انواع سازه های گلخانه ای و آموزش تولید گوجه‌ فرنگی گلخانه‌ای

مقدمه

گیاهان برای داشتن رشد مطلوب، به شرایط خاصی ازنظر شدت نور، میزان رطوبت نسبی هوا و خاک، دمای شب و روز و… نیاز دارند که در محیط باز به‌ندرت به‌طور یک جا در اختیار گیاه قرار می‌گیرند، از این‌رو معمولاً بازدهی کشت به‌صورت سنتی پایین و به‌شدت تحت تأثیر عوامل محیطی قرار دارد.

برای دستیابی به کیفیت و کمیت بالاتر و همچنین بهره‌وری مناسب از نهاده‌ها باید بتوانیم عوامل محیطی را کنترل کنیم، بر همین اساس امروزه محصولات زیادی در گلخانه‌ها کشت می‌شود و این روند به‌صورت روزافزون در حال پیشرفت است.

کشت در گلخانه علاوه بر بهبود عملکرد می‌تواند تأثیر بسزایی بر کاهش مصرف آب داشته باشد که برای کشورهایی مثل ایران که با کمبود شدید آب مواجه‌اند، می‌تواند از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار باشد. در میان محصولاتی که امروزه در گلخانه‌ها کشت می‌شود، گوجه‌فرنگی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است زیرا در طول سالیان گذشته ارقام بسیار پر محصول گوجه‌فرنگی برای کشت در گلخانه معرفی شده‌اند و گوجه‌فرنگی به‌خوبی با محیط گلخانه سازگار شده است و اگر مدیریت مناسبی در گلخانه وجود داشته باشد می‌تواند سود مناسبی را نصیب کشاورزان نماید.

در بخش اول این مقاله پس از معرفی گوجه‌فرنگی، در مورد تولید و بازار جهانی گوجه توضیحاتی ارائه دادیم و درنهایت با بیان شرایط جوانه‌زنی بذر و چگونگی کشت آن، بحث را به پایان بردیم، در این بخش دوم این مقاله قصد داریم تا شرایط مورد نیاز برای تولید مناسب گوجه فرنگی در گلخانه (ساختمان و تجهیزات داخلی) و همچنین چگونگی پرورش این گیاه را شرح دهیم، در بخش بعدی این مقاله (بخش سوم) به مدیریت آبیاری، تغذیه، CO_۲، رطوبت و … خواهیم پرداخت.

نمای کلی صنعت گلخانه

اگرچه آمار دقیقی در دست نیست، اما میزان گلخانه‌هایی که برای تولید سبزی‌ها در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند، طی سال‌های گذشته رو به افزایش بوده است.

مناطق مختلف جغرافیایی در جهان دارای تفاوت‌های زیادی از نظر شرایط آب و هوایی (شدت نور و درجه حرارت)، طراحی و تجهیزات گلخانه‌ای و همچنین مهارت‌های فنی با یکدیگر هستند، این موضوع منجر به اختلاف عملکرد بین مناطق مختلف می‌شود.

با وجود اینکه انتظار می‌رود مناطقی که دارای نور بیشتری هستند از تولید بالاتری برخوردار باشند، سطح فناوری مورد استفاده در گلخانه، اغلب عامل مهم‌تری است و نقش بیشتری در تعیین عملکرد دارد.

به‌عنوان‌ مثال، متوسط عملکرد گوجه‌ فرنگی در آلمریای اسپانیا (حدود ۲۸ کیلوگرم در مترمربع)، بسیار پایین‌تر از هلند یا کانادا (حدود ۶۰ کیلوگرم در مترمربع) است، در زمستان به‌ طور متوسط تولید در هلند ۵ برابر و در طول سال ۶۰ درصد بیشتر از اسپانیا است که این اختلاف تا حدی ناشی از اختلاف در فصل برداشت است.

در آلمریای اسپانیا دمای هوا در تابستان برای رشد متوازن محصول و دست‌یابی به کیفیت مناسب محصول گوجه‌ فرنگی بسیار زیاد است، بنابراین گلخانه‌ها در تابستان خالی مانده‌اند و گوجه‌ فرنگی در ماه‌های گرم سال در گلخانه تولید نمی‌شود.

در مناطق خشک یا نیمه‌خشک مانند مکزیک و جنوب غربی ایالات‌ متحده، گوجه‌ فرنگی در تابستان در گلخانه‌های مجهز به فناوری‌های پیشرفته با موفقیت کشت می‌شود.

اختلاف عملکرد بین مناطق مختلف می‌تواند به خاطر انتخاب ارقام مختلف باشد، به‌عنوان‌مثال، ارقام دارای رنگ صورتی که به‌طور گسترده در ژاپن کشت می‌شوند، در مقایسه با ارقام مدرن هلندی تولید کمتری دارند.

طبق گزارش‌ها، میانگین عملکرد گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای در هلند، سالانه از ۳۰ کیلوگرم در مترمربع در دهه ۱۹۸۰ به حدود ۲ برابر (۶۰ کیلوگرم در مترمربع) در سال ۲۰۰۵ رسیده و همچنان در حال افزایش است. این دستاوردهای قابل‌توجه به دلیل پیشرفت تکنولوژی در محیط کنترل شده و همچنین استفاده از ارقام ویژه‌ای است که به‌طور خاص برای کشت در گلخانه تولید شده‌اند و توانایی بسیار بالایی در تولید محصول دارند.

تولید شهری گوجه‌ فرنگی

در سال‌های اخیر و با افزایش علاقه به کشاورزی در شهرها، در برخی از کلان شهرهای مدرن در دنیا (مثل شهر نیویورک) گلخانه‌هایی احداث شده است.

ساخت گلخانه بر روی پشت‌بام که زمانی کاملاً غیراقتصادی به‌حساب می‌آمد، اکنون با موفقیت در حال انجام است و مشتریان زیادی را به خود جذب می‌کند، این افراد ترجیح میدهند از مواد غذایی تازه و تولید شده محلی استفاده کنند.

همچنین گوجه‌ فرنگی را می‌توان در محیط‌های تاریک، مثل انبار با استفاده از نور مصنوعی پرورش داد، البته انجام این کار نیاز به بررسی بیشتر دارد و لازم است که جنبه‌های مختلف اقتصادی آن به‌طور کامل مورد تجزیه‌ و تحلیل قرار گیرد.

ارقام مختلف گوجه فرنگی

برخی از ارقام خاصی که برای تولید گوجه‌فرنگی در گلخانه‌ها وجود دارد شامل:

گوجه فرنگی درشت محلی

گوجه‌ فرنگی درشت محلی (beefsteak) که دارای رشد نامحدود است، رقم استاندارد صنعت در آمریکای شمالی است.

بااین‌حال، این رقم به دلیل رقابت با تولید مزارع باز، محبوبیت خود را در گلخانه‌های آمریکای شمالی از دست داده است و امروزه تولید گوجه‌فرنگی خوشه‌ای (TOV) در گلخانه‌های آمریکای شمالی متداول شده است.

گوجه فرنگی گیلاسی

میوه‌های گرد و کوچک (۴۷ تا ۶۵ میلی‌متر) و یا گوجه‌ فرنگی گیلاسی (کوچک‌تر از ۱۵ میلی‌متر)، با انواع خوشه‌ها، تقریباً رایج‌ترین انواع گوجه‌فرنگی هستند که در اروپا کشت می‌شوند.

همچنین یک بازار مناسب برای میوه‌های درشت وجود دارد که با تغییر روند بازار می‌توان با میوه‌های کوچک‌تر آن را جایگزین نمود.

خوشه‌ها بهتر است ویژگی‌هایی مثل یکنواختی اندازه میوه‌ها، رسیدن هم‌زمان تمام میوه‌های موجود در هر خوشه و قابلیت برداشت کل خوشه به‌طور هم‌زمان را دارا باشند.

