صنعت جهانی گوجه فرنگی
مقدمه صنعت گوجه‌فرنگی یک صنعت جهانی، با تنوع زیاد و نوآوری فراوان است. مناطق اصلی تولید، مناطق معتدل با دوره‌های طولانی تابستان و البته همراه با بارش زمستانه هستند، با این‌حال، گوجه‌فرنگی در آب‌وهوای گرمسیری نیز تولید می‌شود. گوجه‌فرنگی در مزارع باز و یا در گلخانه‌ها تولید می‌شود. برداشت محصول می‌تواند به‌صورت دستی (بیشتر برای […]
مقدمه
صنعت گوجه‌فرنگی یک صنعت جهانی، با تنوع زیاد و نوآوری فراوان است. مناطق اصلی تولید، مناطق معتدل با دوره‌های طولانی تابستان و البته همراه با بارش زمستانه هستند، با این‌حال، گوجه‌فرنگی در آب‌وهوای گرمسیری نیز تولید می‌شود. گوجه‌فرنگی در مزارع باز و یا در گلخانه‌ها تولید می‌شود.
برداشت محصول می‌تواند به‌صورت دستی (بیشتر برای مصرف تازه خوری) یا مکانیکی (بیشتر برای فرآوری و صنایع تبدیلی) انجام شود. تنوع زیادی در ارقام گوجه‌فرنگی و زمین‌های زراعی، شیوه‌های کشت، ساختار سازمانی زنجیره تأمین، صدور گواهینامه‌ها و بازاریابی در سراسر جهان وجود دارد.
ژنوم گوجه‌فرنگی توالی یابی شده است و در زمینه تولید میوه گوجه‌فرنگی در فضای باز و گلخانه و همچنین در درک ما از فیزیولوژی گیاه گوجه‌فرنگی، کیفیت میوه و فیزیولوژی پس از برداشت پیشرفت‌های زیادی صورت گرفته است.
گوجه‌فرنگی هم غذا است و هم یک محصول با اهمیت اقتصادی و علمی است، همچنین می‌تواند سرگرم کننده باشد (همه‌ساله روستایی کوچک (Buñol) در والنسیای اسپانیا میزبان بزرگ‌ترین جشن گوجه‌فرنگی در جهان است، در این جشنواره، در اوج تولید گوجه‌فرنگی، به مدت ۲ ساعت، شرکت‌کنندگان با میوه‌های رسیده و کاملاً قرمز به یکدیگر حمله میکنند و خیابان‌ها به رودخانه‌های آب گوجه‌فرنگی تبدیل می‌شوند).
تولید حرفه ای گوجه فرنگی باعث شده تا در برخی کشورها بیش از ۱۰۰۰ تن در هکتار محصول برداشت کنند. با توجه به اهمیت فراوان گوجه‌فرنگی در میان محصولات کشاورزی، ما قصد داریم در بخش اول این مقاله به‌طور کامل این گیاه را معرفی نموده و وضعیت تولید و بازار آن را در دنیا بررسی نماییم و در آخر با بیان شرایط جوانه‌زنی بذور گوجه‌فرنگی، این بخش را به پایان برده و در بخش‌های بعدی مقاله مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت گوجه فرنگی را به‌طور کامل شرح خواهیم داد.
فهرست محتوا این مقاله
معرفی و طبقه‌بندی
گوجه‌فرنگی یکی از میوه‌های مناسب برای مصرف تازه و همچنین فرآوری (تولید محصولات جانبی) در جهان است و در خانواده سولاناسه دومین محصول مهم گیاهی پس از سیب‌زمینی در سراسر جهان به شمار می‌رود. با توجه به تنوع زیاد در روش مصرف گوجه‌فرنگی، این محصول به‌راحتی در بین مهم‌ترین محصولات غذایی قرار گرفته و از محبوبیت زیادی در میان سبزی‌ها برخوردار است.
گوجه‌فرنگی متعلق به خانواده سولاناسه (Solanaceae)، جنس Solanum، دسته Lycopersicon است. خانواده Solanaceae شامل سایر محصولات مهم گیاهی مانند فلفل قرمز و فلفل دلمه‌ای (Capsicum spp)، سیب‌زمینی (Solanum tuberosum)، بادمجان (Solanum melongena)، تاماتیلو (Physalis ixocarpa)، تاماریلو یا گوجه‌فرنگی درختی (Solanum betaceum) و تنباکو (نیکوتینا تاباکوم) نیز می‌شود.
