کشاورزی در استان گیلان
در این مقاله استان گیلان را از نظر کشاورزی و پتانسیل‌های آن جهت کشت محصولات کشاورزی بررسی کردیم.
استان گیلان یکی از سه استان شمالی ایران در حاشیه دریای خزر است. این استان دارای آب‌وهوای مرطوب و معتدل و اقلیم‌های گوناگون است. همچنین این استان دارای منابع آبی فراوان به شکل نزولات جوی، رودخانه‌های دائمی و فصلی و نیز سفره‌های آب زیرزمینی متعدد است.
خاک حاصلخیز و دارای مواد آلی فراوان در این استان سبب شده تا اکثر محصولات در این بستر قابل رشد و نمو باشند. استان گیلان همچنین دارای مرز مشترک با کشور جمهوری آذربایجان بوده و از طرفی دیگر دارای یکی از بنادر مهم اقتصادی ایران یعنی بندر انزلی است و از این نظر یکی از استان‌های پر پتانسیل برای صادرات محصولات کشاورزی نیز به شمار می‌آید.
استان گیلان در تولید برخی محصولات کشاورزی سرآمد استان‌های ایران بوده و در برخی دیگر از این محصولات نیز جایگاه مناسبی در بین تولیدات استانی در کشور دارد. در این مقاله به بررسی ظرفیت‌های کشاورزی استان گیلان پرداخته و موانع تولید در این استان را بررسی خواهیم کرد.
فهرست محتوا این مقاله
جغرافیا و اقلیم استان گیلان
گیلان در شمال ایران واقع شده است. این استان از شمال با دریای خزر و کشور جمهوری آذربایجان همسایه است، از غرب با استان اردبیل، از شرق با استان مازندران و از جنوب با استان‌های زنجان و قزوین مرز مشترک دارد. به جز در ناحیه شمالی و شرقی، مرزبندی گیلان با سایر استان‌ها معمولاً با استفاده از رشته‌کوه‌ها انجام پذیرفته است. ارتفاع متوسط مناطق استان گیلان بالای ۲۰۰۰ متر تخمین زده شده و بنابراین این استان جزء استان‌های مرتفع به شمار می‌آید. گیلان پوشیده از جنگل است و نواحی بیابانی یا نیمه بیابانی در آن مشاهده نمی‌شود و به جز در ناحیه رودبار که اقلیم به‌صورت معتدل و خشک است، در سایر نواحی آب‌وهوای معتدل و مرطوب مشاهده می‌گردد.
میزان بارش
میزان بارش‌های این استان سالیانه حدود ۹۶۱ میلی‌متر است که سبب شده تا استان گیلان پرباران‌ترین استان ایران لقب بگیرد. به ترتیب فصول پاییز، زمستان، تابستان و بهار، پربارش‌ترین فصول سال در این استان لقب گرفته‌اند. از نظر دمایی نیز این استان به‌ندرت دارای یخ‌بندان‌های شدید بوده و میانگین دمایی کل سال بالای ۷ درجه سانتی‌گراد تخمین زده شده است.
موقعیت
قرارگیری استان گیلان بین رشته‌کوه‌های البرز و دریای خزر باعث شده تا این استان دائماً دارای آب‌وهوای مرطوب و معتدل باشد. علاوه بر این زمستان‌های این استان به جز در نواحی مرتفع نیز بسیار معتدل است.
در استان گیلان ۵۴ رود دائمی جریان دارد؛ سفیدرود، پل‌رود، شفا رود، شلمان رود، آستارا چای و ارس از جمله مهم‌ترین این رودها هستند که تأمین‌کننده بخش بزرگی از آب شرب و کشاورزی استان به شمار می‌آیند.
مساحت
این استان حدود ۱۴۰۰۰ کیلومترمربع وسعت دارد که ازاین‌بین ۵۶۰۰۰۰ هکتار اراضی جنگلی، ۲۲۴۰۰۰ هکتار اراضی مرتعی و ۲۲۰۰۰۰ هکتار اراضی کشاورزی است. متأسفانه طی ۳۰ سال گذشته، جنگل خواری و تبدیل آنها به اراضی کشاورزی، هرسال از آمار اراضی جنگلی کمتر نموده و به آمار اراضی کشاورزی می‌افزاید.
