معرفی حلزون‌ها و لیسه‌ها و آموزش روش های مبارزه با آن‌ها

مقدمه

لیسه­‌ها درواقع نوعی حلزون هستند که فاقد صدف و یا دارای یک صدف تقلیل یافته هستند و به نام راب هم شناخته می‌شوند. این جانوران تقریباً تمام فعالیت خود را در شب انجام می‌دهند و با طلوع آفتاب به پناهگاه‌های خود باز می‌گردند و به‌ندرت در طول روز دیده می‌شوند.

ازآنجا که خسارت آن‌ها شبیه به دیگر آفات برگ‌خوار است و در طول روز در معرض دید نیستند، معمولاً به‌سرعت و سهولت متوجه حضور آن‌ها نخواهید شد، با این وجود اگر شرایط محیطی و مدیریتی شما در مزرعه یا گلخانه به گونه‌ای است که رطوبت برای مدت زیادی در بستر کشت باقی می‌ماند، باید این احتمال را بدهید که لیسه‌ها به کشت شما حمله کنند، پس لازم است با بررسی مرتب از وجود آن‌ها آگاهی یابید و به‌موقع اقدام به مبارزه با آن‌ها نمایید.

در مقاله پیش رو تلاش کرده‌ایم تا علاوه بر معرفی کامل حلزون‌ها و لیسه‌­ها و آشنا کردن شما با چرخه زندگی آن‌ها، بهترین روش‌های مبارزه با آن‌ها را که تاکنون مورد آزمایش قرار گرفته است معرفی نماییم.

زیست‌شناسی

حلزون‌ها در گروه نرم‌تنان شُش­‌دار (mollusc) قرار دارند و ازآنجا که تمام بخش‌های زیرین بدنشان به‌عنوان پا مورد استفاده قرار می‌گیرد در رده شکم پایان (gastropod)، خاکزی (terrestrial) طبقه‌بندی می‌شوند.

تا به حال ۳۵۰۰۰ گونه حلزون شناسایی شده است که دارای زیست‌گاه‌های متنوعی هستند و می‌توانید آن‌ها را در فضاهای سبز شهری، باغچه‌ها، جنگل‌ها، دریاها، آب‌های شیرین و حتی در مناطق کوهستانی و بیابان‌ها بیابید. این جانوران معمولاً از گیاهان تغذیه می‌کنند ولی برخی از آن‌ها نیز گوشت‌خوار و یا همه‌چیزخوار هستند.

بدن آن‌ها دارای سه قسمت اصلی است که شامل سر، پا و تنه (پوشش اصلی) می‌شود و اعضای داخلی مثل دستگاه گوارش، گردش خون و اعصاب در قسمت تنه جای می‌گیرند. بدن آن‌ها بسیار نرم است و توسط پوست نرمی بنام جبه از آن حفاظت می‌شود، لیسه‌ها معمولاً دارای خال‌های خاکستری و رگه‌های زرد، قهوه‌ای تا سیاه هستند.

برخی از این جانوران با ترشح آهک برای خود صدفی مارپیچ و با رنگ‌های مختلف (قهوه‌ای، سیاه، سفید، راه‌راه و خالدار) تولید می‌کنند که در مواقع نیاز می‌توانند تمام بدن خود را به داخل آن انتقال داده و از این طریق از خود محافظت کنند.

لیسه‌ها ممکن است تا ۱۵ سال عمر کنند. رطوبت برای این جانوران از اهمیت زیادی برخوردار است، از این‌ رو در شرایط کمبود رطوبت در محل‌های مرطوب در سایه که جریان هوا نیز کم باشد پنهان می‌شوند تا بتوانند رطوبت بدن خود را حفظ کنند و ممکن است برای مدت طولانی به خواب بروند.

