سیستم های تولید نشاء مدرن و سنتی [بخش اول]
مقدمه درگذشته تولید نشاء سنتی که در آن یک پلاستیک به‌صورت تونل به‌عنوان محیط کشت در نظر گرفته می‌شد، روش معمول تولید نشاء بود اما امروزه تولید نشاء با پیشرفت های زیادی همراه بوده است. روش های جدید تولید باعث کاهش مصرف بذر، سم، کود، آب و کاهش نیاز به نیروی کارگری شده و علاوه […]
مقدمه
درگذشته تولید نشاء سنتی که در آن یک پلاستیک به‌صورت تونل به‌عنوان محیط کشت در نظر گرفته می‌شد، روش معمول تولید نشاء بود اما امروزه تولید نشاء با پیشرفت های زیادی همراه بوده است. روش های جدید تولید باعث کاهش مصرف بذر، سم، کود، آب و کاهش نیاز به نیروی کارگری شده و علاوه بر افزایش درآمد، کیفیت نهایی نشاء را نیز به‌شدت افزایش داده‌اند.
در روش های سنتی برای تولید نشاء مورد نیاز به ناچار مقدار بسیار زیادی بذر (حتی بیش از دو برابر نشاء مورد نیاز) مورد استفاده قرار می گرفت و با توجه به قیمت‌های بسیار زیاد بذر هزینه تولید نشاء بسیار بالا بود اما امروزه حداکثر ۱۰ درصد بذر اضافه برای دستیابی به تعداد مورد نیاز نشاء مصرف می شود، همچنین در سیستمهای مکانیزه تولید، نشاء عالی و به‌صورت حرفه‌ای تولید می شود.
نشاء های تولید شده در روش مکانیزه دارای ریشه های متراکم و با کیفیت هستند درحالی‌که نشاء تولید شده زیر پلاستیک (خزینه ای) ریشه‌های قوی تولید نمی کنند و ازاین‌رو در روش مکانیزه، پس از انتقال نشاء به زمین اصلی برخلاف روش سنتی تولید نشاء، به‌ندرت نیاز به واکاری پیدا میشود و میزان خرابی نشاء بسیار کم است، درنتیجه هزینه کارگری مربوط به واکاری زمین نیز کاهش می یابد.
در روش سنتی تولید نشاء کنترل دقیقی بر روی کود مصرفی وجود نداشت و مقدار زیادی از کود هدر می‌رفت و درنتیجه برای دستیابی به‌اندازه استاندارد نشاء به میزان خیلی بیشتری کود نیاز بود، این در حالی است که در سیستم های هیدروپونیک و مکانیزه تولید نشاء میزان کود مورد نیاز گیاه دقیقاً محاسبه شده و در اختیار گیاه قرار میگیرد و هزینه کود به‌شدت کاهش می‌یابد.
یکی دیگر از معایب تولید سنتی نشاء، مصرف زیاد سموم کشاورزی است. ازآنجاکه کنترل دما و رطوبت در زیر پلاستیک وجود ندارد، بیماری ها بسیار بیشتر است و از طرفی به خاطر کشت بذر درون خاک در روش سنتی به‌طور مرتب باید وجین علفهای هرز هم انجام شود و درنتیجه علاوه بر هزینه بالای مصرف سموم کشاورزی، هزینه کارگری وجین هم بسیار بالاست که هزینه نهایی تولید را بالا می‌برد.
مجموعه عوامل فوق نشان میدهد که کاربرد روشهای نوین و مکانیزه برای تولید نشاء تا چه حد باید مورد توجه قرار گیرد.
نکته دیگری که باید در این زمینه به آن توجه نمود ریسک بسیار بالای تولید در روشهای سنتی (تولید نشاء در خزینه)، در مقایسه با روشهای مکانیزه تولید است زیرا در روش سنتی کنترلی بر روی عوامل طبیعی وجود ندارد و ممکن است با یک برف سنگین یا طوفان شدید خزانه خراب شود یا سرمای غافلگیرانه کل خزانه را از بین ببرد.
با توجه به منافع فراوانی که از طریق تولید مکانیزه نشاء عاید تولیدکنندگان نشاء و همچنین کشاورزان میشود، باید توجه بیشتری به روشهای نوین تولید نشاء انجام شود و تولیدکنندگان ما نیز با به کارگیری علوم روز، نقش خود را در پیشرفت بخش کشاورزی ایفا نمایند.
در این مقاله که شامل دو بخش است تلاش نموده‌ایم تا اصول تولید مکانیزه نشاء را برای شما شرح دهیم امید است که این مقاله مورد توجه شما عزیزان قرار گیرد.
فهرست محتوا این مقاله
روشهای مکانیزه تولید نشاء
سیستم تولید نشاء در شرایط گلخانه‌ای که امروزه شیوه معمول و مرسوم تولید است، روشی کارآمد و موفق بوده و در مقایسه با روش تولید نشاء در فضای آزاد دارای مزایای زیر است:
- تولید نشاء در گلخانه سریعتر و یکنواخت‌تر از تولید نشاء در فضای آزاد است
- مدیریت آبیاری و تغذیه در آن بهتر است
- امکان نگهداری نشاء ها تا زمان لازم در گلخانه
- افزایش بهره وری در گلخانه به خاطر استفاده از ظروف کشت
- تولید گیاهان سالم با ارتفاع مناسب و ساقه ضخیم
- توانایی بهتر استقرار نشاهای تولید شده در گلخانه نسبت به فضای باز
- زودرسی نشاء ها
یکی از مهم‌ترین و کارآمدترین روشهای تولید نشاء در گلخانه‌ها، تولید نشای توپی است.
تکنیک های تولید نشاء
- تولید نشاء ارگانیک
- تولید نشاء در گلخانه
- تولید نشاء از طریق اندام‌های رویشی
- پرورش نشاء با استفاده از قلمه
- تولید نشا با استفاده از پیوند
- پرورش نشاء به روش کشت بافت
انواع بسترهای کاشت
بسترهای خاکی
این بسترها در تولید مکانیزه توصیه نمیشود و در روش های سنتی کشت نشاء کاربرد داشته است. به‌طورکلی می توان گفت در این بسترها کنترل دقیقی بر چگونگی تغذیه نشاء وجود ندارد و ممکن است به خاطر زهکشی خاک مقدار زیادی از مواد غذایی از دسترس گیاه خارج شود، همچنین ممکن است این کود مورد استفاده علف های هرز فرصت طلب قرار گیرد.