ارقام وحشی (غیر هیبرید)

ارقام وحشی (غیرهیبرید) گوجه‌فرنگی در گلخانه‌ها برای بازارهای خاص در آمریکای شمالی کشت می‌شوند، اگرچه میزان تولید هنوز هم کم است، این ارقام در بین کشاورزان اروپا و آمریکای شمالی پرورش داده شده و برای نسل‌های زیادی نگهداری می‌شوند، این ارقام تفاوت‌های زیادی در رنگ، عطروطعم، شکل و سایر صفات دارند، اگرچه بسیاری از این ارقام نمی‌توانند به‌اندازه هیبریدهای تجاری پرکاربرد تولید داشته باشند اما دارای عطروطعم بیشتر و بهتری هستند و بازارهای خاص خود را در خرده‌فروشی‌ها و رستوران‌ها ایجاد می‌کنند.

در جدول زیر برخی از ارقام گوجه فرنگی به اختصار معرفی شده‌اند

ساختارها و سیستم‌های گلخانه

انواع ساختمان‌ گلخانه

گلخانه‌ها برای محافظت از محصول در برابر شرایط نامناسب آب و هوایی مانند دمای پایین، یخ‌زدگی، باد، باران، تگرگ یا برف ساخته شده‌اند.

گوجه‌ فرنگی را می‌توان در هر نوع گلخانه‌ای کشت نمود، به‌شرط اینکه به‌اندازه کافی ارتفاع داشته باشد تا گیاهان را بتوان به‌صورت عمودی رشد و پرورش داد.

امروزه در بسیاری از کشورهای جهان از گلخانه‌های موسوم به هلندی استفاده می‌شود، با این‌حال، بسیاری از کشورها گلخانه‌های مخصوص خود را با ابعاد، ساختار و پوشش‌های مختلف دارند.

به‌عنوان‌مثال، یک گلخانه که در چین به‌طور معمول با کمک نور خورشید گرم می شود، طول این گلخانه ها در جهت شرق به غرب است و ردیف‌های کشت کوتاه (در جهت شمالی جنوبی)، عمود بر جهت گلخانه قرار می‌گیرند. در این سیستم کشت، نور به راحتی در میان ردیف ها نفوذ می نماید، همچنین یک دیواره نیز در سمت شمال گلخانه، از خاک و یا آجر ساخته می‌شود.

در جنوب اسپانیا، گلخانه‌هایی با یک لایه پلی‌اتیلن در سقف ساخته میشوند و به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در اسرائیل و مکزیک، به این خاطر که درجه حرارت به‌طورکلی بالاتر است، معمولاً گلخانه‌ها برای تولید گوجه‌فرنگی با استفاده از یک لایه مش (شید) پوشش داده می‌شوند تا از تابش شدید آفتاب در امان باشند و همچنین بتوانند گیاهان را از هجوم آفات محافظت کنند، عوامل زیادی همچون شدت تابش نور، رطوبت محیط، جریان هوا (تهویه)، دما و … در انتخاب درجه نفوذپذیری این پوشش‌ها تعیین‌کننده است.

پوشش های جدید گلخانه

امروزه پوشش‌های جدید و متنوعی به‌منظور افزایش یکنواختی آب‌وهوای گلخانه و تقویت رشد گیاهان مورداستفاده قرار می‌گیرد که در ادامه به چند نمونه جالب از آن‌ها اشاره می‌شود.

• شیشه‌هایی که باعث پراکندگی نور می‌شوند.
• پوشش‌های آب‌دوستی که با مواد افزودنی ضد مه ترکیب شده‌اند و می‌توانند باعث بهبود انتقال نور شوند.
• پوشش‌های حاوی سلول‌های خورشیدی برای تولید برق
• صفحات پلاستیکی نیمه شفاف که می‌توانند برق تولید کنند.
• و…

عوامل تاثیر گذار در شکل سازه گلخانه

سازه گلخانه‌های مدرن به سبک هلندی عموماً از جنس آلومینیوم یا فولاد گالوانیزه ساخته می‌شوند. گلخانه‌های سنتی و قدیمی‌تر یا کوچک‌تر و همچنین تونل‌های دارای ارتفاع زیاد ممکن است از جنس چوب باشند. همچنین شکل گلخانه‌های مورد استفاده برای کشت گوجه‌فرنگی، بسته به عوامل مختلف، متفاوت است.

برخی از عوامل تأثیرگذار در شکل سازه گلخانه‌های تولید گوجه‌فرنگی عبارت‌اند از:

• وزن بوته‌های گوجه‌فرنگی بر روی سیم
• میزان بار برف مورد انتظار بر اساس اقلیم منطقه
• مقدار تهویه طبیعی موردنیاز
• محل قرارگیری دریچه‌ها (دریچه‌های سقفی یا جانبی)
• نوع پوشش (شیشه یا پلاستیک)
• نیاز به استفاده از شید
• استفاده از نور مصنوعی و غیره

ارتفاع ستون در گلخانه‌های مدرن در حال افزایش است و از ۳٫۵ تا ۷ متر مورداستفاده قرار می‌گیرد.

درصورتی‌که دیواره‌ها صاف باشند فضای نزدیک به دیواره‌ها می‌تواند به‌طور مؤثرتری نسبت به ساختارهایی که دیواره کناری خمیده است (Quonset) مورد استفاده قرار گیرند.

گلخانه های طرح گاتیک

سازه‌های قوس گاتیک که دارای یک شکل قله مانند در بالای سازه و انحنا در طرفین هستند، ارتفاع را در کناره‌ها به میزان کافی تأمین می‌کنند بدون اینکه سازه قدرت خود را از دست بدهد و می‌توانند به‌صورت تکی یا در یک گلخانه با چند دهانه مورد استفاده قرار گیرند. ازآنجاکه سقف دهانه‌ها در بالای این نوع سازه‌ها قله مانند است، برف و یخ بر روی آن باقی نمی‌ماند و با سرعت بیشتری از طریق ناودان‌ها خارج می‌شود.

گلخانه‌های Venlo

گلخانه‌های Venlo، معمولاً از پوشش شیشه‌ای استفاده می‌کنند ولی می‌توان از مواد دیگری همچون پلی کربنات در آن‌ها استفاده نمود، این گلخانه‌ها علاوه بر تأمین مناسب نور مقاومت زیادی در برابر شرایط نامساعد آب و هوایی دارند.

گلخانه‌های parral

گلخانه‌های parral که در اسپانیا به‌ وفور مورد استفاده قرار می‌گیرند، سقف این گلخانه‌ها یا صاف است و یا شیبی تا نهایتاً ۱۳ درجه دارد که می‌تواند آب باران را از روی سقف تخلیه نماید. در این گلخانه‌ها به خاطر صرفه‌جویی در هزینه‌ها از تهویه طبیعی استفاده می‌شود در این سیستم هزینه‌ها به‌شدت کاهش می‌یابد و به‌راحتی قابل اجرا است، البته در گرمای تابستان نمی‌توان از این سیستم استفاده نمود.

کیفیت و کمیت نور وارد شده به گلخانه

انتقال نور در گلخانه و همچنین میزان یکنواختی شدت نور در تمام مکان‌های گلخانه از اهمیت بالایی برخوردار است این عوامل تحت تأثیر نسبت نور مستقیم به نور پراکنده در تابش دریافتی و همچنین خاصیت انتشار نور توسط مواد پوشش دهنده دارد.

عوامل زیادی مثل طراحی گلخانه (زاویه سقف و شکل سازه، تعداد دهانه‌ها و …)، زمان روز، فصل و مکان (عرض جغرافیایی) در شدت نور تابشی که وارد گلخانه می‌شود، تأثیرگذارند.