لیسه‌ها بیشتر در شب یا اوایل صبح فعالیت دارند و به همین خاطر معمولاً در روز دیده نمی‌شوند ولی در صورت بارندگی، آبیاری و یا هوای مه‌آلود در روز از پناهگاه‌های خود خارج شده و به تغذیه و تولیدمثل می‌پردازند و اگر در شرایطی غیر از این شما تعدادی از آن‌ها را در روز مشاهده کنید بیانگر وجود تعداد زیادی از این جانوران در منطقه و همچنین تعداد زیادی تخم در زیر خاک است و لازم است که هرچه سریع‌تر برای مقابله با آن‌ها دست‌به‌کار شوید و در صورت تعلل می‌توانند علاوه بر تغذیه از گیاهان و آسیب شدید به آن‌ها (نهال‌های جوان، انواع کاهو، انواع کلم، چغندر، غلات و…) می‌توانند بذرهای تازه کاشته شده را نیز از بین ببرند.

این جانوران با حرکت بر روی سطح برگ‌ها مایعی مخاطی (موکوس)، چسبناک و لزج نارنجی تا تیره‌رنگ به‌ جای می‌گذارند. این ماده از آسیب به بافت پاها جلوگیری می‌کند و پس از خشک شدن به رنگ نقره‌ای و شفاف درآمده که از طریق آن می‌توان به حضور آن‌ها پی برد.

ریخت‌شناسی لیسه‌ها

لیسه‌ها در قسمت سر دارای ۲ جفت شاخک (tentacle) هستند، یک جفت از شاخک‌ها بلندتر و به نور حساس‌اند و چشم‌های لیسه در انتهای آن‌ها قرار دارند. شاخک‌های کوتاه‌تر مسئول بویایی هستند. این شاخک‌ها توانایی جمع شدن را دارند و درصورتی‌که از بین بروند دوباره رشد خواهند کرد. در زیر شاخک‌ها، دهان قرار دارد که دارای اندام جونده است، البته یک بخش برآمده و شاخ مانند برای سائیدن و تراشیدن غذا نیز کارایی دهان را تقویت می‌کند. در سمت راست بدن لیسه‌ها اندام برای تنفس قرار دارد که در هنگام تنفس قابل مشاهده است.

لیسه‌ها هرمافرودیت (دوجنسه) هستند و هم‌زمان اندام جنسی نر و ماده را دارند، البته خودبارور نیستند و در هنگام جفت‌گیری (بین مرداد تا مهرماه) هر یک از دو لیسه دیگری را بارور می‌کند و پس از ۳۰ تا ۴۰ روز هر دو تخم‌گذاری می‌کنند و تخم‌ها پس از ۲ تا ۴ هفته تفریخ می‌شوند البته درصورتی‌که رطوبت مناسب نباشد ممکن است تا مدت‌های طولانی تخم‌ها بدون تغییر (در حالت رکود) به بقاء خود ادامه دهند تا با افزایش رطوبت بتوانند باز شوند.

اگر تخم‌ها دیر (آبان ماه) گذاشته شوند، تمام طول زمستان را به همان حالت سپری خواهند کرد. لیسه‌ها در هر بار تخم‌ریزی حدود ۲۰ تا ۱۰۰ تخم در سطوح مرطوب خاک و شکاف‌های خاک و… به‌صورت دسته‌ای پنهان می‌کنند و آن‌ها را با ماده‌ای چسبناک به هم می‌چسبانند البته تمام تخم‌ها به ثمر نمی‌نشینند و تعداد زیادی از آن‌ها به خاطر کمبود رطوبت از بین می‌روند.

تخم‌ها مدور و به رنگ سفید یا شفاف هستند و با افزایش دما به حدود ۵ درجه سانتی‌گراد تفریخ می‌شوند و به‌ محض خروج از پناهگاه‌ها خارج می‌شوند و به برگ‌های نزدیک خاک حمله می‌کنند. به‌طور معمول زندگی لیسه‌ها در حدود ۶ تا ۱۸ ماه طول می‌کشد و در طول این مدت اگر شرایط مناسب باشد می‌توانند تعداد خود را به‌شدت افزایش دهند.

فیزیولوژی لیسه‌ها

بیشتر بدن لیسه‌ها را آب تشکیل می‌دهد و از آنجاکه دارای پوشش سراسری در تمام نقاط بدن خود نیستند به‌راحتی آب بدن خود را از دست می‌دهند و با تولید دو نوع موکوس (۱- آبکی و نازک ۲- ضخیم و چسبناک) از بدن خود محافظت می‌کنند همچنین پاهای لیسه موکوس هایی ترشح می‌کنند که به لیسه در ایستادن در سطوح عمودی کمک می‌کنند.