به هر صورت مصرف کود در این بسترها بسیار بالاتر بوده و توزیع آن نامنظم است و مقدار زیادی از آن ممکن است جذب کلوئیدهای خاک شده و برای گیاه غیر قابل جذب شود. این نوع بسترها به خاطر توسعه علف های هرز به وجین مداوم نیاز دارند و مجموعه عوامل یاد شده تولید نشاء در این بسترها را پرهزینه و غیراقتصادی مینماید.
بسترهای غیرخاکی
این بسترها از ترکیب موادی مثل کوکوپیت، پرلیت، پیت ماوس، ورمیکولیت، راک وول (پشم سنگ) و انواع کمپوست های آلی ساخته میشوند. بسترهای کشت باید استریل و عاری از بیماری‌ها، حشرات، نماتدها و بذر علفهای هرز باشند. برای انتخاب مواد تشکیل دهنده بستر و تعیین درصد استفاده از هریک از آنها باید به زهکشی مناسب بستر توجه نمود، همچنین بستر تهیه شده باید بتواند تهویه مناسبی را برای ریشه‌ها تأمین نماید و هم‌زمان رطوبت کافی را حفظ کرده و در اختیار گیاه قرار دهد. معمولاً در تولید نشاء از بسترهای دارای دانه های ریزتر استفاده میشود تا بتوانند بهتر به بذر چسبیده و رطوبت بیشتری را در خود حفظ کنند.
آب‌کشت
این روش به‌ندرت برای تولید نشاء برخی محصولات مثل توتون به کار میرود.
ظروف کاشت
فنّاوری تولید و شرایط اقتصادی نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخاب ظروف کشت دارند در تولید نشاء ممکن است انواع ظروف سفالی، فیبری، پلاستیکی و … برای کشت مورد استفاده قرار گیرند اما در حال حاضر نشاءها بیشتر در سینی‌های پلاستیکی و پلی استیرنی پرورش داده میشوند.
این سینی ها به‌طورمعمول دارای اندازه یکسان هستند (حدوداً ۲۸*۵۴ سانتیمتر)، البته تولیدکنندگان مختلف ممکن است تا حدودی ابعاد را تغییر دهند. همچنین تعداد حفره های موجود در سینی‌ها متفاوت است و در سینی‌هایی که دارای حفره های بزرگ‌تری هستند تعداد حفره‌ها کمتر است (در جدول زیر ابعاد و تعداد حفره‌ها در سینی‌های مختلف به‌طور تقریبی بیان شده است و پیشنهاد‌هایی برای کشت در هر یک از آنها ارائه شده است). مواردی مثل نوع گیاه، مدت نگهداری، اندازه گیاه، قیمت بذر و نشاء تولیدی، فضای در دسترس، تکنولوژی تولید و غیره، در انتخاب نوع سینی و تعداد حفره‌های آن اثرگذار است و داشتن یک مدیریت قوی برای دستیابی به بهترین بهره وری در تولید نشاء بسیار تعیین‌کننده است.
در جدول زیر مشخصات سینی های تولید شده توسط شرکت تجارت سبز آبان به‌صورت تقریبی آورده شده است.
| تعداد حفره | ابعاد حفره‌ها (mm) | حجم حفره ها (cc) | کشت پیشنهادی |
|---|---|---|---|
| ۳۲ | ۵۵*۵۵ | ۱۵۰ | توت‌فرنگی، قلمه،گل رز، قلمه تاک یا موی انگور، گردو و … |
| ۷۲ | ۳۹*۳۹ | ۴۲ | توت‌فرنگی، قلمه گل رز، قلمه تاک یا موی انگور، گردو و … |
| ۱۲۸ | ۲۹*۲۹ | ۲۰ | کلم پیچ سفید و قرمز، فلفل قلمی، ذرت، گوجه معمولی بذر OP، بادمجان OP |
| ۱۶۲ | ۲۴*۲۴ | ۱۳.۵ | کلم پیچ سفید وقرمز، فلفل قلمی، ذرت، گوجه معمولی بذر OP، بادمجان OP |
| ۲۰۰ | ۲۲*۲۲ | ۱۲ | ذرت، پیاز، کاهو رسمی، فیسالیس، انواع گل‌های زینتی و گیاهان دارویی: آویشن، نعنا، ترخون و… |
* توجه داشته باشید که اندازه‌های ذکر شده در جدول فوق همیشه ثابت نیست و ممکن است در تولیدات شرکت های مختلف تفاوت هایی هرچند ناچیز وجود داشته باشد. همچنین تعداد خانه های موجود در سینی ها ممکن است متفاوت باشد و شما پس از بررسی و با توجه به حجم خانه های سینی، می توانید سینی مناسب کشت خود را انتخاب نمایید.
مزایای استفاده از سینی‌های دارای حفره‌های کوچک
- کاهش تعداد سینی مصرفی و درنتیجه کاهش هزینه سینی
- کاهش مواد موردنیاز برای پر کردن بستر کشت
- تولید تعداد بیشتری نشاء در فضای محدود
- حجم آب موردنیاز کمتر
- پرشدن سریعتر ریشه در حفره
معایب استفاده از سینی‌های دارای حفره‌های کوچک
- حجم ریشه کمتر
- کاهش زودرسی
- کاهش کیفیت نشاء
نکته: سینی‌های دارای رنگ تیره به خاطر اینکه گرمای بیشتری را جذب می کنند قادرند رشد نشاء را در مقایسه با سینی‌های دارای رنگ روشن تسریع نمایند، ازاین رو سینی های کشت معمولاً سیاه رنگ هستند.
خصوصیات بذر
برای تولید نشاء باید تلاش نمایید تا بهترین بذر را انتخاب کنید و نباید کیفیت بذر را فدای قیمت آن نمایید زیرا قیمت بذر سهم کمی در هزینه تولید نشاء دارد و این در حالی است که بذر خوب می تواند نقش بسیار زیادی در تولید نشاء باکیفیت داشته باشد، همچنین به‌هیچ‌وجه نباید از بذر تولید شده از محصول قبلی برای کشت استفاده نمود چون احتمال آلودگی این بذور به بیماری‌ها زیاد است و از طرفی احتمالاً گیاه تولید شده شبیه به گیاه اصلی نخواهد شد و محصول یکنواختی نخواهید داشت.
نکته: لازم است تولیدکننده نشاء مکانیزه سبزی و صیفی از بذر گواهی شده استفاده کند.
