را وجود سوراخ‌های بزرگ در قالب سینی دانست، ضدعفونی کردن این ظروف سخت‌تر است و برای از بین بردن قارچ می‌توان به مدت ۴۵ دقیقه با بخار آب دارای دمای ۷۱ درجه آن‌ها ضدعفونی نمود.

برخی از مواد ضدعفونی‌کننده مناسب برای بسترهای گیاهی در جدول زیر معرفی شده اند.

مدیریت بیماری‌ها، آفات و علف های هرز در مراحل پس از کاشت بذر

گرما و رطوبت موجود در محیط گلخانه شرایط را برای گسترش اکثر بیماری ها آماده می‌کند و از این ‌رو رعایت اصول بهداشتی در گلخانه‌های تولید نشاء خصوصاً به خاطر حساسیت بالای گیاهان جوان و ضعیف، از اهمیت بالایی برخوردار است. در گلخانه‌های تولید نشاء رطوبت در مرحله بعد از دو برگ اصلی نباید بیش‌ازحد بالا رود و باید با آبیاری به اندازه و تهویه مناسب رطوبت محیط را در محدوده نرمال حفظ نمود.

در گلخانه‌های تولید نشاء بازدید مرتب و هفته‌ای برای اطلاع از آلودگی های احتمالی ضروری است. بعضی از نقاط در گلخانه‌ها معمولاً برای ورود آفات و شیوع بیماری ها مستعدترند و لازم است که بیشتر مورد توجه قرار گیرند از جمله این نقاط می­توان به حاشیه گلخانه ها، اطراف درب های ورودی گلخانه ها و همچنین اطراف محل قرارگیری سیستم های گرمایشی اشاره نمود.

پس از آغاز جوانه‌زنی بذور باید مرتباً وضعیت نشاءها را بررسی نمود و در صورت عدم رویش یا مرگ بعضی از جوانه ها لازم است تا واکاری صورت گیرد.

پس از رویش جوانه‌ها برای مبارزه با علف های هرز باید از وجین دستی استفاده نمایید، همچنین با مدیریت دما و نور و حفظ این عوامل در محدوده مناسب رشد نشاءها می­توان با گسترش علف های هرز مقابله کرد.

 برخی از آفات که خود ناقل بیماری هستند باید تا حد امکان کنترل شوند برای این کار می­توان از موانع فیزیکی مثل توری‌های مناسب برای درب­ها، پنجره ها، هواکش ها و … استفاده نمود و در صورت کافی نبودن این روش ها باید با آفات مبارزه غیر شیمیایی انجام داد و درصورتی‌که باز هم نتوان آن‌ها را کنترل نمود به ناچار باید از سموم شیمیایی مناسب استفاده نمود.

برای مدیریت عوامل خسارت زا در محیط تولید نشاء بهتر است به موارد زیر توجه کنید:

• ازآنجاکه توتون و تنباکو می­توانند عامل انتقال ویروس موزاییک توتون به گیاهان شوند در گلخانه‌هایی که نشاءهای حساس به این ویروس (مثل گوجه‌فرنگی و فلفل) کشت می شوند باید موارد ایمنی را رعایت نمود و افرادی که سیگار می‌کشند باید علاوه بر رعایت اصول بهداشتی، پیش از ورود به محیط کشت نشاءها، روپوش تمیز و مناسب بپوشند.
• با توجه به اینکه باقیمانده گیاهان کشت قبلی می‌تواند منبعی برای حفظ و گسترش بیماریها باشد باید هرچه سریع‌تر این مواد از محل تولید و نگهداری نشاء خارج و نابود شوند. همچنین اطراف گلخانه تا فاصله حداقل ۴ متری نباید علف هرز وجود داشته باشد و می­توان این فاصله را با موادی مثل شن، سیمان یا آسفالت پوشاند.
• برای کاهش ورود عوامل بیماری‌زا به محیط گلخانه پیشنهاد می­شود که استفاده از درب‌های دوتایی و توری مناسب برای دریچه‌ها و منافذ گلخانه، در دستور کار قرار گیرد.