رفتارشناسی لیسه‌ها

برخی از لیسه‌ها در فصول مختلف سال رفتارهای مختلفی از خود نشان می‌دهند به این ترتیب که معمولاً در فصل تابستان که دستیابی به زیستگاه مناسب و مواد غذایی سخت می‌شود، رفتار تهاجمی از خود نشان می‌دهند ولی در شرایط معمول از میزان پرخاشگری آن‌ها کاسته می‌شود و در زمستان به سمت رفتارهای گروهی تمایل می‌یابند.

• برخی از لیسه‌ها با چرخیدن و انقباض بدن خود به شکل گلوله درمی‌آیند.
• بعضی از لیسه ها در هنگام خطر و برای فرار از چنگال دشمنان خود قادرند قسمتی از بدن خود را قطع کنند.
• برخی از گونه‌ها با فرا رسیدن سرمای زمستان در زیر خاک و خاشاک و نقاط مناسب به خواب می‌روند.

علائم اصلی خسارت لیسه‌ها

1. ایجاد سوراخ در برگ‌ها
2. پاره شدن برگ‌ها
3. باریک و بدون برگ شدن ساقه
4. مواد چسبنده باقیمانده از مسیر حرکت لیسه (مختص خانواده حلزون‌ها)

رد پای چسبناک و لجنی باقیمانده در مسیر حرکت لیسه‌ها کاربردهای متنوعی برای آن‌ها دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

• به‌عنوان وسیله‌ای برای جفت‌یابی در بعضی از گونه‌ها
• برخی از لیسه­‌های گوشت‌خوار از این ماده برای رفتارهای شکارگری خود استفاده می‌کنند.
• لیسه‌ها در هنگام خطر بدن خود را جمع کرده و محکم به سطح می‌چسبند. وجود موکوس بر روی بدن آن‌ها در برابر برخی دشمنان از آن‌ها محافظت می‌کند و علاوه بر افزایش مقاومت بدن آن‌ها و چسباندن آن‌ها به شاخ و برگ‌ها که برداشتن آن‌ها را برای دشمنان سخت می‌کند، دارای طعم بدی است که می‌تواند دشمنان را از خوردن آن‌ها منصرف کند.
• در هنگام جفت‌گیری با استفاده از این ماده می‌توانند بندی درست کرده و خود را در هوا به‌صورت معلق نگه دارند.

اثرات مثبت لیسه‌ها در اکوسیستم

لیسه‌ها با تغذیه از مواد گیاهی زائد، مواد آلی در حال پوسیدن و قارچ‌ها در پاک‌سازی محیط‌زیست نقش مثبت دارند همچنین برخی از گونه‌های گوشت‌خوار اجساد باقی‌مانده از دیگر لیسه‌ها را می‌خورند.