در گلخانه‌های بزرگ و چند دهانه، اگر قرار باشد گلخانه به‌طور طبیعی توسط دریچه‌های سقفی تهویه شود، بهینه‌سازی برای نور از بهینه‌سازی جهت باد بسیار مهم‌تر خواهد بود. در حالت ایده آل گلخانه در گرم‌ترین زمان چرخه تولید عمود بر جهت بادهای غالب قرار می‌گیرد.

نکته: سایه‌اندازی در نقاط مختلف گلخانه در طول روز باید به‌صورت یکنواخت باشد. در حالت ایده آل، کلیه مناطق گلخانه باید در طی ۲۴ ساعت، میزان نور یکسان دریافت کنند تا رشد گیاه در گلخانه به‌صورت یکنواخت انجام شود.

معرفی انواع مواد پوششی برای گلخانه

سه نوع پوشش برای گلخانه‌ها وجود دارد:

• شیشه
• پلاستیک سخت
• پلی‌اتیلن

پوشش پلی‌اتیلن می‌تواند یک لایه یا دو لایه باشد، در آب‌وهوای سرد، با استفاده از دولایه پوششی که یک لایه عایق هوا را در برگرفته‌اند، می‌توان تا حدود زیادی در مصرف انرژی صرفه‌جویی نمود. لایه هوا اغلب به‌طور مداوم با یک پمپ هوا، معمولاً به ضخامت ۱۰ سانتی‌متر، بین دو لایه پوشش تزریق می‌شود.

مواد مصنوعی مدرن می‌توانند دارای ویژگی‌های مشابه یا حتی بهتری در مقایسه با شیشه باشند، اما غالباً گران‌تر هستند.

شیشه

گلخانه‌ها به‌طور سنتی از شیشه ساخته می‌شدند، شیشه انتقال تابش فعال فتوسنتزی (PAR) را به حداکثر می‌رساند ولی نیاز به تمیز کردن منظم و همچنین آب‌بندی مناسب لبه‌ها دارد. البته شیشه در مقایسه با پلی‌اتیلن و برخی پلاستیک‌های سخت گران‌تر است و باعث افزایش هزینه اولیه ساخت گلخانه می‌شود.

پلاستیک های پوششی

ماندگاری پلاستیک‌های پوششی با درجه حرارت شدید، گردوغبار، شن و ماسه، آلاینده‌های هوا و اشعه ماوراءبنفش (UV) کاهش می‌یابد. برای حفظ توانایی انتقال نور مناسب در پوشش گلخانه‌ها، پوشش‌های پلی‌اتیلن معمولی هر ۲ تا ۴ سال باید تعویض شوند.

نوآوری در فرمولاسیون پلاستیک‌ها و فن‌آوری‌های پیشرفته و جدید باعث افزایش کیفیت پوشش‌ها، ماندگاری بالاتر، کاهش چکه‌های سقفی و … شده است. با این‌ حال بعضی از مواد افزودنی که برای بهبود کارایی پوشش‌ها به آن‌ها اضافه می‌شود ممکن است باعث کاهش انتقال تابش فعال فتوسنتزی (PAR) شوند و نیاز به بررسی بیشتر تحت شرایط مختلف دارند.

همچنین برخی از شرکت‌ها پلاستیک‌هایی با طول موج مشخص ارائه می‌دهند که گفته می‌شود باعث کاهش بیماری یا حمله حشرات و یا کنترل رشد گیاه می‌شوند، اگرچه این پلاستیک‌ها می‌توانند بسیار کارآمد باشند ولی در حال حاضر به خاطر هزینه بالاتر، این‌گونه پلاستیک‌ها مورد استفاده گسترده تولیدکنندگان قرار نگرفته است.

مارسلیس و همکاران (۲۰۰۶) در یک مطالعه نشان دادند که ۱ درصد نور کمتر باعث کاهش رشد و تولید به میزان ۰٫۷ تا ۱ درصد در اکثر محصولات گلخانه‌ای می‌شود. به‌هرحال نوع پوشش گلخانه هر چه باشد، توانایی انتقال بهینه نور باید برای تولیدکنندگان به‌عنوان یک اولویت مدنظر باشد.

پنل‌های پلاستیکی دوجداره سخت به خاطر عایق بودن، گاهی برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی استفاده می‌شوند اما در مقایسه با شیشه یا پلاستیک میزان ذوب برف را کاهش می‌دهند، این موضوع در مناطقی که دارای بارش برف هستند یک نقطه ضعف شدید به حساب می‌آید، زیرا تجمع برف نه‌تنها جلوی تابش نور را می‌گیرد، بلکه می‌تواند منجر به تخریب گلخانه شود.

پوشش دولایه پلی اتیلنی

گلخانه‌هایی که در آن‌ها از پوشش دو لایه پلی‌اتیلنی استفاده می‌شود نیز ازنظر مصرف انرژی کارآمد هستند در این گلخانه‌ها در صورت بارش برف می‌توان هوای بین دو لایه را تخلیه کرد تا سرعت ذوب شدن برف افزایش یابد. بر همین اساس در کشورهای کانادا، مکزیک و ایالات‌متحده آمریکا در گلخانه‌های جدید استفاده از دو لایه پلاستیکی بجای پنل های شیشه‌ای یا پلاستیک‌های سخت موردتوجه قرار گرفته است.

البته گلخانه‌های دوجداره معمولاً دارای سقف‌های گرد (سبک کوونست) هستند که باعث افزایش چکه‌های سقفی بر روی برگ‌ها می‌شود. در کشورهای شمال غربی اروپا استفاده از شیشه در مقایسه با دیگر پوششها رایج تر است.

نور مستقیم و نور پراکنده

اخیراً پوشش‌هایی تولید شده است که بدون کاهش قابل ملاحظه در میزان نور انتقال یافته، می‌توانند نور مستقیم را به نور پراکنده تبدیل می‌کنند.

ازآنجاکه نور پراکنده جهت‌دار نیست و می‌تواند به عمق بیشتری از تاج پوشش نفوذ کند و فتوسنتز نهایی بوته را افزایش دهد، تبدیل نور مستقیم به نور پراکنده می‌تواند بهره‌وری گیاه را در گلخانه‌ها افزایش دهد.

در همین ارتباط هممین و همکاران در سال ۲۰۰۸ نشان دادند که برای گیاهان خیار که به فرم ایستاده در گلخانه پرورش داده می‌شوند، با استفاده از مواد پوششی که توانایی پراکنده‌سازی نور را دارند می‌توان در مقایسه با شیشه، عملکرد را ۸ تا ۱۰ درصد افزایش داد.

البته اثربخشی این مواد پوشاننده در مناطق مختلف، متفاوت است، در مناطقی که معمولاً دارای آسمان ابری هستند و به‌طور طبیعی درصد بالایی از نور پراکنده دارند، این پوشش‌ها کمترین تأثیر را خواهند داشت و برعکس در مناطقی مانند مناطق خشک و نیمه‌خشک که میزان بالای نور مستقیم خورشید را دارند، بیشترین اثرگذاری را خواهند داشت.

یکی دیگر از فن‌آوری‌های جدید که اخیراً توسعه یافته و مورد ارزیابی قرار گرفته است، پوشش‌های شیشه‌ای هستند که بازتاب را کاهش می‌دهند (پوشش‌های ضد انعکاس) و از این طریق انتقال نور را افزایش می‌دهند، همچنین پوشش‌هایی ساخته شده که میزان انتشار طول موج‌های بلند را کاهش داده و باعث صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌شوند؛ اما جدیدترین نوآوری در فناوری پوشش‌های گلخانه‌ای، پوشش‌هایی هستند که از ترکیب شیشه و غشاء ETFE برای تقویت عایق حرارتی و درعین‌حال، حفظ توانایی انتقال مناسب نور ساخته شده‌اند.