کاشت بذر
سینی‌های نشاء با دست یا ماشین پر میشوند، در روش کاشت با ماشین از ماشین‌های مکنده‌ای که تنها یک بذر را در هر خانه قرار می‌دهند استفاده میشود.
چگونگی کاشت بذر و لوازم مورد نیاز برای بذرکاری
دستگاه بذرکار
در انتخاب دستگاه بذرکار باید به موارد زیر توجه نمود:
- تعداد سینی‌های قابل بذرکاری در روز
- توانایی کار آسان با انواع سایزهای سینی
- قابلیت کشت انواع بذر پوش شدار و ساده
دستگاه‌های بذرکار دارای تنوع در کارایی و سرعت کاشت هستند، بنابراین لازم است تا با آگاهی کامل از نیاز خود و شناخت این دستگاه ها اقدام به خرید نمایید. در حال حاضر سه نوع بذرکار در دسترس است که عبارت اند از:
بذرکار صفحه‌ای
این نوع بذرکار قادر است ۵۰ تا ۸۰ هزار بذر را در ساعت کشت نماید، این بذرکار برای بذرهای پوشش‌دار و در سطح کوچک کاربرد دارد.
بذرکار سوزنی
این نوع بذرکار قادر است ۵۰ تا ۸۰ هزار بذر را در ساعت کشت نماید، این بذرکار برای انواع بذرهای پوشش‌دار و ساده مناسب است و در سطح متوسط تا وسیع کاربرد دارد.
بذرکار استوانه‌ای
این نوع بذرکار قادر است تا ۲۵۰ هزار بذر را در ساعت کشت نماید، این بذرکار برای بذرهای پوشش‌دار و در سطح وسیع کاربرد دارد.
آماده‌سازی سینی های کشت و پر کردن سینی‌ها پس از کاشت
سینی های کشت به‌طورمعمول با نسبت مناسبی از کوکوپیت و پرلیت (حدوداً بین ۳۰ تا ۵۰ درصد پرلیت و ۵۰ تا ۷۰ درصد کوکوپیت) که از قبل مرطوب شده‌اند پر می شوند و سپس کمی سطح بسترها را فشار می‌دهند (برای این کار میتوان از چند سینی خالی استفاده نمود و یا سینی‌های پر شده را روی هم چید و با کمی فشار آنها را فشرده نمود)، به‌طوری‌که فضایی برای قرار دادن بذرها به عمق ۶ تا ۹ میلی‌متر آماده شود، درصورتی‌که عمق بذر به اندازه کافی رعایت نشود ممکن است بذرها از بستر بیرون بریزند.
اتاقک رشد
اتاقک رشد فضایی کوچک است که بتوان دما و رطوبت نسبی را در آن به‌خوبی کنترل نمود و محیطی ایده آل را برای جوانه‌زنی بذور آماده نمود، بزرگ‌ترین مزیت این کار کاهش مصرف سوخت است. در این اتاقک‌ها باید جریان هوا نیز به‌خوبی برقرار باشد تا دما و رطوبت نسبی در کل محیط یکنواخت باشد و درنتیجه بذرها نیز به‌طور یکنواخت رشد نمایند.
دمای مورد نیاز در اتاقک و مدت‌زمان حفظ این دما برای جوانه‌زنی برخی از بذور در جدول زیر آمده است.
| محصول | دمای مورد نیاز برای جوانه‌زنی | تعداد روزهای لازم برای جوانه‌زنی |
|---|---|---|
| گوجه فرنگی | ۲۱ تا ۲۴ درجه سانتیگراد | ۳ تا ۴ روز |
| فلفل | ۲۶ تا ۲۸ درجه سانتیگراد | ۴ تا ۶ روز |
| انواع کلم ها | ۱۸ تا ۲۴ درجه سانتیگراد | ۱ تا ۳ روز |
| محصولات جالیزی | ۲۴ تا ۳۰ درجه سانتیگراد | ۱ تا ۳ روز |
| انواع پیازها | ۱۸ تا ۲۴ درجه سانتیگراد | ۳ تا ۴ روز |
پس از باز شدن بذر و ظهور جوانه‌ها باید سینی‌ها به گلخانه منتقل شوند، اگر سینی‌ها زود از اتاقک رشد خارج شوند ممکن است بذرها دیرتر رشد کنند و در صورت تأخیر در انتقال سینی‌ها به گلخانه ممکن است رشد طولی گیاهان افزایش یافته و گیاه ضعیف شود.
نکته: با توجه به قیمت بالای بذور و همچنین هزینه‌های زیاد تهیه بستر و … دستیابی به حداکثر درصد جوانه‌زنی از اهمیت بالایی برخوردار است.
در ادامه برخی از عوامل تأثیرگذار در دوران جوانه‌زنی و نگهداری از نشاءها مورد بررسی قرار می‌گیرند.
دما
بذرها به‌طورمعمول برای جوانه‌زنی به دمای بیشتری نیاز دارند و پس از جوانه‌زنی دمای محیط کاهش می‌یابد. به‌عنوان‌مثال بذور گوجه فرنگی و فلفل برای جوانه‌زنی به دمایی در حدود ۲۴ درجه و بذر خیار به دمای حدود ۲۷ درجه نیاز دارند و اگر دما در زمان جوانه‌زنی پایین‌تر از اندازه لازم باشد ممکن است بذور دیرتر جوانه بزنند و همچنین دمای بالاتر از مقدار اپتیمم میتواند از جوانه‌زنی بذور جلوگیری نماید. هرچه دما به نقطه اپتیمم نزدیک‌تر باشد جوانه‌زنی بذرها بیشتر و یکنواخت‌تر خواهد بود.
رطوبت
بذور برای جوانه‌زنی به رطوبت و اکسیژن نیاز دارند بنابراین حفظ رطوبت در حد نرمال از اهمیت زیادی در دوران جوانه‌زنی برخوردار است تا بذر بتواند به‌خوبی آب را جذب نموده و پس از آماس بذر، رشد جوانه‌ها آغاز شود. البته میزان رطوبت بستر نقش تعیین کنندهای در میزان وجود اکسیژن دارد، آب بیش‌ازحد در بستر کشت میتواند باعث کمبود اکسیژن و خفگی گیاه شود که این موضوع اهمیت توجه بیشتر به تأمین رطوبت مناسب را مشخص می‌سازد.