این استان به‌خصوص در فصول گرم‌تر سال پذیرای خیلی عظیمی از توریست‌های ایرانی و خارجی است که همین امر این استان را به یکی از بازارهای جذاب صنایع توریستی تبدیل کرده است.
به دلیل اقلیم متفاوت این استان نسبت به اکثریت استان‌های کشور، امکان رشد و نمو گیاهان مختلف در این استان فراهم شده و در نتیجه جنگل‌های انبوهی در این استان پدیدار شده‌اند. این نواحی جنگلی به‌عنوان یک اکوسیستم منحصربه‌فرد در ایران محسوب می‌شوند. از طرفی به دلیل شرایط مساعد محیطی و خاک حاصلخیز، رشد و نمو اکثر گیاهان در استان گیلان امکان‌پذیر است که در ادامه به بیان پتانسیل‌های کشاورزی این استان شمالی خواهیم پرداخت.
پتانسیل‌های کشاورزی گیلان
حدود ۳۰% کل اراضی استان اختصاص به امور مختلف کشاورزی دارد. از این میان ۸۲ درصد اراضی آبی و مابقی به‌صورت دیم کاشته می‌شوند. کشاورزان استان گیلان به دلیل شرایط آب‌وهوایی استان، غالب کشت و کار خود را در اراضی کوهپایه‌ای و آبرفتی جلگه‌ای انجام می‌دهند.
محصولات کشاورزی گوناگونی در استان قابلیت کشت و کار دارند اما ازاین‌بین برخی محصولات در کشور سرآمد هستند. تخمین زده شده است که سالیانه حدود ۳۰۰۰۰۰۰ تن انواع محصولات کشاورزی در استان گیلان تولید می‌شود که ارزش ریالی آن حدود ۱۸۰۰۰ میلیارد تومان بوده است. در سالیان گذشته استان گیلان علاوه بر تأمین حدود ۳ درصدی غذای ایرانیان توانسته است بخشی از محصولات تولیدی خود را از مبادی صادراتی موجود در این استان، به سایر کشورها نیز صادر کند.
استان گیلان علاوه بر پیشروی در قلمرو غلات و صیفی‌جات، سهم بزرگی در تولیدات باغی نظیر چای، زیتون، کیوی و فندق نیز دارد. در واقع ویژگی‌های اقلیمی و خاک سرشار از مواد آلی این خطه این اجازه را به کشاورزان داده تا با فراغ‌بال اقدام به کشت محصولات مختلف نمایند.
در سال‌های اخیر متأسفانه نظام خرده مالکی به شدت بر اراضی کشاورزی استان سایه افکنده و سبب شده تا بهره‌وری این اراضی کاهش چشمگیری پیدا کند. تبدیل جنگل‌ها به اراضی کشاورزی از تبعات این موضوع بوده که سبب فرسایش بیش از حد زمین‌ها و کاهش باروری آنها نیز شده است.
در ادامه به بررسی مهم‌ترین محصولات تولیدی در استان گیلان و بررسی مشکلات پیشروی این استان در حوزه کشاورزی خواهیم پرداخت:
برنج
برنج بدون شک معروف‌ترین و مهم‌ترین محصول تولیدی کشاورزی در استان گیلان به شمار می‌آید. سالیانه حدود ۲۳۸۰۰۰ هکتار از زمین‌های استان گیلان به‌صورت غرقابی تحت کشت برنج قرار می‌گیرد. برنج تقریباً در تمامی نواحی استان به‌خصوص نواحی مرکزی و شرقی آن قابلیت کشت دارد و ارقام گوناگونی در این شالیزارها به ثمر می‌رسند.
وجود منابع آبی فراوان و اقلیم و ارتفاع مناسب برای رشد این گیاه از عوامل توسعه این‌چنینی کشت برنج در گیلان است. میزان برنج سفید استحصال شده از این سطح زیر کشت سالیانه حدود ۷۲۰۰۰۰ تن است که بخش بزرگی از نیاز برنج کشور را تأمین می‌کند به‌نحوی‌که تخمین زده شده که ۳۰% برنج مصرفی ایران در استان گیلان تولید می‌شود.