مهم‌ترین معضلات ناشی از لیسه‌ها در کشاورزی

• برخی از لیسه‌ها با تغذیه شدید از شاخه و برگ گیاهان می‌توانند به آن‌ها آسیب ‌زده و حتی آن‌ها را از بین ببرند.
• با تغذیه از میوه‌ها و سبزی‌ها، بر روی آن‌ها سوراخ‌هایی ایجاد می‌کنند که بازارپسندی آن‌ها را کاهش داده و شرایط را برای آلودگی و ایجاد بیماری آماده می‌کنند.
• لیسه‌ها با نابود کردن بذور و یا گیاهچه های آن‌ها باعث کاهش ویگوریته بسیاری از محصولات می‌شوند.
• لیسه‌ها با تغذیه از ساقه، برگ و… باعث کاهش سطح برگ نهایی گیاه می‌شوند و از این طریق رشد و نمو گیاه را به تأخیر می‌اندازند.
• لیسه‌ها می‌توانند با ایجاد سوراخ‌هایی در میوه توت‌فرنگی باعث بد شکلی آن‌ها شده و همچنین رشد و گسترش قارچ‌ها را افزایش می‌دهند.
• بعضی از سبزی‌ها مثل بیشتر کاهوها، اسفناج، کلم دکمه‌ای، کلم پیچ و… در مقابل حمله لیسه‌ها آسیب پذیرند و از طرفی وجود موکوس، فضولات و خود لیسه‌ها در بین برگ‌های آن‌ها باعث کاهش بازارپسندی آن‌ها می‌شود.
• لیسه‌ها با تغذیه از بذرهای در حال جوانه‌زنی غلات می‌توانند آسیب قابل توجهی به آن‌ها وارد کنند، در میان غلات، گندم از حساسیت بیشتری در مقابل حملات لیسه‌ها خصوصاً در مرحله گیاهچه ای برخوردار است.
• سبزی‌ها و غلاتی که در حاشیه‌های زمین کاشته می‌شوند با خطرات بیشتری مواجه‌اند و بیشتر آسیب می‌بینند، زیرا مرزهای ایجاد شده با پرچین، گراس ها و علف‌های هرز بهترین سکونتگاه برای لیسه‌ها هستند و درنتیجه بیشترین حملات در حاشیه زمین‌ها صورت می‌گیرد. لیسه‌ها قبل از سبز شدن بذور و زمانی که بذور با جذب رطوبت شروع به تورم می‌کنند، می‌توانند به آن‌ها حمله کرده و آندوسپرم آن‌ها را تخلیه کنند.
• یک لیسه با اندازه متوسط می‌تواند به ۱۰ تا ۱۵ بذر گندم قبل از جوانه‌زنی آسیب بزند. بیشترین آسیب از جانب لیسه‌ها به غلات در هفته اول بعد از کاشت صورت می‌گیرد.

روش‌هایی برای کنترل لیسه‌ها در سطوح کوچک و کشت‌های ارگانیک

• تغییر برنامه آبیاری
• استفاده از ماءالشعیر در تله‌ها
• پوست تخم‌مرغ له شده
• پودر قهوه
• استفاده از نوارهای مسی
• پاشیدن نمک
• گدازه‌های آتشفشانی
• استفاده از سیر برای فراری دادن لیسه‌ها
• کشت گیاهان در نقاط پر نور و در معرض جریان هوا
• استفاده از تله در سایه‌انداز

استفاده از طعمه‌های مسموم که معمولاً به‌صورت پلت (pellet) هستند، نمی‌تواند باعث کنترل کامل لیسه‌ها شود و فقط ۶۰ تا۷۰ درصد آن‌ها را از بین می‌برد درنتیجه لیسه‌ها فرصت خواهند داشت تا دوباره جمعیت خود را افزایش دهند.

کنترل زراعی لیسه‌ها

بیشتر عملیات زراعی باعث کاهش لیسه‌ها می‌شوند اما ممکن است هزینه‌های اقتصادی و محیط زیستی برای ما داشته باشند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

• نیاز به صرف هزینه‌های کارگری بالا
• آسیب رسیدن به گیاهان کاشته شده در حین عملیات زراعی
• صدمات زیست‌ محیطی

برخی از روش‌ها برای کنترل زراعی، مکانیکی و فیزیکی لیسه‌ها شامل موارد زیر است:

۱- شخم زدن زمین و زیرورو کردن خاک شاید بهترین راه برای کنترل لیسه‌ها باشد. ادوات کشاورزی در حین به هم زدن خاک با برخورد با لیسه‌ها و دفن آن‌ها، بر هم زدن مسیر حرکت لیسه‌ها و همچنین از بین بردن مواد غذایی گیاهی در دسترس لیسه‌ها باعث کاهش شدید جمعیت آن‌ها می‌شوند. توجه به مواردی مثل تکرار شخم، کارایی شخم و عمق شخم تأثیر بسزایی در کنترل مناسب لیسه‌ها دارد. شخم زدن بستر کشت می‌تواند لیسه‌ها را در معرض حمله پریداتورها قرار دهد.