برای حفظ رطوبت نسبی در حد نرمال نیز میتوان از مه پاش استفاده نمود و زمانی که ۶۰ تا ۷۵ درصد بذور جوانه زدند میتوان سینی‌ها را از اتاقک رشد خارج نموده و به‌مرور رطوبت محیط آنها را کاهش داد.
اکسیژن
هنگامی‌که بستر کشت از آب اشباع میشود، خلل و فرج موجود در بستر با آب پر شده و هوا از آنها خارج میشود و پس از مدتی با خروج آب (از طریق تبخیر، تعرق، زهکش،…)، هوا دوباره وارد خلل و فرج بستر کشت می شود، درصورتی‌که مواد تشکیل دهنده بستر خیلی ریز باشد و یا بیش‌ازحد فشرده باشد، هوا به اندازه کافی وارد بستر نمی شود و درنتیجه اکسیژن کافی در اختیار بذر قرار نمی گیرد و میزان جوانه‌زنی به‌شدت کاهش خواهد یافت.
مراقبت‌های اولیه
پس از جوانه‌زنی بذرها و خروج آنها از اتاقک رشد دما را باید چند درجه کاهش داد، این کار باعث افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش‌های محیطی می شود. همچنین تغذیه نشاء خصوصاً در بسترهایی مثل کوکوپیت و پرلیت که نمی توانند نیاز غذایی نشاء را تأمین نمایند، باید هرچه زودتر آغاز شود. در هنگام تغذیه نشاء ها ضریب هدایت الکتریکی محلول غذایی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است به گونه‌ای که اگر ضریب هدایت الکتریکی محلول غذایی بیشتر از حد لازم باشد، رشد نشاء کاهش یافته و به‌تدریج متوقف می شود و جذب آب نیز کمتر می شود و آثار شوری بر روی گیاه ظاهر خواهد شد و از طرفی اگر ضریب هدایت الکتریکی محلول غذایی کمتر از حد مطلوب باشد باعث رشد سریع و علفی شدن نشاء و تولید ساقه ضعیف می شود.
چهار اصل مهم در تغذیه نشاء عبارت‌اند از:
- مقدار کود
- نوع کود
- طریقه مخلوط کردن کودها
- نسبت کودها
برخی از نکاتی که در هنگام تغذیه نشاء باید مورد توجه قرار دهید عبارت‌اند از:
- بالا بودن تراکم و بزرگ شدن گیاهان با ایجاد سایه اندازی بر روی یکدیگر، باعث افزایش رشد طولی نشاء ها می شود و گیاهان حاصل ضعیف خواهند بود.
- برای جلوگیری از خروج ریشه‌های نشاء از کف سینی باید آنها را در ارتفاع قرار داد (در صورت نداشتن امکان طبقه‌بندی، میتوان از سبدهای برعکس بر روی زمین استفاده نمود) و اگر ناچار به قرار دادن سینی‌ها بر روی زمین باشید باید کف بستر ماسه درشت باشد و در صورت خروج ریشه‌ها از کف سینی‌ها باید مرتباً آنها را جابجا نمود.
- مصرف زیاد آب و کود، بافت گیاه را نرم کرده و آن را در مقابل عوامل بیماری‌زا ضعیف می کند.
- تغذیه فسفر و کلسیم در مرحله نشاء، ریشه‌ها را تقویت نموده و باعث افزایش تعادل بین سیستم ریشه و اندام هوایی گیاه میشود.
- در صورت کمبود فسفر ریشه‌ها ضعیف و نازک مانده و حالت توپی پیدا نمی‌کنند و در هنگام انتقال نشاء بستر نشاء متلاشی میشود و استقرار نشاء در محیط کشت با مشکل مواجه خواهد شد.
- با اعمال برخی تنش‌ها (مثل تنش آبی، غذایی و …)، میتوان بر روی اندازه نشاء، مقاومت گیاه، دیررسی یا زودرسی گیاه و … تأثیر گذاشت.(فقط در شرایط ضروری انجام شود)
مدیریت آبیاری
مدیریت آبیاری شامل موارد زیر است:
- کیفیت آب (مقدار قلیائیت، مقدار نمک ها، نسبت جذب سدیم و یون های بر و فلوئورید)
- دفعات آبیاری
- حجم آبیاری
- زمان آبیاری
- دمای آب
چهار ویژگی مهم که باید برای آبیاری نشاء مورد توجه قرار گیرد عبارت‌اند از:
- غلظت نمک های محلول
- نسبت سدیم به کاتیون های دیگر
- غلظت عناصر سمی مثل بر
- غلظت بی‌کربنات کلسیم و منیزیم
شاخص‌های تعیین کننده کیفیت آب آبیاری در تولید نشاء در جدول زیر آمده است.
| شاخص مورد بررسی | واحد اندازه‌گیری | مقدار |
|---|---|---|
| ضریب هدایت الکتریکی (EC) | دسی زیمنس بر متر | کمتر از ۰/۷۵ |
| مواد جامد محلول (TDS) | میلی‌گرم در لیتر | کمتر از ۴۸۰ |
| نسبت جذب سدیم (SAR) | – | کمتر از ۳ |
| مقدار کلر | میلی‌گرم در لیتر | کمتر از ۷۰ ppm |
| مقدار بر | میلی‌گرم در لیتر | کمتر از ۱ ppm |
| مقدار سدیم | میلی‌گرم در لیتر | کمتر از ۴۰ ppm |
| مقدار بی‌کربنات | میلی‌گرم در لیتر | کمتر از ۶۰ ppm |
| pH | – | بین ۶ تا ۶/۵ |
نکته: در صورت بالا بودن بی‌کربنات در آب آبیاری میتوان با استفاده از اسید آن را خنثی نمود.
نکته: درصورتی‌که pH آب بالا باشد با استفاده از اسید و در صورت پایین بودن pH با استفاده از باز میتوان آن را تنظیم نمود.
نکته: افزایش سختی آب با بی‌کربنات‌های منیزیم و کلسیم (خصوصاً اگر با آهن همراه باشند)، میتواند باعث گرفتگی نازل‌ها شود، این موضوع اهمیت کیفیت آب را به خوبی نشان میدهد.