میزان برداشت برنج در مزارع استان گیلان نسبت به استانداردهای جهانی پایین است. دلیل این امر کشت همچنان سنتی این محصول در شالیزارهای استان است. در سال‌های اخیر کشت مکانیزه برنج با سرعت بیشتری در حال جای بازکردن در مزارع است و این امر نوید می‌دهد تا به‌زودی شاهد افزایش تناژ برداشتی این محصول از شالیزارها باشیم.
چای
چای یکی از محصولات باغی در استان گیلان است که بنا به اقلیم متفاوت مناطق شمالی ایران، تنها در باغات این مناطق قابلیت بهره‌برداری دارد. حدود ۲۰۰۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی استان مختص کشت چای است و این درختچه‌های سرسبز می‌توانند سالیانه حدود ۱۲۰۰۰۰ تن برگ سبز چای تولید و آماده برداشت کنند.
چای گیلان که غالباً در نواحی کوهپایه‌ای مرکزی، جنوبی و شرقی استان یافت می‌شود، دارای عطروطعم مطبوع و باب میل ذائقه ایرانی است. این باغات طی چند سال گذشته با بی‌مهری مسئولین مواجه بوده و بسیاری از آنها تغییر کاربری داده‌اند. با واردات چای خارجی به بازار ایران این شرایط حادتر شده ولی طی سالیان اخیر با اقبال و توجه بیشتر مردم به چای ایرانی، شرایط چای‌کاران اندکی بهبودیافته است.
پتانسیل‌های توسعه چای‌کاری و صنایع تبدیلی مربوطه به آن در استان به حدی بالا است که این استان می‌تواند با برنامه‌ریزی صحیح به یکی از تولیدکنندگان مهم چای در دنیا بدل شود که قطعاً توجه بیشتر سیاست گذران را دراین‌خصوص طلب می‌کند.
بادام‌زمینی
استان گیلان تولیدکننده عمده این آجیل محبوب است. بادام‌زمینی در واقع یک گیاه زراعی است و برخلاف سایر دانه‌های آجیلی بر روی درختان رشد نمی‌کند. بادام‌زمینی در استان گیلان در منطقه آستانه‌اشرفیه به فراوانی کشت می‌شود و بخش بسیار بزرگی از نیازهای بازار داخلی را فراهم می‌کند.
این گیاه که از تیره بقولات است، سبب حاصلخیزی خاک‌ها از طریق تثبیت ازت نیز می‌گردد. ازآنجایی‌که این گیاه آب‌وهوای معتدل و مرطوب و خاک‌های سرشار از مواد آلی و سبک را جهت رشد می‌پسندد، می‌توان به چرایی کشت این محصول در استان گیلان پی برد.
فندق
از جمله دانه‌های آجیلی معروف استان گیلان، فندق است. این درخت در کوهپایه‌های غربی و جنوبی استان به فراوانی یافت می‌شود. گرچه تا سالیان گذشته غالب این فندق‌ها به‌صورت جنگلی و خودرو بوده‌اند ولی طی سالیان اخیر، احداث باغات بزرگ فندق نیز در استان انجام شده است. در واقع می‌توان گفت که یکی از محصولات باغی معروف استان گیلان فندق است.
زیتون
از جمله دیگر میوه‌جات باغی که با وسعت بالا در استان گیلان کاشت و بهره‌برداری می‌گردد، زیتون است. منطقه رودبار در این استان آب‌وهوایی مناسب و ایدئال جهت پرورش اکثر ارقام زیتون را داراست. اما گرچه اکثریت مردم ایران زیتون را با رودبار و استان گیلان می‌شناسند، ولی در حقیقت بزرگ‌ترین تولیدکننده زیتون ایران استان زنجان است.
هم‌مرزی و مجاورت منطقه طارم در استان زنجان با منطقه رودبار استان گیلان و صدور تولیدات استان زنجان به استان گیلان جهت فروش از دلایل بروز این اشتباه است. به‌هرحال استان گیلان دومین تولیدکننده و اولین عرضه‌کننده بزرگ زیتون در ایران به شمار می‌رود و طی سالیان اخیر نیز باغات بسیاری در این استان توسعه‌یافته و به کشت این محصول باغی پرسود اختصاص‌داده‌شده است.