بسترهای کشت

در اغلب مجتمع‌های بزرگ گلخانه‌ای تجاری در سراسر جهان، گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای به‌صورت هیدروپونیک (کشت بدون خاک) و با آبیاری قطره‌ای تولید می‌شود.

اصطلاح هیدروپونیک می‌تواند برای کشت بدون خاک مبتنی بر بستر و یا تولید در آب مثل (NFT: nutrient film technique) بکار برده شود، در سیستم (NFT)، ریشه گیاه در یک غشاء نازک آب حاوی مواد غذایی قرار می‌گیرد، البته این سیستم برای تولید گوجه‌فرنگی به‌صورت تجاری مناسب نیست و عملکرد آن به‌مراتب کمتر از روش بدون خاک مبتنی بر بستر است، همچنین در مقیاس کوچک و برای تولید ارگانیک، گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای در خاک تولید می‌شود.

رشد در خاک نیاز به اقداماتی برای کاهش بیماری‌ها و آفات موجود در خاک دارد که برخی از این اقدامات عبارت‌اند از:

• تناوب زراعی
• استفاده از نشاءهای پیوندی
• استریلیزاسیون خاک با بخار قبل از کاشت
• کاشت گیاهان همراه
• استفاده از روش‌های بیولوژیکی برای تقویت مکانیسم‌های دفاعی گیاه

در بین بسترهای مختلف موجود در تولید محصولات زراعی، پشم سنگ رایج‌ترین بستر برای کشت بدون خاک است، اما به دلیل قیمت بالاتر و مشکلات مربوط به دفع پشم سنگ (در بعضی از کشورها)، بیشتر تولیدکنندگان از کوکوپیت (الیاف نارگیل) به‌عنوان جایگزین استفاده می‌کنند.

هر یک از این بسترها معمولاً به‌صورت یک بسته به عرض ۱۵ سانتی‌متر و عمق ۷٫۵ سانتی‌متر و طول ۹۰ یا ۱۲۰ سانتی‌متر، در یک لایه پلاستیکی نازک سفیدرنگ پیچیده می‌شوند.

در حالت معمولی، این بسته‌ها بر روی ناودان‌هایی قرار می‌گیرند تا زهکشی به‌صورت مناسب انجام گرفته و مواد اضافه پس از خروج از بسته‌ها، از محیط تخلیه شوند.

نکته: محلول تخلیه شده ممکن است حذف شود (سیستم باز) و یا دوباره وارد سیستم تغذیه شود (سیستم چرخشی یا بسته).

برای چرخش مجدد مواد باید ابتدا این مواد به مخزن مواد مغذی پمپاژ شوند (بهتر است قبل از ورود این مواد به مخزن مواد غذایی ضدعفونی شوند تا آلودگی‌های احتمالی از طریق محلول غذایی به تمام نقاط گلخانه سرایت نکند)، سپس محلول مواد غذایی باید دوباره ازنظر میزان هر یک از عناصر موجود، تنظیم شود.

بسیاری از تولیدکنندگان تجاری در مقیاس بزرگ از سیستم گاتر معلق استفاده می‌کنند تا میوه‌های برداشت شده در ارتفاع مناسب برای کارگران باشد.

سایر بسترهای مورد استفاده در کشت بدون خاک گوجه‌فرنگی شامل پرلیت (نوعی سنگ آتش‌فشانی SiO_۲)، پیت (زغال‌سنگ نارس) و تا حدی پامیس (سنگ آتش‌فشانی) است، همچنین از مواد محلی موجود مانند ماسه و سنگ‌های آتش‌فشانی (به‌عنوان‌مثال tezontle در مکزیک) نیز استفاده می‌شود.

این بسترها را می‌توان در سطل، گلدان یا کیسه قرار داد، با توجه به تفاوت بین بسترها در تأثیر آن‌ها بر رشد و عملکرد گیاه گوجه‌فرنگی، یک آزمایش در سال ۲۰۰۲ در دانشگاه آریزونا نشان داد که بین عملکرد گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای در پنج بستر مختلف (الیاف نارگیل، پرلیت، زغال‌سنگ نارس، الیاف نارگیل / پرلیت و پشم سنگ)، درصورتی‌که مدیریت آبیاری به‌خوبی انجام شود، تفاوت معنی‌داری وجود ندارد.

آبیاری

برای آبیاری گیاه با حجم ۱۰۰ میلی‌لیتر (۲۰۰ میلی‌لیتر در گیاه دارای دو شاخه)، در هر مرحله آبیاری، با توجه به زمان باید آبیاری مدیریت شود به‌گونه‌ای که محلول خروجی (زهکش) حدود ۳۰ درصد محلول ورودی باشد. اگر آبیاری به‌صورت مکرر و با حجم کم انجام شود در مقایسه با آبیاری با حجم زیاد و تعداد دفعات کم، می‌تواند به حفظ یک شرایط بهینه در منطقه ریشه کمک کند.

دفعات استفاده از بستر کشت

بسیاری از بسترهای کشت را پس از پایان کشت می‌توان مجدداً مورد استفاده قرار داد، البته برخی بسترها با گذشت زمان ممکن است ساختار خود را از دست بدهند و کیفیت آن‌ها کاهش یابد.

بسترهایی که کشت مجدد در آن‌ها انجام می‌شود معمولاً قبل از کاشت محصول جدید استریل می‌شوند، اما برخی از تولیدکنندگان نیز از بسترهای بدون استریل استفاده مجدد می‌کنند که می‌تواند در مراحل بعد برای آن‌ها مشکل‌ساز شود.

بااین‌حال، به نظر می‌رسد استفاده از بستر کشت فقط برای یک دوره کشت در گلخانه‌های بزرگ رایج‌تر است که این کار می‌تواند باعث کاهش خطر بیماری‌ها شود.

برنامه‌های لازم برای یک مدیریت عالی در گلخانه

گیاه گوجه‌فرنگی یک گیاه چندساله است و می‌توان در محیط‌های مطلوب به مدت یک سال یا بیشتر از آن نگهداری نمود.

اما معمولاً به‌صورت یک‌ساله کشت می‌شود و حدوداً یک ماه از سال در بین دو کشت، برای تمیز کردن محیط و از بین بردن آفات و کنترل بیماری‌ها، گلخانه خالی خواهد ماند. درواقع به‌طورمعمول گیاهان گوجه‌فرنگی به مدت ۱۱ ماه در گلخانه حضور دارند و در حدود ۹ ماه از سال (چون از زمان نشاء تا شروع باردهی حدود ۲ ماه زمان لازم است) محصول تولید می‌کنند.

در مناطق مختلف به خاطر قیمت‌های نامطلوب و یا شرایط نامساعد محیطی، ممکن است در بعضی از زمان‌ها تولید صورت نگیرد. در آب‌وهوای گرم و مرطوب، بسیاری از تولیدکنندگان اواخر تابستان یا پاییز کشت بذر را آغاز میکنند و تا اوایل تابستان سال بعد، به برداشت محصول ادامه میدهند، این روش به خاطر کاهش مشکلاتی که گلخانه داران در مناطق گرم و مرطوب با آن‌ها مواجه‌اند اتخاذ می‌شود.

برخی از این مشکلات عبارت‌اند از

• هزینه‌های سنگین خنک کردن گلخانه در تابستان
• کیفیت پایین میوه
• هزینه‌های سنگین مبارزه با آفات
• رقابت با تولیدکنندگان گوجه‌فرنگی مزرعه‌ای

با این‌ حال در بسیاری از موارد، گلخانه‌های بزرگ تجاری برای افزایش بازده سرمایه‌گذاری‌های خود و جلوگیری از مراجعه خریداران به تولیدکنندگان جایگزین، تقریباً در تمام سال، تولید می‌کنند. در بعضی موارد، برای جلوگیری از ایجاد وقفه در تولید، تولیدکنندگان در اواخر دوره کشت، اقدام به کاشت نشاء در میان بوته‌های پیر می‌کنند تا از حداقل تولید اطمینان حاصل کنند.