برخی از بیماری های رایج در سبزی ها و صیفی ها در جدول زیر به‌طور مختصر معرفی شده اند:

علل احتمالی ایجاد بیماری در نشاء

در هنگام پرورش نشاء با توجه به حساسیت بالای نشاءها باید توجه زیادی به آن‌ها داشت تا دچار بیماری نشوند. برخی از بیماری­ ها ممکن است مسری و برخی دیگر غیرمسری باشند. به‌طورمعمول عامل اصلی بیماری ­های مسری (مثل آنتراکنوز طالبی، لکه باکتریایی گوجه ­فرنگی، خال هندوانه و پوسیدگی سیاه کلم)، قارچ‌ها و باکتری‌های موجود در بذر هستند و این موضوع اهمیت تهیه بذر سالم و گواهی‌شده را نشان می‌دهد، بقیه بیماری­های مسری (مثل پیتیوم، ریزوکتونیا و بوته میری) نیز معمولاً توسط قارچ­ های خاکزی منتشر می­شوند که این موضوع نیز اهمیت و برتری تولید با روش­ های جدید و بدون استفاده از خاک را نشان می­ دهد، در سیستم‌های مکانیزه تولید نشاء بسیاری از بیماری‌ها به‌طور خودکار برطرف می­شوند و درنتیجه نیازی به صرف هزینه، وقت و … نیست.

بیماری­ های غیرمسری که به آن‌ها بیماری ­های بیش‌ازحد نیز می­گویند در اثر افزایش بیش‌ازحد نور، دما، آب و مواد غذایی به وجود می ­آیند. بیماری ­های غیرمسری (مثل سوختگی به خاطر مصرف زیاد کود)، از یک گیاه به گیاهان اطراف منتقل نمی­ شود.

در صورت شناسایی بیماری، تولیدکننده باید نشاء آلوده و نشاءهای اطراف آن از محیط خارج کند تا خطر آلودگی بقیه گیاهان کاهش یابد.

نکته: از آنجا که بیماری های مسری از یک نقطه شروع می شوند و پیش می‌روند، درصورتی‌که مثلاً لکه‌های قهوه‌ای بر روی تمام گیاهان دیده شود می­توان نتیجه گرفت که احتمالاً به خاطر سوختگی در اثر مصرف کود است.

نکته: متوقف شدن رشد گیاهان و یا زرد شدن رنگ گیاهان نزدیک به بخاری یا مسیر رفت‌وآمد نمی‌تواند به خاطر بیماری ­های مسری باشد.

معمولاً در اواخر عصر با کاهش دما و نور، رطوبت شروع به افزایش می‌کند و آب بر روی سطح گیاه ایجاد می‌شود و شرایط را برای شیوع بسیاری از بیماری‌ها مثل کپک خاکستری، بادزدگی نشاء و … آماده می‌کند. با کنترل مناسب دما و تهویه می‌توان به کاهش رطوبت نسبی کمک نمود، به‌عنوان‌مثال برای کاهش بوتریتیس باید دما را بالاتر از ۲۱ درجه و رطوبت را زیر ۹۰ درصد حفظ نمود.

نکته: در اواخر عصر به‌ هیچ‌ وجه نباید آبیاری را انجام داد و بهتر است آبیاری در اوایل روز صورت بگیرد تا فرصت کافی برای خشک شدن برگ ­ها وجود داشته باشد.

یکی از عوامل مهم بیماری‌ها پیتیوم است که از طریق آب آبیاری (به خاطر داشتن اسپورهایی که قادر به حرکت در آب هستند به نام زواسپور)، خاک کف کفش ­ها و یا به وسیله ابزار وارد گلخانه شده و می­تواند باعث بوته میری گردد در این مورد کنترل رطوبت نسبی بسیار مؤثر خواهد بود و در صورت شناسایی بیماری فوراً باید گیاهان آلوده را حذف نمود و از تمیز بودن آب آبیاری نیز اطمینان حاصل نمود.