۲- از آنجا که رطوبت مهم‌ترین فاکتور برای ادامه بقاء لیسه‌ها است، با کاهش رطوبت در دسترس آن‌ها می‌توان با آن‌ها مقابله نمود. برای دستیابی به این هدف می‌توان زمان آبیاری را از غروب به صبح تغییر داد تا در طول روز زمان برای تبخیر آب محیا باشد و از افزایش رطوبت شبانه نیز جلوگیری به عمل آید، همچنین بهتر است برای آبیاری از روش قطره‌ای استفاده شود تا رطوبت مستقیماً در اختیار گیاه قرار گرفته و آب کمتری به پناهگاه‌های موجود در بستر کشت برسد.

۳- در اطراف طوقه نباید از لایه ضخیم مالچ استفاده نمود زیرا با نگهداری رطوبت، محیط مناسبی را برای مخفی شدن لیسه‌ها آماده می‌کند و بهتر است ضخامت مالچ از ۲تا ۳ سانتیمتر بیشتر نباشد.

۴- برای تهیه مالچ نباید از خُرده چوب که می‌تواند پناهگاه مناسبی برای لیسه‌ها باشد، استفاده نمود. البته اگر براده‌های چوب به‌اندازه کافی ریز باشند می‌توانند باعث آسیب به بدن لیسه‌ها شوند. برای تهیه مالچ می‌توان از موادی مثل شن درشت و پوست درخت سرو که از جنس خشنی برخوردارند و یا جلبک‌های دریایی که در اندام خود حاوی نمک هستند و در گرما به‌صورت خشبی درمی­آیند، استفاده نمود.

۵- به خاطر توانایی بالای خاک‌های رسی برای نگهداری رطوبت، این خاک‌ها می‌توانند صدمات حاصل از لیسه‌ها را افزایش دهند.

۶- مواد اضافه مثل بقایای گیاهی، علف‌های هرز، سنگ‌های درشت و… می‌توانند برای لیسه‌ها به‌عنوان پناهگاه مورد استفاده قرار بگیرند.

۷- استریل کردن خاک و تیلر زدن چندباره می‌تواند تخم‌های لیسه را از بین ببرد.

۸- لیسه‌ها به بوی ماءالشعیر جذب می‌شوند و با قرار دادن ظروف کم‌عمق و دهان‌گشاد در داخل خاک و ریختن مقداری ماءالشعیر در آن لیسه را جلب کرده و پس از افتادن درون ظرف غرق خواهند شد.

۹- پودر دیاتومه ها (بقایای اسکلت موجودات ذره‌بینی) باعث آسیب به بدن حلزون‌ها و لیسه‌ها می‌شود و درنتیجه این آفات آب بدن خود را از دست خواهند داد. علاوه بر فرمولاسیون پودری می‌شود از فرمولاسیون گرانول نیز در بستر کشت استفاده نمود، همچنین می‌توان از مخلوط آن با آب به‌صورت محلول‌پاشی بر روی برگ‌ها استفاده نمود.

نکته: در هنگام استفاده از دیاتومه ها لازم است از لباس‌های محافظ استفاده کنید زیرا استنشاق این مواد می‌تواند باعث مسمومیت انسان شود.

۱۰- استفاده از نوارهای باریک مس در اطراف گیاهان می‌تواند از عبور لیسه‌ها جلوگیری کند. نوارهای مسی برای لیسه‌ها خاصیت سمی دارد و به‌محض برخورد به بدن لیسه‌ها باعث ایجاد واکنش‌های شیمیایی و شوک الکتریکی در بدن لیسه‌ها می‌شوند.

نکته: دقت کنید که نوارهای مس به ساقه گیاهان متصل نشوند زیرا می‌توانند همچون پلی برای عبور لیسه‌ها مورد استفاده قرار گیرند.

۱۱- پاشیدن نمک بر روی لیسه‌ها می‌تواند باعث مرگ آن‌ها شود و می‌توانید شب‌هنگام که لیسه‌ها از پناهگاه خارج می‌شوند در اطراف بوته‌های آسیب دیده به دنبال لیسه‌ها بگردید و در صورت مشاهده بر روی آن‌ها نمک بپاشید.

۱۲- پاشیدن گدازه‌های آتشفشانی بر روی بستر کشت، می‌تواند به لیسه‌ها آسیب رسانده و باعث آب‌کشیدگی بدن آن‌ها شود.