در عرض‌های بالایی نیمکره شمالی به‌طورمعمول، کاشت در اواخر آذرماه انجام می‌شود و تولید از اواخر اسفند تا اواخر آبان ادامه دارد.

در نیمکره جنوبی به‌طورمعمول، تمام مراحل کاشت و برداشت، با یک اختلاف ۶ ماهه نسبت به نیمکره شمالی انجام میشود.

نکته: در صورتی که بتوان از نور مصنوعی استفاده نمود، زمان کشت و برداشت تغییر خواهد نمود و به طور کلی برای مناطق مختلف با شرایط اقلیمی و سیستم های کشت مختلف، زمانبندی های متفاوتی وجود دارد.

نور مصنوعی

روشنایی تکمیلی که برای حمایت از رشد گیاه و ادامه تولید گوجه‌فرنگی در دوره‌هایی که نور طبیعی کم است، استفاده می‌شود.

تولید محصولات ارگانیک

علاقه زیادی به تولید گوجه‌فرنگی گلخانه‌ای ارگانیک وجود دارد. برای تولید ارگانیک، محصولات زراعی تولید شده باید توسط یک سازمان مجاز تأیید شوند، این سازمان انواع موادی را که کشاورزان در زمان کشت و پرورش محصول مجاز به استفاده از آن‌ها هستند مشخص می‌کند.

در اروپا، استفاده از روش‌های هیدروپونیک و تولید در بسترهای بدون خاک، برای تولید محصولات ارگانیک مجاز نیست. در ایالات‌متحده آمریکا، برای تولید محصول ارگانیک می‌توان از روش‌های هیدروپونیک و بدون خاک استفاده نمود، هرچند استفاده از بسترهای مصنوعی مانند پشم سنگ برای آنها ممنوع است.

همچنین کلیه دستورالعمل‌های مربوط به کودهای آلی و سموم دفع آفات باید رعایت شود، البته پیدا کردن کودهای آلی محلول مقرون‌ به‌ صرفه دشوار است.

استفاده از کودهای شیمیایی آنالیز بالا (کودی که حاوی ۳۰ درصد یا بیشتر مواد مؤثر باشد، مثل سولفات آمونیوم ۳۳-۰-۰) و بیشتر سموم دفع آفات شیمیایی ممنوع است.

عوامل بیولوژیکی مانند شرایط خاک، حاصلخیزی خاک و استفاده از حشرات مفید، اصلی‌ترین فاکتورها برای اطمینان از تولید یک محصول سالم و میوه‌های باکیفیت هستند.

مساحت کل تولید ارگانیک در هلند حدود ۲ درصد و برای گوجه‌فرنگی در ایالات‌متحده حدود ۳ درصد است.

تولید نشاء پیوندی

کیفیت پیوند با عدم وجود آفات و بیماری‌ها و ظرفیت رشد سریع مشخص می‌شود. آماده‌سازی نشاء پیوندی، بسته به درجه حرارت و شرایط نور و مرحله انتقال نشاء پیوندی، بین ۳ تا ۶ هفته (همچنین ممکن است تا ۸ هفته برای گیاهان دو سر پیوندی) زمان نیاز دارد.

در شرایطی که نور طبیعی کم باشد، نور تکمیلی (۵۰ تا ۱۰۰ میکرو مول بر مترمربع در ثانیه، و غنی‌سازی دی‌اکسید کربن (۸۰۰ تا ۱۰۰۰ میکرو مول در مول) در طول تولید پیوند، می‌تواند باعث افزایش سرعت رشد گیاه و کیفیت گیاه شود و یک عمل تخصصی در کار تولیدکنندگان نشاء پیوندی است.

برای تهیه نشاء مناسب برای پیوند، از یک محیط استریل و بدون مواد غذایی مثل پشم سنگ استفاده می‌شود و حدود ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ بذر در مترمربع کاشته می‌شوند، برای این کار استفاده از دانه‌های روکش‌دار به‌ویژه برای دستگاه‌های بذرکار رایج است و تأثیر زیادی در جوانه‌زنی یکنواخت بذور دارد.

جوانه‌زنی اغلب در اتاقک رشد (یک محفظه جداگانه با درجه حرارت و رطوبت کنترل شده) مناسب برای جوانه‌زنی انجام می‌شود.

در بعضی موارد پیش از پیوند، ممکن است یک طبقه‌بندی بر اساس اندازه انجام شود تا نشاءهای پیوندی یکنواخت‌ تری ایجاد شود.

پیوند زدن که شامل ترکیب یک ریشه و یک پیوندک است، در ابتدا برای دستیابی به مقاومت در برابر بیماری‌ها و آفات خاکزی انجام شد. برای تولید در سیستم‌های خاکی، پایه‌های اصلی به‌طور عمده برای مقاومت در برابر بیماری‌هایی نظیر فوزاریوم (Fusarium) پژمردگی ورتیسیلیومی (Verticillium) و پژمردگی باکتریایی و همچنین نماتدهای گره ریشه (Meloidogyne sp.) انتخاب می‌شوند.

امروزه به خاطر سیستم ریشه‌ای قوی‌تر گیاهان پیوندی، گلخانه داران برای افزایش بازدهی کار خود به‌طور روزافزون از گیاهان پیوندی حتی در کشت‌های بدون خاک، استفاده می‌کنند.

پیوند به‌طورمعمول هنگامی انجام می‌شود که دومین برگ حقیقی ظاهر می‌شود و پس از انجام پیوند ۵ تا ۷ روز برای بهبودی زخم، زمان لازم است.

ریشه قوی در پایه پیوند می‌تواند از دو پیوندک پشتیبانی کند و درنتیجه تعداد نشاءهای پیوندی موردنیاز برای ایجاد تراکم مورد نظر کاهش می‌یابد، بدون اینکه خللی در بازده کلی تولید ایجاد شود. عملکرد گیاه پیوندی به ترکیب ریشه و پیوند بستگی دارد.

گیاهان پیوندی که برای پیوند گوجه‌فرنگی استفاده می‌شوند، هیبریدهای بین‌گونه‌ای یا هیبریدهای درون‌گونه‌ای هستند.

روش استاندارد برای پیوند زدن گوجه‌فرنگی، پیوند لوله‌ای است که در آن پایه و پیوندک با زاویه ۳۰ تا ۴۵ درجه بریده می‌شوند و سپس با استفاده از یک پلاستیک قابل ارتجاع یا لوله سیلیکونی در کنار هم قرار می‌گیرند.

در حال حاضر دستگاه پیوندزن برای گوجه‌فرنگی در دسترس است ولی پیوند با دست هنوز هم در اکثر گلخانه‌های تولید نشاء پیوندی رایج است.

نکته: برای آبیاری نشاء پیوندی توصیه می‌شود آبیاری به‌صورت سطحی انجام شود تا ایجاد بیماری روی شاخ و برگ مرطوب به حداقل برسد.

نشاء پیوندی را درست قبل از باز شدن اولین گل (مرحله گرده‌افشانی) می‌توان به محل نهایی تولید در گلخانه انتقال داد، این کار زمان بین انتقال و برداشت اولین محصول را به حداقل می‌رساند و همچنین تضمین می‌کند که گل اول رشد کرده و به یک میوه گوجه‌فرنگی کامل و قابل برداشت تبدیل می‌شود.