بذرهای تجاری معمولاً با کاپتان یا تیرام تیمار می‌شوند که علاوه بر اینکه تا حدودی پیتیوم را کنترل می‌کنند، می‌توانند در کنترل بسیاری از دیگر عوامل آلودگی نیز مؤثر باشند، برای کنترل پیتیوم در بسیاری از سبزی‌ها در مزرعه از قارچ‌کش ریدومیل استفاده می‌شود ولی در مورد نشاءهای تولید شده در گلخانه ثبت نشده است و بهترین راه مبارزه با پیتیوم در گلخانه، رعایت مسائل بهداشتی و کنترل عوامل محیطی است.

برخی از عوامل مؤثر در کنترل پیتیوم:

• حذف باقیمانده گیاهان و علف­ های هرز موجود در گلخانه
• ضدعفونی دیوارها، سکوها، ابزار کار، کرت‌ها و زمین با محلول ۱۰ درصد وایتکس
• در صورت استفاده مجدد از سینی‌ها باید آن‌ها را قبل از استفاده در محلول ضدعفونی‌کننده غوطه‌ور نمود و پس از شستشو مورد استفاده قرار داد.
• ورود افراد متفرقه باید به حداقل برسد و در صورت لزوم برای کنترل آلودگی در لباس­ ها، کفش ­ها و ابزار برنامه‌ریزی نمود.

مدیریت بیماری ها در گلخانه‌های تولید نشاء

 در حال حاضر تولید گلخانه‌ای نشاء در سراسر جهان به‌صورت گسترده صورت می‌گیرد و در گلخانه‌ها با کنترل مناسب عوامل محیطی می‌توان نشاء با کیفیت بالا تولید نمود، تولید گلخانه‌ای نشاء به خاطر گرما و رطوبت بالا در این محیط با مشکلاتی مواجه است که از آن جمله می‌توان به خطر گسترش بیشتر و سریع‌تر بیماری ها اشاره نمود. برای تولید محصول سالم و با کیفیت در اولین قدم باید به مدیریت بیماری ها در گلخانه اشاره نمود. برخی از راهکارهای مناسب برای جلوگیری از شیوع بیماری‌ها در گلخانه‌های تولید نشاء عبارت‌اند از:

• استفاده از بذور سالم و عاری از آفات و بیماری ها
• رعایت اصول بهداشتی
• خودداری از کود دهی و آبیاری بیش‌ازحد

درصورتی‌که به هر دلیل نتوان از بیماری پیشگیری نمود و مجبور به استفاده از سموم شیمیایی باشید، مواد شیمیایی معدودی برای کنترل بیماری­ها در گلخانه‌های تولید نشاء وجود دارد که می­توانید از آن‌ها استفاده نمایید. در جدول زیر برخی از این سموم آورده شده است.

مقاوم‌سازی نشاء برای انتقال به زمین اصلی

برای اینکه زحمات کشیده شده در دوران تولید نشاء در گلخانه به نتیجه دلخواه ختم شود باید در هنگام انتقال نشاء به زمین اصلی آن‌ها را از هر نظر آماده نمود و شرایطی را فراهم کرد تا نشاء به‌خوبی بتواند خود را با شرایط فضای جدید وفق دهد و به‌سرعت در زمین استقرار یابد. عواملی مثل شوری خاک، دماهای بیش‌ازحد کم یا زیاد و کمبود آب از اصلی‌ترین مواردی هستند که می‌توانند رشد گیاه در محیط جدید را با دشواری همراه سازند و باعث تلف شدن نشاءهای جوان، خصوصاً در مناطق خشک و نیمه‌خشک (مثل اکثر مناطق ایران) شوند.

از آنجا که کشاورزان به ‌ندرت ممکن است بتوانند شرایط ایده­ آل برای استقرار نشاء را در زمین ایجاد کنند، تولیدکنندگان نشاء باید تلاش کنند تا نشاءهای تولیدی آن‌ها از مقاومت بالایی در برابر شرایط نامساعد محیطی برخوردار باشند تا پس از انتقال بتوانند زنده بمانند.