۱۳- قرار دادن گلدان‌ها و بسترهای کشت در معرض نور خورشید و جریان هوا می‌تواند با کاهش رطوبت باعث کنترل لیسه‌ها و جلوگیری از افزایش آن‌ها شود.

۱۴- قرار دادن تخته یا پلاستیک سیاه بر روی بستر با ایجاد محیطی مرطوب باعث جذب لیسه‌ها می‌شود و در روز می‌توانید لیسه‌های جمع شده زیر آن‌ها را از بین ببرید.

۱۵- استفاده از مواد سوزش‌آور مثل: خاکستر چوب، آهک، دوده، قطران زغال‌سنگ و ژیپس (سولفات کلسیم) می‌تواند با سوزاندن اپیدرم لیسه‌ها به آن‌ها آسیب برساند.

۱۶- پودر قهوه به خاطر داشتن کافئین می‌تواند لیسه‌ها را از بین ببرد.

کنترل بیولوژیک لیسه‌ها و حلزون‌ها

یکی دیگر از روش‌های مبارزه با حلزون‌ها و لیسه‌ها کنترل بیولوژیک است. برخی از جانوران با تغذیه از لیسه‌ها می‌توانند به کنترل آن‌ها کمک کنند و با ایجاد محیط مناسب برای زندگی آن‌ها می‌توان به مبارزه با حلزون‌ها و لیسه‌ها پرداخت.

نکته: باید توجه داشت که در صورت استفاده از روش‌های بیولوژیک نمی‌توان از سموم شیمیایی استفاده نمود اما استفاده از روش‌های مکانیکی و زراعی در تلفیق با روش‌های بیولوژیک بلامانع است.

شکار لیسه ها توسط جانوران

• پرندگان (سار، اردک، توکا، مرغ باران، سینه‌سرخ، کلاغ و …)
• پستانداران (روباه‌ها، موش کور، موش شبگرد و گورکن)
• دوزیستان (قورباغه‌ها و وزغ‌ها)
• سوسک‌های کارابید
• حلزون‌های شکارگر
• نماتدهای انگل
• لاروهای کرم شب‌تاب

کنترل شیمیایی لیسه‌ها و حلزون‌ها

 مهم‌ترین سموم شیمیایی برای مبارزه با حلزون‌ها و لیسه‌ها شامل موارد زیر می‌شود:

• متالدهاید (به‌صورت مایع، گرانول، آرد، پلت، طعمه‌های مسموم مبتنی بر غلات و…)
• متیوکارب (با فرمولاسیون پلت)
• مواد سمی مبتنی بر سولفور (سولفات مس، سولفات آهن، سولفات آلومینیم و…)
• فسفات آهن
• هیدروکسید مس

روش‌های استفاده از سموم شیمیایی

• تله‌ها
• طعمه‌های مسموم
• سم‌پاشی

نکته: بهتر است قبل از استفاده از طعمه‌های مسموم، زمین را آبیاری کنید تا علاوه بر به تأخیر افتادن فساد طعمه‌ها بتوانید شرایط را برای خروج شبانه لیسه‌ها آماده کنید.

جمع‌بندی

برای مبارزه کارآمد با لیسه‌ها و حلزون‌ها لازم است که چرخه زندگی آن‌ها و همچنین شرایط محیطی را به‌خوبی بشناسید تا با آگاهی کامل به مبارزه با آن‌ها بپردازید و بر این اساس باید بتوانید در شرایط مختلف از روش‌های متفاوت استفاده نمایید و بهترین راه مبارزه، تلفیقی از روش‌های کنترل زراعی، مکانیکی، بیولوژیک و درنهایت روش شیمیایی است.

توجه داشته باشید که هدف شما باید رساندن تعداد لیسه‌ها و حلزون‌ها به پایین‌تر از آستانه اقتصادی باشد و نابودی کامل این جانوران علاوه بر اینکه بسیار دشوار خواهد بود، از نظر اقتصادی نیز توجیه‌پذیر نیست. امیدواریم مقاله فوق بتواند شما را در کنترل مناسب و کم‌هزینه حلزون‌ها و لیسه‌ها یاری نماید.