تولید کنندگان گوجه‌فرنگی به‌طور روزافزون، گیاهانی را پرورش می‌دهند که در گلخانه‌های تجاری تولید نشاء آماده شده و در بعضی موارد مسافت‌های طولانی را طی چند روز می‌پیمایند و یا حتی از کشورهای دیگر وارد می‌شوند.

برای حمل‌ونقل گیاهان در مسافت‌های طولانی باید دمای مناسب در هنگام حمل‌ونقل برای گیاهان تأمین شود، زیرا شرایط نامساعد می‌تواند باعث سقط گل یا رشد غیرطبیعی شود.

خطر انتقال ویروس و ویروئید از طریق گیاهان موضوعی جدی است و برخی از کشورها واردات نشاء گوجه‌فرنگی را ممنوع کرده‌اند تا خطر انتقال بیماری‌های ویروسی و یا شیوع بیماری‌های جدید را به حداقل برسانند.

در ژاپن، به خاطر افزایش تقاضا برای نشاءهای پیوندی عاری از بیماری‌ها و آفات، استفاده از اتاقک‌های رشد دارای نور مصنوعی (۳۰۰ میکرو مول در مترمربع در ثانیه برای ۱۶ تا ۱۸ ساعت نوری) و غنی‌سازی با CO_۲ (حدود ۱۰۰۰ میکرو مول در مول) به شکل یک استاندارد برای تولید نشاء گوجه‌فرنگی پیوندی باکیفیت بالا، درآمده است.

برنامه‌های آبیاری دقیق و همچنین برنامه‌های تغذیه‌ای مناسب (به‌ویژه با توجه به غلظت نیتروژن و پتاسیم)، برای کنترل رشد نشاءهای پیوندی ضروری است، زیرا این گیاهان پس از پیوند تمایل به رشد رویشی زیاد دارند.

تراکم کاشت

به‌طور متوسط در یک گلخانه ونلو (venlo)، در هر ۲٫۳ متر فضا، چهار ردیف از گیاهان گوجه‌فرنگی و دو راهرو وجود دارد، به این شکل که گوجه‌فرنگی‌ها در ردیف‌های دوتایی قرار می‌گیرند و معمولاً در حدود ۰٫۵ متر از هم فاصله دارند و راهروها بین ردیف‌های دوتایی، ۱٫۱ متر فاصله ایجاد می‌کنند.

برای ایجاد تراکم مناسب در ابتدای کشت می‌توان فاصله ردیف‌ها را تغییر داد و در مراحل بعدی رشد گیاه، با نگهداری شاخه‌های جانبی می‌توان تراکم را افزایش داد. این کار معمولاً با ورود به فصل گرم و افزایش نور در دسترس گیاه، برای دستیابی به عملکرد بهتر صورت می‌گیرد.

به‌طورکلی، در کشورهای شمالی اروپا تراکم ۵/۲ بوته در مترمربع بهترین کارایی اقتصادی را نشان می‌دهد. معمولاً در عرض‌های جغرافیایی پایین‌تر، به خاطر شدت نور بیشتر از تراکم بالاتر گیاه استفاده می‌شود و به همین ترتیب، تعداد ساقه‌های گیاه یا شاخه‌های جانبی که بر روی بوته حفظ می‌شوند نیز باید بر اساس شدت نور تنظیم شود.

افزایش تراکم در شرایط افزایش نور علاوه بر افزایش عملکرد، کیفیت محصول (طعم، مزه و…) را نیز بهبود می‌بخشد، همچنین نگهداری شاخه‌های جانبی و افزایش تراکم در زمان افزایش تابش نور، باعث افزایش یکنواختی اندازه میوه‌ها می‌شود.

به‌عنوان‌مثال، کانادا در زمستان تابش بیشتری نسبت به هلند دریافت می‌کند و در بهار میزان تابش در حدود ۴۰ درصد بیشتر است.

فاصله مطلوب گیاهان در اوایل دیماه به‌طور غیرمعمول، در کانادا ۵۰ سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود و در هلند ۵۵ سانتی‌متر است. از هفته پنجم در کانادا و از هفته نهم در هلند، حفظ شاخه‌های جانبی بر روی بوته‌ها آغاز می‌شود. برای بهار، فاصله توصیه شده بر روی ردیف‌ها در کانادا ۴۰ سانتی‌متر و در هلند ۴۴ سانتی‌متر است.

استفاده از گیاهان دارای ریشه‌های قوی امکان تولید نشاءهای پیوندی با دو پیوندک را فراهم می‌کند، این امر به تولید کنندگان این امکان را می‌دهد که ضمن حفظ تراکم شاخه‌ها (تعداد شاخه‌ها در مترمربع)، تعداد گیاهان را نصف کنند.

تولیدکنندگان به‌طور روزافزون، از سیستم V با دو شاخه در هر گیاه استفاده می‌کنند در این روش شاخه‌ها در جهات مخالف و در امتداد ردیف هدایت می‌شوند.

در جدول زیر غلظت محلول غذایی (ppm یا mg / l) و هدایت الکتریکی (EC) توصیه شده برای گوجه‌فرنگی‌های رشد یافته در فلوریدا در پشم سنگ، پرلیت یا تکنیک لایه نازک غذایی (NFT)، آمده است. البته این جدول متناسب با وضعیت اقلیمی فلوریدا طراحی شده و برای هر منطقه باید جدول مناسب برای همان شرایط طراحی گردد.

برای تعیین غلظت کلسیم (Ca) و گوگرد (S) ممکن است نیاز به بررسی غلظت کلسیم و منیزیم در آب چاه و همچنین میزان اسید سولفوریک مورد استفاده در زمان تنظیم pH داشته باشد.

سیستم تربیت و هدایت بوته

نحوه سرپیچی بوته گوجه فرنگی

در دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰، گیاهان به سمت سیم هدایت می‌شدند، سپس اجازه داشتند دوباره به پایین برگردند (سیستم رو به بالا و پایین). با این کار قسمت انتهایی گیاهان در سایه قرار می‌گرفت و عملکرد کاهش پیدا می‌کرد، این عامل باعث شد تا کشاورزان به کاهش تراکم بوته‌ها روی بیاورند و در ادامه روش سیم‌های با ارتفاع زیاد ابداع شد. در حال حاضر گسترده‌ترین روش در هلند و آمریکای شمالی، روش سیم‌های مرتفع است که در آن می‌توان در فصول مختلف محصول را برداشت نمود.

در این سیستم، قسمت انتهایی بوته‌ها که در حال رشد است در بالاترین نقطه باقی می‌ماند و ساقه به‌مرور همراه با رشد گیاه پایین آورده می‌شود و در امتداد پایه گیاهان قرار می‌گیرد.

از مزایای این سیستم می‌توان به بهبود عملکرد و حداکثر نور دریافتی توسط برگه‌ای جوان اشاره کرد، همچنین در این روش برداشت برگ و میوه آسان‌تر است و راندمان کار افزایش می‌یابد. البته این سیستم نیاز به یک گلخانه بلند دارد تا ارتفاع سیم‌های افقی نگه‌دارنده بوته‌ها را بتوان به‌اندازه کافی بالا برد.

در این سیستم به‌محض اینکه شرایط برای بستن و هدایت ساقه اصلی فراهم شد، باید با یک ریسمان پلاستیکی بوته را به سیم‌های افقی بسته و انتهای ریسمان را با یک حلقه بدون لغزش به پایه ساقه وصل نمود، سپس ریسمان دو یا سه دور برای هر گره روی ساقه، به دور ساقه پیچیده می‌شود.