برخی از عواملی که در زمان‌بندی آبیاری مؤثرند عبارت‌اند از:
- مرحله رشد
- سرعت خشک شدن محیط کشت
- مقدار آبیاری و زهکشی
مرحله رشد
در مراحل اولیه (از زمان کشت بذر تا خروج ریشه چه) رطوبت زیادی مورد نیاز است و رطوبت نسبی نزدیک به ۹۵ درصد حفظ میشود. با خروج ریشه چه و نفوذ آن به درون بستر کشت، رطوبت نسبی باید کاهش یابد، همچنین قبل از انتقال نشاء و به‌منظور مقاوم‌سازی نشاء، رطوبت باز هم کاهش می‌یابد، این کار شانس بقاء گیاه در زمان جابجایی و پس از کاشت در زمین اصلی را افزایش می دهد.
سرعت خشک شدن محیط کشت
عواملی مثل نوع مواد بستر، استفاده از پاگرما (bottom heat) و … در سرعت خشک شدن بستر کشت مؤثرند. به هر صورت دور آبیاری نباید بیش از ۴۸ ساعت باشد.
مقدار آبیاری و زهکشی
ازآنجاکه آبشویی میتواند باعث خروج کودهای محلول موجود در محیط ریشه شود، در تعیین میزان آبیاری باید به میزان زهکش نیز توجه نمود.
تجهیزات آبیاری
در حال حاضر از دو گروه کلی سیستمهای آبیاری برای تولید نشاء استفاده می شود که شامل سیستم پاششی و سیستمهای غرقاب زهکش میشوند. هر یک از این سیستم‌ها را با استفاده از دستگاه‌های خودکار میتوان به‌راحتی و به‌صورت کاملاً منظم و یکنواخت انجام داد، همچنین در این سیستم ها می توان محلول پاشی و سمپاشی را نیز به‌راحتی انجام داد.
آبیاری نشاءها دارای چهار روش اصلی است که عبارت‌اند از:
- آب‌پاش‌های ثابت
- بازوی متحرک
- مه پاش
- آبیاری تحتانی
آبپاش ثابت
معمولاً برای تکمیل کردن دوره رشد نشاء در فضای باز از این نوع آب پاش استفاده میشود و این آب‌پاش‌ها آب را روی ردیف‌های محصول می‌پاشند. اندازه ذرات در این سیستم آبیاری درشت تر از بازوهای متحرک یا سیستم های مه پاش است و آبیاری با یکنواختی کمتری انجام می شود.
بازوی متحرک
استفاده از این سیستم در بین تولیدکنندگان نشاء بسیار معمول است. در این روش بر روی یک لوله نازل‌هایی نصب می شود و سپس با حرکت لوله در گلخانه تمام نقاط به‌صورت یکنواخت آبیاری می شوند. این سیستم به‌خصوص در گلخانه‌های بزرگ بسیار ارزان و به‌صرفه است.
مه پاش
این سیستم به خاطر قطر خیلی کم ذرات، علاوه بر یکنواختی آبیاری، رطوبت نسبی را نیز به‌شدت افزایش می‌دهند و از این رو در اتاقک‌های رشد نیز به‌عنوان سیستم آبیاری معمول مورد استفاده قرار می گیرد. البته این سیستم به خاطر افزایش رطوبت نسبی محیط، چکه های سقفی را در محیط گلخانه به دنبال دارد که تا حدودی کاربرد این سیستم در گلخانه‌ها را با محدودیت مواجه می‌سازد.
آبیاری تحتانی
این سیستم بیشتر برای آبیاری گلدان ها مناسب است و در مورد سینی‌های نشاء کاربرد چندانی ندارد و نشاهایی که در این سیستم تولید میشوند پس از انتقال به زمین اصلی مقاومت بسیار کمی در مقابل تنش خواهند داشت. البته در این سیستم به خاطر خشک ماندن شاخه ها و برگ ها در زمان آبیاری، شیوع برخی از عوامل بیماری زا کاهش می یابد.
تغذیه نشاء
در تغذیه نشاء معمولاً از روش کود آبیاری (حل کردن کود در آب) استفاده می شود. اگر بستر کشت دارای مواد غذایی باشد و یا پیش از کاشت کود به آن اضافه شده باشد میتوان کود دهی را با تأخیر (یک تا دو هفته) آغاز نمود اما درصورتی که مواد غذایی در بستر وجود نداشته باشد، لازم است که پس از پیدایش برگ های لپ های، کود آبیاری آغاز شود. به طور کلی این روند کود دهی تا زمانی که ریشه ها به انتهای سلول های موجود در سینی کشت برسند ادامه خواهد یافت.
مقدار کود مصرفی
عوامل زیادی مثل تعداد دفعات کود دهی، نوع و مرحله رشدی نشاء و شرایط محیطی بر روی مقدار کود مصرفی در هر مرتبه کود آبیاری مؤثرند.
برای کود آبیاری برخی گیاهان مثل گوجه فرنگی، فلفل و انواع کلم ها میتوان با حدود ۷۰ پی پی ام نیتروژن شروع نمود و به مرور آن را افزایش داد، در مورد گیاهان جالیزی ۵۰ پی پی ام نیتروژن برای مرحله ابتدایی کفایت می کند.
محلول ۲۵ گرم نیترات آمونیوم و ۳۰ گرم نیترات پتاسیم در ۱۰۰ لیتر آب، به‌طور تقریبی حدود ۱۰۰ پی پی ام نیتروژن و پتاسیم را در اختیار گیاه قرار می دهد، همچنین ۸۰ گرم کود با نسبت ۱۲-۱۲-۱۲ در ۱۰۰ لیتر آب، تقریباً ۱۰۰ پی پی ام از هریک از عناصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم را در دسترس گیاه قرار میدهد.
کودهای کامل که در تغذیه نشاء استفاده میشوند بر اساس مراحل مختلف رشد متفاوت‌اند و به‌طورکلی در مراحل ابتدایی برای تقویت سیستم ریشه‌ای از کودهای فسفر بالا بیشتر استفاده میشود و کودهای نیتروژنه و پتاسه در مراحل بعدی رشد مورد استفاده قرار می‌گیرند.
نکته: به‌طورمعمول در فصول گرم میزان کود را باید بیشتر در نظر گرفت، دمای هوا و شدت تابش نور بر روی غلظت کود مصرفی تأثیرگذارند.
