آفات و بیماری های مهم سویا

سویا یکی از محصولات مهم در صنایع غذایی دنیا به شمار می آید. سالیانه میلیون ها تن دانه سویا در سراسر جهان تولید و عمدتا در صنایع روغن کشی و تولید روغن مایع استفاده می شوند. کنجاله سویا یکی از محصولات جانبی این گیاه جهت تغذیه دام و طیور و مصارف غذایی است. همچنین دانه های این گیاه به صورت آجیلی نیز مصرف دارند. از آنجایی که عمده روغن مورد مصرف در دنیا از این گیاه استخراج می شود، غالبا زمین های کشاورزی بزرگ با مکانیزاسیون کاملا صنعتی به این گیاه اختصاص داده شده است. همین امر نشان دهنده اهمیت بالای این محصول برای دولت های مختلف دنیا است. یکی از اصول داشت این محصول محافظت از سویا در برابر عوامل بیماری زا و نیز آفات مختلف است. در این مقاله می پردازیم به مهمترین آفات و بیماری هایی که گیاه سویا را تهدید می کنند.

الف) بیماری های سویا

• پوسیدگی زغالی سویا

عامل این بیماری قارچی به نام Macrophomina phaseolina است. به جرات می توان گفت که این بیماری خطرناک ترین و مخرب ترین بیماری سویا در ایران قلمداد می شود. میزان خسارت این بیماری حتی تا ۹۰ درصد نیز گزارش شده است. این بیماری سبب عدم جوانه زنی بذور، آلوده سازی ساقه و آوند ها، تاخیر در رشد گیاه و همچنین از بین رفتن بوته های جوان می گردد. دلیل نامگذاری این بیماری ایجاد حالت سیاه رنگ بر روی پوست خارجی گیاه در ناحیه ساقه و ریشه است. این قارچ با تولید میکرو اسکلروت می تواند زمستان گذاری و تکثیر کند و از همین جهت یک بیماری خاکزاد محسوب می شود.

این بیماری در نواحی مرطوب، آبیاری های غرقابی و نیز کشت های متراکم تر، بیشتر و شدید تر بروز می یابد. از جمله راهکار های مدیریت این بیماری، استفاده از ارقام مقاوم، افزایش فاصله ردیف ها، مدیریت رطوبت و آبیاری در مزرعه و نیز استفاده از سموم کاربندازیم، تیوفانات متیل و مانکوزب در کاهش خسارت بیماری موثر است.

• سفیدک داخلی سویا

این بیماری نیز یکی از بیماری های معمول گیاه سویا به خصوص در مناطق با رطوبت نسبی بالاتر می باشد. عامل این بیماری Peronospora manshurica بوده که در ابتدا روی برگهای سویا ایجاد لکه های رنگ پریده و زرد رنگ میکند. این لکه ها در نهایت به رنگ قهوه ای تا خاکستری با حلشیه زرد تغییر رنگ یافته و بار قارچ در سطح زیرین برگ نمایان می شود. در آلودگی های شدید ممکن است غلاف بذور نیز آلوده شده و بیماری به شکل همراه با بذر منتقل شود. پژمردگی و افتادن برگ ها نیز از علائم این بیماری در حالت شدید خود است.

ازبین بردن بقایای گیاهی، استفاده از بذور سالم و نیز ضد عفونی بذور با آب گرم و یا قارچکش می تواند خطر شروع این بیماری در زمین را از بین ببرد. در صورت مشاهده اولین علائم استفاده از سموم فوزتیل آلومینیوم، کاپتان و متالاکسیل می تواند در کاهش علائم و کنترل بیماری مفید باشد.

• لکه موجی آلترناریایی سویا

این بیماری سبب ایجاد لکه های قهوه ای متحدالمرکز بر روی برگ های سویا می شود. گونه های مختلفی از جنس Alternaria می تواند این بیماری را ایجاد نماید. این بیماری با اینکه سرعت رشد کمتری دارد اما از طرفی می تواند با کاهش چشمگیر سطح فتوسنتزی باعث کاهش راندمان گیاه شود. در اکثر مواقع بار قارچ بر روی لکه ها مشهود است. در آلودگی های شدید تر این بیماری بر روی غلاف و حتی بذور هم علائم ایجاد کرده و می تواند سبب عقیم کردن یا از بین بردن بذور شود.

استفاده از بذور سالم و سمپاشی بوته ها با سموم اکسی کلرور مس و کلروتالونیل در مدیریت بیماری موثر است.