طول ریسمان نگه‌دارنده بوته را می‌توان ۱۰ تا ۱۵ متر بیشتر در نظر گرفت تا در زمان پایین‌کشی بوته بتوان با باز کردن نخ طول آن را زیاد نمود، این ریسمان اضافی معمولاً در قلاب نخ پیچی که به سیم آویزان می‌شود پیچیده می‌شود و در کنار سیم قرار می‌گیرد، همچنین می‌توان بجای نخ پیچی به دور ساقه‌ها، از کیلیپس (گیره‌هایی برای اتصال ساقه به نخ‌ها) استفاده نمود و در هر ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر ساقه را به‌وسیله کلیپس به نخ متصل نمود. پس از پایان کشت کلیپس ها را می‌توان استریل نموده و مجدداً از آن‌ها استفاده کرد، اما نخ‌ها حتماً باید پس از هر دوره کشت محصول دور ریخته شود.

نکته: اگر قرار است ساقه‌ها خم شده و پائین آورده شوند، بهتر است چند دور ریسمان در اطراف ساقه پیچیده شود، چون این روش بهتر از کلیپس می‌تواند از ساقه پشتیبانی کند و سلامت ساقه را بهتر حفظ خواهد نمود.

هدف از خم کردن و پایین کشیدن بوته این است که انتهای گیاه به‌صورت صاف باقی مانده و گیاه بتواند به‌خوبی به دنبال نور حرکت نموده و نور مناسبی را دریافت کند و از طرفی، حتی اگر محصول برای مدت طولانی در گلخانه باقی بماند، میوه‌های برداشت نشده در ارتفاع مناسب برای کارگران قرار داشته باشند و برداشت به‌آسانی انجام شود.

هنگامی که بوته به نقطه اوج یا نزدیکی سیم‌های بالایی می‌رسد باید نخ را چند دور از دور قلاب آویزان به سیم باز نموده و گیاه و نخ را با هم به‌صورت مایل به طرف پایین و جلو (حرکت افقی هم جهت با سیم سقفی) انتقال داد، پایین‌کشی بوته یک کار ظریف و حساس است و در حین انجام آن خطر شکسته شدن ساقه وجود دارد.

در هنگام پایین‌کشی، قلاب‌ها به طول ۳۰ سانتی‌متر بر روی سیم جابجا می‌شوند تا گیاهان شروع به خم شدن کنند (البته همه در یک جهت خم می‌شوند).

مرحله ایجاد گره گل چهارم برای پایین‌کشی بوته مناسب است زیرا در این مرحله رشدی، گیاه ساقه نسبتاً نیرومندی تولید کرده است و بهتر می‌تواند در برابر شکستگی مقاومت کند، در ادامه خم شدن و پایین آمدن ساقه باید هر ۷ تا ۱۰ روز انجام شود.

زمانی که قلاب‌ها به انتهای ردیف دوتایی می‌رسند، ساقه‌ها باید پیچ خورده و به ردیف بعدی منتقل شوند و سپس در جهت مخالف بر روی سیم ردیف کناری حرکت کنند.

در این هنگام در انتهای ردیف ها سیستمی را طراحی می کنند که ساقه‌ها را بچرخانند ( برای این کار ممکن است از لوله های خمیده که در طول نصف شده اند استفاده شده و ساقه ها داخل خمیدگی لوله ها قرار گرفته و به ابتدای ردیف کناری هدایت شوند)، این نقطه بحرانی دیگری است که در آن ساقه‌ها اغلب شکسته می‌شوند.

لوله ناودانی پلاستیکی یا انواع دیگری از مواد، گاهی بر روی میله‌ها قرار می‌گیرند تا از ساقه در هنگام چرخش محافظت کنند.

مدیریت گرده‌افشانی

در اوایل دهه ۱۹۹۰، هر خوشه گل حداقل ۳ بار در هفته با ایجاد ارتعاش در سیم‌هایی که بوته‌ها به آن وصل بودند، وادار به آزادسازی گرده‌ها می‌شدند تا گرده‌افشانی به‌خوبی انجام شود.

درصورتی‌که گرده‌افشانی به‌خوبی انجام نشود ممکن است باعث سقط جنین گل‌ها، کوچک ماندن میوه‌ها و همچنین بدشکلی میوه‌ها شود.

تولید میوه‌های خوب در سه گره اول، برای ایجاد یک الگوی اولیه منظم از رشد مولد بسیار مهم است، بهترین زمان برای گرده‌افشانی در حدود ظهر و در شرایطی است که رطوبت مطلوب (بین ۵۰ تا ۷۰ درصد) در دسترس گیاه باشد.

اگر دما در طول روز بیش‌ از حد افزایش یابد می‌تواند باعث کاهش تولید و انتشار گرده شود و از طرفی درجه حرارت بیش‌ازحد کم در طول شب (زیر ۱۶ درجه سانتی‌گراد) نیز اثر مشابهی بر گرده‌افشانی خواهد داشت.

استفاده از زنبور برای گرده‌افشانی

امروزه از زنبورهای بامبل بی برای گرده‌افشانی استفاده می‌شود. این زنبورها در کندوهایی با قیمت‌های مختلف، بر اساس تعداد زنبورهای موجود در کندو به فروش می‌رسند و ممکن است مسیری طولانی را تا گلخانه حمل شوند.

به‌طورکلی، یک زنبور کارگر می‌تواند ۴۰ تا ۷۵ مترمربع از گلخانه را گرده‌افشانی کند، بر همین اساس حدود ۵ تا ۷٫۵ کندو در هکتار مورد نیاز است.

استفاده از زنبور علاوه بر صرفه‌جویی در نیروی کار (لرزش دستی سیم‌ها)، عملکرد و کیفیت محصول را نیز افزایش می‌دهد. کندوها در ارتفاع ۱٫۵ متری از سطح زمین و در امتداد راهروی وسط قرار می‌گیرند و باید با استفاده از نوارهای چسبناک و یا چاله‌های آب، از کندو در مقابل مورچه‌ها محافظت نمود، همچنین باید بر روی کندو سایه ایجاد شود.

درزمانی که کندو داخل گلخانه است به‌ هیچ‌ وجه نباید از حشره‌کش‌های طیف وسیع و یا حشره‌کش‌های دارای اثر باقیمانده استفاده نمود.

قبل از استفاده از سموم دفع آفات باید آن‌ها را ازنظر تأثیر بر روی زنبورها بررسی نمود و در صورت سازگاری، باید شب و هنگامی که کندو بسته و پوشیده است سم‌پاشی را انجام داد. در بعضی موارد ممکن است تا ۳ روز پس از سم‌پاشی هم درب کندوها بسته باشد.

برای بررسی سلامت کندو می‌توان با مشاهده فعالیت زنبورها و آثار کبودی قهوه‌ای بر روی مخروط بساک به‌عنوان شواهدی از حضور زنبور از سلامت آن‌ها اطمینان حاصل نمود. حداقل ۷۵ درصد از گل‌های پژمرده باید شواهدی مبنی بر مراجعه زنبورها را داشته باشند. در هر صورت، بیشتر کندوها باید ظرف ۲ ماه یا کمتر تعویض شوند.

سایر مدیریت‌های زراعی

شاخه‌های جانبی که از محل گره‌ها شروع به رشد می‌کنند به‌صورت هفته‌ای باید حذف شوند و فقط شاخه اصلی حفظ می‌شود و به رشد خود ادامه می‌دهد.

البته در مورد حذف شاخه‌های جانبی، یک استثنا وجود دارد و آن زمانی است که شدت نور در مقایسه با بار میوه زیاد باشد (معمولاً با آغاز بهار و افزایش طول روز)، در این زمان می‌توان یکی از شاخه‌های جانبی را حفظ کرد. البته باید توجه داشت که این کار غالباً، فقط در یک گیاه از هر چهار گیاه انجام می‌شود و چند هفته بعد اگر باز هم نیاز به افزایش تراکم باشد، دوباره یک شاخه جانبی از هر چهار گیاه حفظ می‌شود، با این روش تراکم ساقه به‌طور تدریجی افزایش می‌یابد.