در زیر یک برنامه غذایی پیشنهادی برای مراحل مختلف تولید نشاء آورده شده است.(در صورت نداشتن برنامه غذایی)
| ردیف | نوع کود | مقدار مصرف | زمان مصرف | مقدار مورد نیاز هر هزار متر در ماه |
|---|---|---|---|---|
| ۱ | بایوفارم زراعی | ۲ لیتر در هزار لیتر یا ۲ لیتر در هزار متر | آب اول بعد از کاشت داخل سینی | ۲ لیتر |
| ۲ | هیومیک یا فولویک پودری اگرومین | نیم کیلو در هزار لیتر یا نیم کیلو برای ۱۰۰۰ متر | آب اول بعد از پخش کردن سینی و هر هفته یک‌بار تکرار شود | ۲ کیلو |
| ۳ | ۱۰-۵۲-۱۰ پرینوا | ۲ کیلو در هزار لیتر یا ۲ کیلو برای ۱۰۰۰ متر | آبیاری دوم به بعد و هر هفته ۲ مرتبه تکرار شود | ۱ کیسه |
| ۴ | پروبیو ۹۶ | ۲ لیتر در هزار لیتر یا ۲ لیتر در هزار متر | آبیاری سوم (آبیاری بعد از مصرف ۱۰-۵۲-۱۰) | ۲ لیتر |
| ۵ | سه‌گانه رستان | ۳ در هزار محلول‌پاشی | بعد از ظهور برگ لپه‌ای هفته‌ای یک‌بار | ۴ عدد |
| ۶ | تریکوران پی | ۱ کیلو در هزار لیتر یا ۱ کیلو در هزار متر | آبیاری چهارم (آبیاری بعد از مصرف پروبیو ۹۶) | ۱ کیلو |
| ۷ | جلبک دریایی (آلگا ۷۰ –آلگارین – آلگاستیم) | ۱ الی ۲ در هزار محلول‌پاشی | بعد از ظهور برگ لپه‌ای هفته‌ای یک‌بار | ۲ تا ۴ لیتر |
| ۸ | کلسیم پرینوا | ۲ کیلو در هزار (محلول‌پاشی) | بعد از ۴ تا ۶ برگی و قبل از برداشت نشا تا پایان دوره (۲ هفته یک‌مرتبه) | ۲ کیلو |
| ۹ | فوگارد یا فسفیت پتاسیم پرینوا | ۱ در هزار محلول‌پاشی | بعد از ۴ تا ۶ برگی و قبل از برداشت نشا تا پایان دوره هفته‌ای یک‌بار | ۲ لیتر |
| ۱۰ | ۲۰-۲۰-۲۰ پرینوا | ۲ کیلو در هزار لیتر یا ۲ کیلو برای ۱۰۰۰ متر | از ۴ برگی هفته‌ای یک‌بار | ۱ کیسه |
| ۱۱ | N36 یا سه ۲۰ پرینوا | ۲ در هزار (محلول‌پاشی) | بعد از ۴ تا ۶ برگی و قبل از برداشت نشا تا پایان دوره هفته‌ای یک‌بار | ۲ لیتر |
| ۱۲ | سیتام مایع | ۱ در هزار محلول‌پاشی | یک مرتبه قبل از انتقال نشا | ۱ لیتر |
| ۱۳ | کود آهن ۱۳ در صد | ۱ لیتر در هزار (محلول‌پاشی) | یک مرتبه قبل از انتقال نشا | ۱ کیلو |
| ۱۴ | آمینواسید پرینوا | ۱ در هزار محلول‌پاشی | یک‌بار بعد از تک کردن (در صورت تک کردن) یک‌بار قبل از انتقال نشا | ۱ کیلو |
گوگرد پودری یا مایع حتماً در طول دوره مصرف شود در صورت کمبود منیزیم، آهن، روی و منگنز محلول‌پاشی انجام شود.
دما
گیاهان مختلف برای رشد به دماهای مختلفی نیاز دارند، به‌عنوان مثال گوجه فرنگی، بادمجان، فلفل و گیاهان جالیزی به دمای بالاتری برای رشد نیاز دارند و در مقابل سرما حساس‌اند و برای رشد مطلوب باید دما را بالاتر از ۱۵ درجه حفظ نمود و در صورت سرمازدگی علاوه بر کاهش رشد در هنگام انتقال به مزرعه نیز استقرار مناسبی نخواهند داشت.
نکته: با حفظ اختلاف دمای شب و روز در حد ۴ تا ۵ درجه میتوان از طویل شدن بیش‌ازحد نشاءها جلوگیری نمود، همچنین برای کنترل رشد طولی نشاء باید دمای هوا در ساعات اولیه روز پایین نگه داشته شود.
در جدول زیر دامنه دمایی مناسب برای برخی از گیاهان آورده شده است.
| محصول | دمای روزانه (درجه سانتیگراد) | دمای شبانه (درجه سانتیگراد) |
|---|---|---|
| گوجه فرنگی | ۱۸ تا ۳۰ | ۱۵ تا ۱۸ |
| فلفل | ۱۸ تا ۳۰ | ۱۵ تا ۱۸ |
| انواع کلم ها | ۱۲ تا ۲۵ | ۱۲ تا ۱۵ |
| محصولات جالیزی | ۲۱ تا ۲۴ | ۱۲ تا ۱۸ |
| انواع پیازها | ۱۶ تا ۲۵ | ۱۲ تا ۱۵ |
نکته: جریان هوا و میزان آب در دسترس نشاءها باید به خوبی کنترل شود، معمولاً زمانی که سینی‌های کشت به‌خوبی به هم نچسبند جریان هوا در بین آنها افزایش یافته و سلول‌های کناری سینی که علاوه بر جریان بیشتر هوا در معرض نور بیشتری هم قرار دارند زودتر خشک می شوند و با بزرگ‌تر شدن نشاء های میانی سلول و ایجاد سایه‌انداز در وسط سینی، اختلاف رطوبت تشدید می شود. درنتیجه این وقایع رشد نشاء ها درون سینی غیر یکنواخت خواهد شد.
نوردهی
مقدار بهینه نور برای تولید نشاء بر اساس نتایج تحقیقات، ۱۶۱۴۰ لوکس (۱۵۰۰ فوت کندل) است، البته شدت نور در طول زمستان در بیشتر نقاط جهان که دارای تولیدات گلخانه‌ای هستند، کمتر از این مقدار است و بر همین اساس نیاز به نور تکمیلی در آنها برای دستیابی به عملکرد مناسب انکارناپذیر است. نور تکمیلی با افزایش میزان فتوسنتز میتواند باعث افزایش رشد گیاه شود.