صیفی‌جات و سبزی‌جات
آب‌وهوای خاص استان گیلان اجازه می‌دهد تا سبزی‌جات مختلف و همچنین غالب صیفی‌جات در استان به‌خوبی رشد و نمو داشته‌باشند. کیفیت بالای این محصولات سبب شده تا سبزی‌جات و صیفی‌جات تولید شده در استان در اکثر مناطق ایران طرف‌داران زیادی داشته‌باشند. دراین‌بین بسیاری از ارقام محلی نظیر سبزی‌جات معطر محلی و نیز صیفی‌جات بومی نیز در استان به‌صورت صنعتی کاشت می‌شوند که این موضوع اخیراً با استقبال بهره‌برداران بخش کشاورزی مواجه شده است.
محصولات باغی
به جز زیتون و فندق که استان گیلان در تولید آنها سرآمد است، مابقی محصولات باغی به‌صورت جزئی‌تر در استان قابلیت کشت دارند. کیوی، گردو، انجیر، تمشک، زغال اخته، انواع آلو و آلوچه، انار، مرکبات و میوه‌جات هسته‌دار و دانه‌دار در این استان کاشته می‌شوند. غالب باغات استان گیلان در نواحی کوهپایه‌ای جنوبی و شرقی استان واقع شده است.
آب‌وهوای مرطوب منطقه موقعیت مناسبی را برای بروز و ظهور انواع آفات و بیماری‌ها در باغات اقتصادی استان فراهم کرده است که همین موضوع می‌تواند یکی از عوامل محدود ماندن توسعه این محصولات در استان شمرده شود، گرچه شرایط اقلیمی نیز دراین‌خصوص بی‌تأثیر نیست.
گیاهان دارویی
اخیراً کشت گیاهان دارویی مختلف در اراضی استان گیلان به‌خصوص نواحی کوهپایه‌ای و دشت‌های استان رواج پیدا کرده است. گیاهان دارویی به سبب بازار بسیار مناسبی که هم در کشور و هم در کشورهای دیگر دارد به‌عنوان یک کشت پرسود برای بهره‌برداران به شمار می‌آید. گل گاوزبان، آویشن، نعنا، پونه، رزماری و … از جمله این گیاهان است.
جمع‌بندی
استان گیلان به سبب موهبت‌های طبیعی که دارد، به‌عنوان یکی از مناطق بسیار ایدئال برای کشت و کار و کشاورزی می‌باشد. گرچه اقلیم متفاوت و غالباً مرطوب این استان اجازه کشت با بهره‌وری بالا نظیر غلات آردی را نمی‌دهد ولی کماکان می‌توان به‌جرئت گفت که این استان جزء ۵ استان مستعد کشاورزی در ایران است. تأمین بخش عظیمی از قوت مردم ایران یعنی برنج در این استان، گواه این موضوع است.
کشت و کار گلخانه بنا به شرایط استان، آن‌چنان توسعه نیافته است و نیاز است تا توجه بیشتری به این بخش شود. به‌خصوص در بخش تولیدات گل و گیاهان زینتی این استان می‌تواند یکی از پیشروها در کل کشور لقب بگیرد.
از طرف دیگر متأسفانه به پتانسیل‌های صادراتی استان توجه کمتری شده، وجود مرز زمینی با کشور آذربایجان و نیز منطقه آزاد بندر انزلی می‌تواند به‌راحتی در پیشرفت صادراتی محصولات کشاورزی استان به کشورهای همسایه به‌خصوص روسیه مؤثر باشد که امید است تا بهره‌برداران و سیاست‌گذاران این بخش توجه مؤثرتری به آن داشته‌باشند.
موضوع دیگری که در این استان به‌عنوان یک معضل شناخته می‌شود، خرد شدن زمین‌های کشاورزی به قطعات کوچک‌تر و عدم یکپارچه‌سازی آنها است که همین موضوع باعث کاهش چشمگیر راندمان برداشت از مزارع به‌خصوص در شالیزارها شده است. در واقع به نظر می رشد که وضع قوانین بازدارنده دراین‌خصوص هم در احیای اراضی کشاورزی و هم در بهبود شرایط تولید می‌تواند مؤثر باشد.