مقاوم شدن یا خوگیری

پس از انتقال نشاء به زمین، تنش های محیطی (مثل درجه حرارت‌های پایین یا بالا، برخی صدمات حشرات، آسیب باد، صدمات حاصل از ذرات ماسه و خاک همراه با باد) و پتانسیل منفی آب در خاک و هوا به‌شدت گیاه را آزار می­دهند، به‌طورکلی توانایی گیاه برای مقاومت در برابر این عوامل و جبران آثار مخرب آن‌ها را مقاوم شدن یا خوگیری می‌گویند، پس مقاوم‌سازی هرگونه تیماری که بتواند باعث افزایش مقاومت و استحکام بافت های گیاهی شود را در بر می­گیرد.

روش های مقاوم‌سازی نشاء

ایجاد وقفه در رشد نشاء به هر طریق می‌تواند باعث افزایش مقاومت نشاء گردد، البته میزان مقاوم‌سازی در انواع گیاهان متفاوت است، به‌عنوان‌مثال گیاهان فصل سرما مثل کلم پیچ پس از مقاوم‌سازی می­توانند دمای چندین درجه زیر صفر را نیز تحمل کنند اما گیاهان مناسب فصول گرم مثل خیار، طالبی، گوجه‌فرنگی، فلفل و بادمجان هرچقدر هم که مقاوم‌سازی خوبی در مورد آن‌ها انجام شده باشد قادر به تحمل در برابر سرما نیستند و فقط می­توان تا حدودی آن‌ها را در برابر سرما مقاوم نمود.

روش‌های زیادی برای مقاوم‌سازی گیاهان وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• دمای پایین
• کاهش مرحله‌به‌مرحله دما
• دمای بالا
• گرمای متناوب
• استفاده از تنظیم‌کننده‌های رشد (آبسیزیک اسید، تریازول­ ها، اتیلن و پلی آمین ­ها)
• استفاده از برخی از مواد شیمیایی مثل بعضی از قارچ‌کش‌ها، کلسیم و …

به‌طورمعمول مقاوم‌سازی گیاهان با یکی از روش­ های زیر و یا ترکیبی از این رو ش­ها انجام می­شود و روش های دیگر مقاوم‌سازی به‌ندرت و برای موارد خاص مورد استفاده قرار می­گیرند:

• کاهش درجه حرارت به ‌اندازه بسیار پایین‌تر از دمای مناسب رشد گیاه
• کاهش آبیاری تا حد خشک شدن بستر کشت گیاهان

برای مقاوم نمودن نشاءها، آن‌ها را در دمای بالا یا پایین همراه با رطوبت نسبی پایین قرار می­دهند این اقدامات باعث کاهش آب موجود در بافت گیاهان، بسته شدن روزنه ­ها، کاهش تعرق و همچنین افزایش تولید آبسیزیک اسید در گیاه شده و در نتیجه این تغییرات سرعت کلی رشد گیاه کاهش می‌یابد.

نکته: پس از پایان مقاوم‌سازی و پیش از انتقال نشاءها به زمین اصلی باید آن‌ها را آبیاری نمود تا بافت ­ها دوباره تورژسانس خود را به دست آورند.

برای مقاوم‌سازی نشاءها در برابر سرمازدگی می­توان گیاهان را در دمای نزدیک به دمای سرمازدگی قرار داد، دمای مناسب برای مقاوم‌سازی برخی از انواع نشاء در جدول زیر آمده است:

نکته: در اعمال تیمارها برای ایجاد مقاومت در نشاء نباید زیاده‌روی کرد، درصورتی‌که مقاوم‌سازی بیش‌ازحد صورت گیرد ممکن است در مراحل بعدی رشد گیاهان و حتی بر روی عملکرد نهایی محصول تأثیر منفی داشته باشد، به‌طورکلی مدت‌زمان مقاوم‌سازی نشاءها نباید بیشتر از ۷ تا ۱۰ روز باشد.