سن نشاء و زمان انتقال به زمین
در زمان انتقال نشاء به زمین اصلی شوک شدیدی به آن وارد میشود، عواملی مثل حجم ریشه ها، چگونگی تولید نشاء (آبیاری و کود دهی قبل و پس از انتقال نشاء)، سن نشاء، شرایط جابه‌جایی و حمل‌ونقل، چگونگی آماده‌سازی زمین، میزان آسیب دیدن ریشه ها در حین انتقال، شرایط اقلیمی مزرعه پس از انتقال نشاء و نوع گیاه تأثیر زیادی بر سرعت غلبه گیاه بر تنش و استقرار آن در محیط جدید دارند.
نکات مهم در زمان انتقال نشاء
سن نشاء
معمولاً نشاء سبزی‌ها را میتوان در مراحل اولیه رشد به‌راحتی به مزرعه انتقال داد در مورد برخی گیاهان مثل خانواده کدوئیان که حساسیت بیشتری به انتقال دارند باید دقت بیشتری در انتخاب زمان انتقال و شرایط مناسب انتقال انجام داد.
نکته: استفاده از آمینواسید در مرحله انتهایی رشد و قبل از انتقال به زمین اصلی (۱-۳ روز قبل از انتقال به مزرعه) میتواند به گیاه در غلبه بر تنش و استقرار سریعتر در محیط جدید کمک کند.
در جدول زیر سن مناسب برخی نشاءها برای انتقال به زمین اصلی آورده شده است.
| نوع نشاء | مدت‌زمان مناسب برای آماده‌سازی و انتقال نشاء نسبت به نوع سینی کشت شده |
|---|---|
| انواع کلم ها | ۶ تا ۸ هفته |
| بادمجان | ۶ تا ۸ هفته |
| فلفل | ۶ تا ۸ هفته |
| گوجه فرنگی | ۶ تا ۸ هفته |
| پیاز | ۱۰ تا ۱۲ هفته |
| کاهو | ۴ تا ۸ هفته |
| کرفس | ۸ تا ۱۰ هفته |
| تره فرنگی | ۱۰ تا ۱۲ هفته |
| مارچوبه | ۸ تا ۱۰ هفته |
| آرتیشو | ۶ تا ۷ هفته |
| خیار | ۳ تا ۴ هفته |
| هندوانه | ۳ تا ۴ هفته |
| کدو خورشتی | ۳ تا ۴ هفته |
| بامیه | ۴ تا ۶ هفته |
روش های نگهداری بیشتر نشاء ها و کاهش اثرات شرایط نامناسب در زمان انتقال بر روی نشاءها
در هنگام تولید در مقیاس بزرگ، باید برای حفظ و یا انبارداری نشاءها برنامه‌ریزی وجود داشته باشد تا علاوه بر توقف رشد نشاء، بتوان کیفیت آنها را حفظ نمود.
نشاءها را میتوان در محیط تاریک و با دمای پایین‌تر انبار نمود همچنین تحقیقات نشان داده است که قرار دادن نشاءها در مقابل نور کم (نور در حد نقطه جبران نوری، به‌طوری‌که بالانس کربن در گیاه در حد صفر باشد و درنتیجه، وزن خشک گیاه ثابت باقی بماند)، میتواند بسیار کارآمد باشد بااین‌حال به خاطر مشکل بودن تأمین نور ضعیف در حد چند میکرو مول بر ثانیه و کنترل دقیق آن، به‌ندرت از این سیستم استفاده میشود. بر اساس گزارش محققان وزن خشک شاخساره کلم بروکلی در دمای ۵ درجه سانتیگراد و در معرض تابش نور تا ۶ هفته ثابت نگه داشته شده است.
با کاهش دما می توان سرعت متابولیسم را کم نموده و مصرف کربوهیدرات ها را نیز کاهش داد، درنتیجه این امر میتوان از کاهش میزان قندهای محلول در نشاء جلوگیری نمود.
نکته: به‌طورکلی میتوان نشاء، قلمه و نشاءهای توپی را در دمای ۵ درجه سانتیگراد و در نقطه جبران نوری با شدت ۲ میکرو مول بر مترمربع در ثانیه، با بهترین کیفیت نگهداری کرد.
در حال حاضر روشهای زیر برای نگهداری نشاءها در انبار مورد استفاده قرار میگیرد.
- نگهداری نشاء در فضای باز
- استفاده از گلخانه یا انبارهای بدون سیستم خنک کننده
- انبارهای دارای سیستم خنک کننده
نگهداری نشاء در فضای باز
این روش نگهداری از نشاء روشی ساده و معمول است و در این روش نشاءها را نمی‌توان برای مدت طولانی حفظ نمود. در این روش نشاءها معمولاً درون سینی های نشاء و در فضای باز در معرض تابش نور و در محلی بدون باد قرار می گیرند، همچنین ممکن است نشاءها به‌صورت ریشه لخت در محلی خنک، سایه و به‌دوراز باد نگهداری شوند و برای حفظ رطوبت گیاه، آنها را با گونی نخی مرطوب بپوشانند.
نکته: برای نگهداری سینی‌های نشاء باید آنها را در ارتفاع قرار داد تا ریشه‌ها به دنبال آب، از زهکش خارج نشوند.
نکته:در صورت خارج کردن نشاءها از گلخانه باید مراقب وضعیت جوی بود و درصورتی‌که احتمال یخ‌زدگی نشاءها وجود داشته باشد باید آنها را به محل مناسب انتقال داد.
استفاده از گلخانه یا انبارهای بدون سیستم خنک کننده
به دلیل دمای زیاد و نبود نور مناسب در این‌گونه فضاها، میزان تنفس به‌شدت افزایش یافته و درنتیجه مواد ذخیرهای موجود در بافت های گیاه مصرف شده و این امر باعث افت کیفیت نشاء و کاهش شانس بقاء نشاء در مزرعه خواهد شد. ازاین‌رو در انبارهای بدون سیستم خنک کننده نمی توان به مدت زیاد نشاء را حفظ نمود و لازم است بسترها به‌گونه‌ای مرطوب شوند که نیاز گیاه برطرف شود و از طرفی رطوبت نباید از حدی بالاتر برود که باعث ایجاد بیماری در گیاه شود.
انبارهای دارای سیستم خنک‌کننده
به‌طورکلی نگهداری از نشاء در انبار باعث افت کیفیت و قدرت نشاءها میشود البته انبارهایی که دارای سیستمهای خنک کننده و تهویه هستند باعث کند شدن این روند میشوند. این انبارها خود شامل دو نوع هستند.