• آنتراکنوز سویا

با اینکه این بیماری توسط قارچ های گوناگونی ایجاد می شود اما گونه Colletotrichum dematium در ایجاد آن بیشتر دخیل است. گیاه در اثر آلودگی به این قارچ در روی ساقه و غلاف بذور دچار لکه هایی به رنگ جگری تا قهوه ای تیره می شود. بار قارچ (غالبا به رنگ سیاه) بر روب این لکه ها قابل مشاهده است. در اثر آلودگی غلاف ها، بذور نیز به این قارچ آلوده شده و می توانند بیماری را به فصل بعد منتقل نمایند.

از بین بردن بقایای آلوده فصل قبل و نیز استفاده از بذور سالم منطقی ترین روش کنترل این بیماری است، گرچه استفاده از سمومی مانند مانکوزب و کلروتالونیل نیز باعث کاهش خسارات این قارچ می شود.

• مرگ گیاهچه سویا

این بیماری مختص مراحل اولیه زیستی سویا است. قارچ های مختلف از جنس Pythium می توانند به صورت خاکزاد به دانه های تازه جوانه زده حمله و گیاهچه ها را نابود کنند. باران، رطوبت زیاد، کود دهی با نیتروژن و نیز آبیاری غرقابی این بیماری را در مزارع تشدید می کند. پوسیدگی ایجاد شده توسط این قارچ به صورت تر بوده و ناحیه آلوده لهیده می شود. ضدعفونی بذور با سموم حاوی متالاکسیل و یا سمپاشی با فوزتیل آلومینیوم در کنار استفاده از اصول به زراعی شامل اصلاح روش آبیاری و مدیریت رطوبت مزرعه در تخفیف میزان بیماری بسیار موثر است.

• پوسیدگی ریشه و ساقه فایتوفتورایی

این بیماری نیز بیشتر در مناطق و کشت های دارای رطوبت نسبی بالا ایجاد می شوند. این بیماری سبب ایجاد پوسیدگی در ساقه وریشه ها شده و به تدریج سبب مرگ گیاهان می شود. این پوسیدگی غالبا از ریشه آغاز شده و به تدریج به ساقه و نواحی بالاتر نفوذ می کند. در خاک های سنگین تر، مناطق بارانی و دارای میانگین دمای کمتر این بیماری از شدت بیشتری بر خوردار است.

اصلاح زهکشی مزارع و نیز مدیریت رطوبت در مزرعه از بهترین روش های کنترل این بیماری است. سموم حاوی متالاکسیل و فوزتیل آلومینیوم نیز در کاهش میزان بیماری موثر است.

• بلایت باکتریایی

باکتری Pseudomonas glycinea  عامل ایجاد این بیماری است. علائم بر روی برگ ها به شکل لکه های محود به رگبرگ و زاویه دار و به رنگ زرد است. لکه ها دارای حاشیه آبسوخته نیز هستند. در شرایط گسترش بیماری این لکه ها نکروز شده و می افتند و ممکن است ظاهر سوراخ دار به برگ بدهند. بیماری در شرایط مرطوب به صورت طغیانی عمل کرده و خسارت زیادی وارد می کند.

علاوه بر استفاده از بذور سالم و عاری از بیماری، استفاده از سموم مسی نظیر مخلوط بردو و اکسی کلرور مس در مدیریت بیماری موثر است.

• نماتد سیستی سویا

نماتد Heterodera glycines  یکی از عوامل محدود کننده رشد و کشت سویا در دنیا است. بوته های آلوده زرد و کوتاه می شوند و نماتدها به صورت سیست بر روی ریشه نمایان می شوند. این سیست ها حاوی صدها تخم بوده و می توانند برای مدت طولانی در خاک دوام بیاورند. بنابراین خاک مزرعه آلوده ممکن است تا مدت ها قابلیت کشت مجدد سویا را نداشته باشد.

تناوب زراعی برای مدت طولانی با غلات موثر ترین راه در کنترل این بیماری است.

• ویروس موزائیک سویا

این ویروس غالبا ایجاد خطر شدید در مزارع نمی کند، اما بسته به نوع رقم کشت شده ممکن ایت درصدی از خسارت را به جای بگذارد. بوته های آلوده به این ویروس دارای برگ های موزائیکی و رنگ پربده، چروکیده و پیچ خورده و کوتاه تر از حد معمول هستند. بذور ایجاد شده نیز کوچک و غالبا فاقد قدرت جوانه زنی هستند. شته ها عامل اصلی انتشار این ویروس در مزارع هستند فلذا مبارزه با این آفات در کنترل و ریشه کنی بیماری موثر است.

ب) آفات سویا:

• کرم غلاف خوار سویا

این حشره مخرب ترین آفت در کشت های سویا است. Helicoverpa armigera نام علمی این آفت است که پس از تفریخ از تخم ها ابتدا از برگ ها تغذیه نموده و به تدریج جذب گل وغلاف دانه ها می شود. اوج خسارت این حشره زمانی از که وارد غلاف ها شده و مانع از تشکیل و یا تغذیه از دانه می شود. در کنترل این آفات، زمان رکن اصلی است چرا که پس از ورد این آفت به غلاف ها و تغذیه از آنها، مبارزه با آن بی فایده خواهد بود.