مدیریت شاخه‌های جانبی در هلند، به‌عنوان یک ابزاری مهم برای تولید بهینه محصول است و نقش زیادی در تعیین عملکرد نهایی دارد.

در انگلستان، با هرس میوه برخی میوه‌ها، اندازه میوه‌ها در هر گره به‌صورت یکنواخت در می‌آید، همچنین با افزایش نور، شاخه‌های جانبی اضافی توسعه داده می‌شوند. با افزایش میزان نور دریافتی در تابستان، ممکن است میوه‌های بسیار بزرگ و نامطلوب تولید شوند که با حفظ شاخه‌های جانبی (افزایش تراکم)، می‌توان این مشکل را نیز به حداقل رساند.

نکته: در سیستم‌هایی که سیم‌ها در ارتفاع بالا قرار دارند، پایین‌کشی بوته‌ها و دیگر عملیات بر روی بوته‌ها می‌تواند با کمک بالابر برقی انجام شود.

در هنگام رشد و تربیت گیاهان، برگه‌ای پایینی حذف می‌شوند، به‌طورمعمول، تمام برگ‌های زیر خوشه اول میوه در پایین بوته حذف می‌شوند، تعداد برگ‌های باقی مانده روی ساقه توسط کشاورز مشخص می‌شود و معمولاً بین ۱۲ تا ۱۸ برگ مرکب کاملاً گسترش یافته، بر روی هر بوته حفظ می‌شود، چگونگی دریافت نور و میزان نفوذ آن در بین بوته‌ها در این مورد تعیین کننده است و بر اساس آن می‌توان، تعداد برگ‌های مناسب برای دریافت بهینه نور را تخمین زد.

درصورتی‌که یک بوته جدید در کنار یک بوته پیر کشت شده باشد و برگ‌های آن‌ها بر روی هم سایه‌اندازی داشته باشند، ممکن است برای بهبود شرایط نوری گیاه جوان بعضی از برگ‌های گیاه پیرتر حذف شوند.

نکته: یکی از علل اصلی هرس برگ‌های پایینی بوته، تأثیر این کار در کنترل بیماری‌ها و آفات است، حذف برگ‌های پایین بوته و از بین بردن آن‌ها پس از خارج کردن این برگ‌ها از گلخانه، قارچ‌های نابالغ احتمالی که بر روی برگ‌های مسن‌تر در حال رشد هستند را از بین می‌برد.

با حذف برگ‌های پیر، تخم بسیاری از آفات که بر روی برگ‌ها قرار دارند نیز از بین می‌رود، البته ممکن است تخم حشرات مفید (پارازیت‌ها) نیز از بین برود. بعضی اوقات، اگر شفیره یک حشره مفید بر روی برگ وجود داشته باشد، ممکن است برگ‌ها برداشته شوند ولی برای چند روز در گلخانه باقی بمانند و پس از ظهور حشرات مفید، برگ‌ها معدوم شوند، البته چنین کاری نیاز به تجربه بالا و داشتن شناخت کامل از چرخه زندگی حشرات و همچنین آگاهی از میزان سود یا زیان احتمالی دارد.

هرس میوه

هدف از هرس میوه افزایش اندازه و کیفیت میوه و ایجاد تعادل مناسب بین بار میوه و سطح برگ گیاه است.

معمولاً میوه‌های کوچک در انتهای یک خوشه حذف می‌شوند، زیرا به‌طورکلی این میوه‌ها به‌اندازه مناسب برای ارائه به بازار نخواهند رسید و از طرفی به نظر می‌رسد وجود این میوه‌های کوچک باعث کاهش اندازه سایر میوه‌های موجود در خوشه می‌شود.

در بعضی موارد، تنها چهار میوه ابتدایی خوشه‌ها حفظ شده و بقیه خوشه‌ها هرس می‌شوند.

اینکه چه تعداد میوه را باید بر روی هر خوشه حفظ کرد و آیا نیاز به هرس میوه وجود دارد، بستکی به عوامل متعددی دارد.

برخی از عوامل تأثیرگذار بر تعداد میوه قابل نگهداری بر روی هر خوشه عبارت‌اند از:

• اندازه میوه مورد انتظار برای آن رقم
• میزان میوه به‌طور معمول در هر خوشه
• شرایط رشد گیاه (نور، دما، رطوبت، میزان CO_۲، میزان و کیفیت مواد غذایی در دسترس گیاه و …)
• اندازه مورد نیاز و پسند بازار

علل خم شدن پایه گل‌آذین

هوریج و کوکشال در سال ۱۹۹۸ بیان کردند که برخی از ارقام گلخانه‌ای گوجه‌فرنگی، هنگامی که تحت شرایط نوری نسبتاً ضعیف رشد کنند، پایه‌های گل‌آذین (ساقه خوشه) آن‌ها به‌شدت ضعیف می‌شوند به‌طوری‌که نمی‌توانند وزن میوه‌ها را تحمل کنند و درنتیجه از نزدیکی ساقه اصلی خم شده و یا دچار پیچ‌خوردگی می‌شوند.

یکی دیگر از دلایلی که گاهی اوقات باعث پیچیدگی پایه گل‌آذین می‌شود، دمای بیش‌ازحد در طول مرحله رویشی است که باعث می‌شود خوشه تقریباً به حالت عمودی رشد کند و درنتیجه تحمل کمتری در برابر فشار حاصل از وزن میوه‌ها خواهد داشت و به‌راحتی خم می‌شود.

۵ تا ۸ هفته قبل از تاریخ پیش بینی شده خاتمه محصول، مریستم انتهایی (نقطه رشد در انتهای بوته) حذف می‌شود و یک هفته بعد، تمام گل‌های باقی مانده بر روی بوته حذف می‌شوند.

نکته: یک میوه به‌تنهایی حدود ۶ تا ۹ هفته از زمان گلدهی تا برداشت محصول، زمان نیاز دارد، بنابراین گل‌ها یا میوه‌های کوچک موجود در این مرحله، زمان کافی برای رشد تا رسیدن به مرحله بلوغ را ندارند و باید حذف شوند، این کار به تقویت میوه‌های موجود کمک خواهد کرد.

جمع بندی

اگرچه کشت گوجه‌فرنگی گلخانه ای در سراسر جهان در مقایسه با تولید در زمین باز اندک است، اما در بسیاری از کشورها یک بخش مهم صنعت محسوب میشود.

برای کشاورزان یکپارچه‌سازی اطلاعات در مورد شرایط رشد و توسعه گیاهان و آب‌وهوا و همچنین تصمیم‌گیری در مورد چگونگی رشد گیاهان برای دستیابی به تولید با حداکثر کمیت و کیفیت و به حداقل رساندن هزینه‌های انرژی، نیروی کار و سایر عوامل تولید، یک چالش بزرگ محسوب می‌شود، تولید محصولات در گلخانه می‌تواند با افزایش کنترل بر عوامل مؤثر بر تولید، می‌تواند کمک بزرگی برای کشاورزان باشد تا با کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری، سود خود را افزایش دهند. 

در این بخش از مقاله (بخش دوم)، شرایط موردنیاز برای تولید مناسب گوجه فرنگی در گلخانه (ساختمان و تجهیزات داخلی) و همچنین چگونگی پرورش این گیاه را شرح دادیم، در بخش بعدی این مقاله (بخش سوم) به مدیریت آبیاری، تغذیه، CO_۲، رطوبت و … خواهیم پرداخت.

مقالات مرتبط

• تولید گوجه‌فرنگی در زمین کشاورزی (فضای باز)
• آفات مهم گوجه‌فرنگی و راهکارهای مبارزه با آنها