۱) انبارهای تاریک
در این سیستم‌ها فتوسنتز انجام نمی شود و درنتیجه نشاء ذخایر غذایی خود را مصرف می کند و عمر انبارداری گیاهان کاهش یافته و پس از کشت نیز درصد زیادی از نشاءها نمی گیرند.
ساقه این‌گونه نشاءها باریک و بلند می شوند و پس از انتقال در برابر آسیب های مکانیکی بسیار آسیب پذیرند. همچنین این نشاءها پس از انتقال ازنظر توانایی فتوسنتزی در مقایسه با بوته‌های طبیعی ضعیف ترند.
۲) انبارهای روشن
این سیستم برای نشاءهای توپی که همراه با فتوسنتز قادر به جذب مواد غذایی هستند کارآمد است در این سیستم نشاءها می‌توانند بر اساس مقدار نور دریافتی و تولید کربوهیدرات ها، بالانس مواد غذایی نشاء را تأمین نمایند و از افت مواد ذخیره های جلوگیری کنند، البته این روش در مورد نشاء ریشه لخت کارایی ندارد.
شرایط مناسب دمایی برای نگهداری و حمل‌ونقل نشاء
دمای بالا در محیط انبار باعث زرد شدن و ریزش برگ های نشاء و فساد و تلف شدن درصد زیادی از نشاءها می شود، این اتفاق تا حدود زیادی به خاطر تولید اتیلن در گیاه به وجود می‌آید و درصورتی‌که در شرایط دمای بالا، نور هم به گیاه برسد، اثرات منفی دمای زیاد تا حدودی کاهش خواهد یافت، همچنین می توان از پرمنگنات پتاسیم برای جذب اتیلن در انبار استفاده نمود و از این طریق اثرات منفی اتیلن را کاهش داد. به‌طورمعمول دمای پایین‌تر به حفظ سلامت و افزایش عملکرد نشاء بعد از انتقال به زمین اصلی کمک می کند، البته باید توجه داشت که در برخی گیاهان، دمای پایین نیز ممکن است باعث سرمازدگی و کاهش طول عمر انباری نشاءها شود. به‌عنوان‌مثال گزارش شده است که نشاء گوجه فرنگی را در دمای ۱۰ تا ۱۳ درجه، کمتر از ۱۰ روز می توان نگهداری نمود اما در دمای ۵/۷ درجه می توان آن را تا بیش از ۲۰ روز نگهداری کرد.
به‌طورکلی دمای پایین همراه با نور کم (حدود ۱ تا ۵ میکرو مول بر مترمربع در ثانیه بسته به نوع گیاه) میتواند بهترین شرایط را برای نگهداری نشاء ایجاد کند.
شرایط مناسب رطوبتی برای نگهداری و حمل‌ونقل نشاء
ازآنجا که افزایش جذب رطوبت می تواند باعث طویل شدن و آبکی شدن ساقه‌ها شود در هنگام نگهداری نشاء در انبار باید به رطوبت آن نیز توجه نمود، اگر قبل از انبار کردن نشاء مقدار آب در دسترس آنها را کاهش دهیم، می‌توانیم رشد نشاء را کنترل نماییم. به منظور کاهش تبخیر و تعرق در زمان حمل‌ونقل میتوان نشاء ها را بسته بندی نمود و یا به هر طریق آنها را از تابش مستقیم نور و وزش باد حفظ نمود اما بهترین راه برای انتقال نشاء استفاده از ماشین های سردخانه داری است که می توانند رطوبت و سایر عوامل محیطی را کنترل کنند، این روش خصوصاً برای انتقال نشاء در مسیرهای طولانی بسیار مفید است.
جمع بندی
شاید در گذشت های نه‌چندان دور استفاده از نشاء در بین کشاورزان رواج زیادی نداشت که علت این استقبال کم از نشاء در بین کشاورزان قدیم را می توان به عواملی مثل کیفیت پایین نشاءهای تولیدی، پرهزینه بودن تولید نشاء، ریسک بالای تولید نشاء و … مربوط دانست اما با گذشت زمان و پیشرفت های علمی فراوان در بخش های مختلف این حوضه، امروزه استفاده از نشاء به روش معمول کشت در اکثر نقاط دنیا تبدیل شده است.
تولید نشاء باکیفیت، تأثیر بسیار زیادی بر افزایش عملکرد نهایی، کاهش هزینه های تولید، افزایش بهره‌وری زمان و فضا و … داشته و با توجه به پتانسیل بالای این بخش، توجه به آن روز به روز در حال افزایش است.
باید توجه داشت که امروزه تولید مکانیزه نشاء در کشورهای پیشرو در زمینه کشاورزی، کاملاً توسعه یافته و بسیاری از گره های قدیمی موجود در این سیستم باز شده است و شما میتوانید با به‌کارگیری اصول علمی موجود به‌راحتی به بهترین نتایج دست یابید و علاوه بر دستیابی به سود مناسب به توسعه کشاورزی کشورمان نیز کمک نمایید، همچنین درصورتی‌که قصد کشت محصول را دارید ولی شرایط تولید مکانیزه نشاء را ندارید به شما توصیه می شود که حتماً نشاء مورد نیاز خود را از تولیدکنندگان مکانیزه نشاء تهیه نمایید تا بتوانید به محصول باکیفیت و سود بیشتر دست یابید.
در این بخش از مقاله تلاش کردیم تا اطلاعاتی در مورد روشهای تولید، بسترهای کشت، خصوصیات بذر، روشهای کشت بذر، سیستمهای آبیاری، تغذیه و شرایط نگهداری نشاء در اختیار شما قرار دهیم، همچنین در بخش بعدی این مقاله مطالبی در مورد مدیریت بیماری‌ها، آفات و علفهای هرز، سیستمهای حمل‌ونقل و… بیان خواهد شد. امید است مجموعه این مطالب موردتوجه و استفاده شما عزیزان قرار بگیرد.
سپاسگزارم بسیار عالی و جامع و کامل و کاربردی بود
سلام
بسیار خوشحال و خرسندیم که براتون مفید بوده
سلام وقت بخیر
جناب مهندس پورتراب با تشکر و قدردانی از زحمات و مطالب حضرتعالی و مطالب غیره موجود در سایت که بسیار مفید و عالی است.
اگر مقدور هست شماره تماس خود را یا ایمیل برای ما ارسال نمایید
با تشکر
با سلام
شماره تلفن مهندس پورتراب ۰۹۱۲۹۴۰۵۰۴۳
میتوانید از طریق واتس اپ پیام خود را ارسال کنید