سموم لاروکش مانند تیودیکارب، ایندوکساکارب و فوزالن برای کنترل جمعیت های این آفت موثر واقع شده است. از آنجایی که نسل اول این حشره معمولا روی علفهای هرز وجود دارد، مدیریت علف های هرز داخل و اطراف مزرعه نیز پر اهمیت است.

• پروانه دانه خوار سویا

Etiella zinckenella نام علمی این آفت است. برخلاف آفت کرم غلاف خوار سویا، لاروهای این شب پره از طریق سوراخ ایجاد شده بر روی غلاف وارد غلاف ها شده و به صورت اختصاصی از بذر ها تغذیه می کنند. بعد از اتمام تغذیه ، لارو از غلاف بیرون آمده و به سراغ غلاف سالم دیگری جهت تغذیه می رود. لارو های این حشره در بیشترین اندازه خود حدود یک سانتی متر طول دارد. از آنجایی که این آفت زمستان گذرانی خود را در خاک انجام می دهد، می توان با عملیات زراعی نظیر یخ آب زمستانه و یا شخم عمیق سبب کاهش جمعیت آن در سال بعدی زراعی شد. سموم دیازینون، ایندوکساکارب و مالاتیون نیز در کاهش جمعیت این آفت موثر است.

• کرم های برگ خوار

لارو گونه های مختلفی از پروانه ها و سوسک ها می توانند از برگهای سویا تغذیه کنند. این آفات غالباً به شکل پلی فاژ بوده و میزبان اختصاصی ندارند و حمله آنها به خصوص در جمعیت های بالا می تواند برای هر محصول و گیاهی خطر آفرین باشد. نکته اصلی در مبارزه با این آفات زمان درست مبارزه و سمپاشی بر علیه آنهاست. اکثر سموم فسفره برای کنترل این آفات در مزارع سویا موثر هستند ولی بایستی این سموم حتما تحت نظر گیاهپزشک مصرف شود.

• شته ها

گونه های شته مختلف می تواند به سویا حمله وایجاد خسارت کنند اما گونه Aphis glycines آفت اختصاصی سویا محسوب می شود. همانند همه شته ها، تغذیه این آفات از شیره گیاهی سبب ضعف عمومی گیاه و همچنین ایجاد ریسک برای انتقال ویروس هایی نظیر ویروس موزائیک سویا می شود.

استفاده از سموم سیستمیک نظیر ایمیداکلوپراید و نیز سم پریمیکارب می تواند جمعیت این آفت را به سرعت سرکوب کند، گرچه باید توجه داشت که سرعت ایجاد مقاومت به سموم در این آفت نیز به همان میزان بالا ارزیابی شده است.

• کرم های طوقه بر و ساقه خوار

این آفات نیز مختص سویا نبوده ولی می توانند بخ عنوان آفت پلی فاژ به سویا نیز حمله ور شوند. آفات طوقه بر خاکزی هستند و با تغذیه از طوقه سویا در هر مرحله رویشی می توانند سبب قطع شدن و افتادن بوته شوند. اگر تغذیه این آفات ناقص باشد نیز گیاه به دلیل از دست دادن بخشی از آوندهای خود ضعیف شده و ممکن است دانه گیری مناسبی نداشته باشد. کرم های ساقه خوار نیر با تغذیه از بخش خارجی و یا مرکزی ساقه ها، دسته جات آوندی را دچار اختلال کرده و در نتیجه عملکرد منفی گیاه را باعث می شوند.

استفاده از سموم فوزالن، دیازینون، تیو دیکارب، سایپر مترین و دلتا مترین برای مدیریت جمعیت این آفات موثر گزارش شده اند.

نتیجه گیری

محافظت از هر گیاهی دربرابر آفات و بیماری ها ضامن پایداری سیستم کشاورزی و نیز امنیت غذایی جوامع است. سویا به عنوان گیاهی صنعتی که نقش مهمی در تامین غذای انسانها چه از طریق صنایع روغن کشی و چه به عنوان غذای دام و طیور نیز از ایم موضوع مستثنی نیست. از آنجایی که مانند غالب گیاهان صنعتی، این گیاه نیز به صورت مکانیزه کاشت، داشت و برداشت می شود، شاید استفاده از سموم برای مدیرت و کنترل بیماری های آن مفید به فایده نباشد. امروز روش های نوینی از کنترل بیولوژیک (زیستی) این عوامل خسارتزا معرفی شده است که می تواد در کنار استفاده از ارقام مقاوم و رعایت اصول زراعی نوید بخش مدیریت آفات و بیماری های سویا باشد.