تغییرات فیزیولوژیکی و مورفولوژیکی که در زمان مقاوم‌سازی در نشاء ایجاد می‌شود شامل موارد زیر است:

• کاهش سرعت رشد نشاء
• افزایش ضخامت کوتیکول
• به وجود آمدن رنگ صورتی در اندام گیاهی خصوصاً ساقه­ ها، رگبرگ ها و دمبرگ ها
• افزایش لایه مومی بر روی برگ­ ها در برخی گیاهان
• بالا رفتن میزان ماده خشک گیاهی
• افزایش کلوئیدهای نگه‌دارنده آب
• کاهش درصد آبی که ممکن است دچار یخ‌زدگی شود

نشاءهایی که مقاوم‌سازی بر روی آن‌ها انجام شده است در مقایسه با نشاءهایی که مقاوم‌سازی نشده‌اند با سرعت بیشتری، ریشه­ های جدید تولید می­کنند و این موضوع برای نشاءهایی که قرار است برای ادامه رشد خود به مزرعه منتقل شوند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

شرایط حمل‌ونقل نشاء به محل اصلی کشت

امروزه نشاءها به‌صورت حرفه‌ای در مراکز تولید نشاء و با صرف هزینه‌های فراوان آماده می­شوند و ممکن است تا مسافت های طولانی حمل شوند. ازآنجاکه کیفیت و سلامت نشاء تأثیر زیادی در استقرار نشاء در زمین اصلی و همچنین کیفیت و عملکرد نهایی محصول دارد، انتخاب بهترین روش­ ها برای حمل‌ونقل نشاء از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

بسته‌بندی نشاء برای انتقال

یک راهکار مناسب برای اینکه بتوان نشاءها را در حین انتقال از آسیب‌های احتمالی حفظ نمود و میزان تبخیر و تعرق را در آن‌ها کاهش داد، بسته‌بندی نشاءها است. برای بسته‌بندی نشاء از کیسه پلاستیکی، پاکت‌های کاغذی یک لایه یا دولایه، کارتن های مقوایی یا پلاستیکی، جعبه نشاء و … استفاده می­شود.

پاکت‌های کاغذی نمی­توانند از نشاءها در برابر آسیب مکانیکی محافظت کنند اما در انواعی که از یک لایه پلاستیکی هم در آن‌ها استفاده شده است، رطوبت نشاء به‌خوبی حفظ می شود. در کارتن‌های مقوایی علاوه بر خصوصیات پاکت های کاغذی، امکان جلوگیری از صدمات مکانیکی نیز وجود دارد. در مورد کیسه‌های پلاستیکی اگرچه رطوبت به شکل مؤثری حفظ می­شود ولی امکان افزایش شدید دما در آن‌ها وجود دارد و ازاین‌رو لازم است تا دو طرف بسته‌بندی برای ایجاد تهویه باز گذاشته شود.

وسایل حمل‌ونقل نشاء

روش های متنوعی برای نقل‌وانتقال نشاء وجود دارد، این روش ها از انتقال بدون هیچ‌گونه پوششی گرفته تا انتقال با کامیون‌های یخچال دار مجهز به سیستم های کنترل دما، رطوبت و نور را در بر می گیرند. علاوه بر وسایل حمل‌ونقل باید به شرایط محیطی و مسیر حرکت نیز توجه نمود، به‌عنوان‌مثال حمل‌ونقل نشاء در جاده‌های پر دست‌انداز می‌تواند باعث آسیب‌های مکانیکی به نشاء شود و یا انتقال نشاء به نقاط بسیار گرم یا خشک می­تواند باعث پلاسیدگی نشاءها شود.

شما باید پیش از انتقال نشاء شرایط پیش رو را بررسی کنید و با مدیریت هزینه‌ها علاوه بر کاهش هزینه‌های بی‌مورد از سلامت نشاءهای خود نیز اطمینان حاصل کنید.

درصورتی‌که می‌خواهید از کامیون‌های معمولی برای انتقال نشاء استفاده کنید می‌توانید با استفاده از روش های زیر تا حدودی ریسک کار را کاهش دهید:

• یک لایه عایق (مثل یونولیت) در کف کامیون قرار دهید تا از انتقال گرمای موتور به نشاءها جلوگیری شود.
• بر روی لایه عایق کف خودرو از پالت های چوبی یا موارد مشابه استفاده کنید تا تهویه مناسب صورت گیرد و گرما در آنجا محبوس نشود.
• علاوه بر ایجاد شرایط تهویه مناسب باید جعبه‌ها طوری کنار هم قرار گیرند که از تکان ­های شدید ممانعت نمایند.
• پس از چیدن جعبه‌ها بر روی هم بهتر است روی آن‌ها یک لایه پارچه‌ای یا گونی مرطوب پهن کنید تا علاوه بر حفظ رطوبت به خنک شدن جعبه‌های نشاء نیز کمک نمایید.
• بهتر است بر روی لایه مرطوب نیز یک لایه دیگر بکشید تا نور خورشید را منعکس نماید و همچنین از برخورد باد به جعبه‌ها نیز جلوگیری نماید.

روش‌های فوق می‌توانند تا حدودی آسیب به نشاء را تعدیل نمایند اما در بسیاری از موارد لازم است که تمهیدات بیشتری را در نظر بگیرید تا از سلامت نشاءها در طول مسیر اطمینان حاصل نمایید.

خصوصیات کیفی که در هنگام خرید نشاء باید مدنظر قرار دهید.

نشاء موردنظر باید عاری از بیماری­ها و آفات باشد و دارای اندازه مناسب باشد و همچنین از شکل و رنگ مناسب برخوردار باشد. نشاء در زمان حمل‌ونقل نباید آسیب دیده باشد و در صورت تهیه غیرمستقیم از فروشگاه نباید مدت زیادی در فروشگاه نگهداری شده باشد.

در ادامه مشخصات فنی که برای تهیه نشاء برخی محصولات باید مورد توجه قرار گیرند به‌صورت جدول ارائه شده است:

جمع‌بندی

تهیه نشاء مناسب و با کیفیت از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و هرچه کشاورزان بتوانند نشاء بهتری تهیه کنند بدون شک در مراحل بعدی کار موفقیت بیشتری کسب خواهند نمود، اما اگر به هر دلیل کشاورزان نتوانند نشاء سالم و قوی تهیه نمایند در مراحل بعدی باید هزینه‌های فراوانی را برای برطرف کردن مشکلات (مبارزه با آفات و بیماری­ها و …)، بپذیرند.

علاوه بر اینکه نشاء باید توسط تولیدکنندگان حرفه‌ای نشاء و با استفاده از روش‌های مدرن تولید شده و از شاخصه‌های فنی لازم برخوردار باشد، در هنگام حمل‌ونقل نیز باید اصول لازم رعایت شوند تا نشاء با سلامتی کامل به محل کشت رسیده و پس از اقدام به کاشت به‌سرعت بتواند خود را با محیط جدید وفق دهد و استقرار یابد.

اگرچه تهیه نشاء با کیفیت و مشخصات یاد شده در این مقاله ممکن است در مقایسه با روش های سنتی تولید بسیار پرهزینه‌تر باشد اما اگر کاهش هزینه‌های بعد از کاشت و همچنین افزایش چشمگیر کیفیت و کمیت محصول نهایی در روش­های مکانیزه و مدرن تولید را در نظر بگیرید به این نتیجه خواهید رسید که بهره‌وری این سیستم به‌شدت بالاتر بوده و از نظر اقتصادی کاملاً توجیه‌پذیر است. در اینجا از کشاورزان و تولیدکنندگان سنتی نشاء دعوت می‌شود که با بکار گیری روش­های نوین تولید، گامی در جهت افزایش موفقیت خود و توسعه بخش کشاورزی بردارند، امید است که این مقاله بتواند مورد توجه و استفاده شما عزیزان قرار گیرد.

منبع: دستورالعمل تولید نشاء مکانیزه سبزی و صیفی در سطح تجاری (سال ۹۱-۹۲)