روش کشت
گوجه‌فرنگی، ﮔﻴﺎﻫﻲ چندساله است ولی به‌صورت یک‌ساله ﻛﺸﺖ می‌شود. در حال حاضر برای محیط‌های مختلف و روش‌های کشت متفاوت، ارقام زیادی تولید شده است و باعث شده این گیاه در اکثر نقاط دنیا و در سیستم‌های مختلف کشت مورداستفاده قرار گرفته و از عملکرد بالایی برخوردار باشد.
منشأ اصلی پیدایش گوجه‌فرنگی
گوجه‌فرنگی، بومی آمریکای جنوبی است و پس از انتقال به آمریکای مرکزی و مکزیک توسط سرخپوستان، بذر آن توسط مهاجرین اسپانیایی به اسپانیا برده شد و سپس در اروپا پخش شد، البته در ابتدا و تا سال ۱۸۲۰ در اروپا از آن به‌عنوان گیاه زینتی استفاده می‌شد و برای تحقیقات داروسازان و گیاه شناسان مورد استفاده قرار می‌گرفت و به‌مرور زمان جای خود را در میان سبزی‌ها باز کرد و به خاطر کارایی‌های متنوع این محصول، کشت و کار آن به‌سرعت گسترش یافت.
این گیاه دارای تنوع زیادی از نظر رنگ (زرد، قرمز، نارنجی) و همچنین از نظر شکل (گرد، بیضی، صاف، کنگره دار) می‌باشد و در اندازه‌های کوچک و بزرگ یافت می‌شود.
موارد استفاده و ارقام و تیپ‌های مختلف
محبوبیت گوجه‌فرنگی به این خاطر است که می‌توان آن را به شکل‌های مختلف (تازه خوری یا محصول فرآوری شده) مورداستفاده قرار داد.
ازجمله محصولات فرآوری شده گوجه‌فرنگی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود
- کنسرو گوجه‌فرنگی مثل گوجه‌فرنگی کامل پوست‌کنده، خمیر و آب گوجه‌فرنگی، پوره گوجه‌فرنگی، ترشی گوجه‌فرنگی و رب گوجه‌فرنگی
- گوجه‌فرنگی خشک مثل پودر گوجه‌فرنگی، گوجه‌فرنگی پرک شده، میوه خشک
- غذاهایی که با گوجه‌فرنگی تهیه می‌شوند مثل سوپ گوجه‌فرنگی، سس گوجه‌فرنگی، سس فلفل و گوجه‌فرنگی
به خاطر توالی یابی ژنوم گوجه‌فرنگی می‌توان از آن به‌عنوان یک نمونه برای مطالعه فیزیولوژی گیاهان و میوه‌ها استفاده نمود. گوجه‌فرنگی دارای چندین صفت مرتبط، مانند میوه گوشتی، رشد سیمپودیال (پس از تشکیل گل‌آذین و جوانه برگ در رأس ساقه، رشد طولی متوقف شده و سپس به‌صورت کمی متمایل به رشد ادامه می‌دهد) و برگ‌های مرکب است که در گیاهان مدل دیگر (مانند برنج و آرابیدوپسیس) قابل مطالعه نیست.
گوجه‌فرنگی عمدتاً در آب‌وهوای معتدل در طول سال به رشد خود ادامه می‌دهد، اما گیاهان و میوه‌ها در دماهای پایین و نزدیک به انجماد (مثلاً زیر ۱۲ درجه سانتی‌گراد) از نظر فیزیولوژیکی آسیب می‌بینند.
سیستم های کشت و پرورش گوجه فرنگی
ارقامی که برای فرآوری کشت می‌شوند با ارقامی که برای مصرف تازه خوری به بازار فرستاده می‌شوند عادات رشد متفاوتی دارند، گوجه‌فرنگی‌هایی که برای فرآوری استفاده می‌شوند دارای رشد محدود، فرم کوتاه، میوه‌های رسیده و قرمز، پوست سخت و مواد جامد محلول زیاد هستند. کشت این ارقام در زمین باز و به‌صورت کشت مستقیم بذر و یا کشت نشاء پیوندی انجام می‌شود، در دهه گذشته، کشت مستقیم بذر به‌طور عمده جایگزین پیوند شده است و درنتیجه استقرار بهتر، کاهش رقابت علف‌های هرز و میزان موفقیت و عملکرد بالاتر را به دنبال داشته است.
با توجه به عادت رشد این نوع گوجه‌ها (گوجه‌های رشد محدود)، در تولید آن‌ها نیازی به ایجاد داربست نیست و برداشت آن در نقاطی که تجهیزات برداشت وجود دارد تنها به‌صورت مکانیکی انجام می‌شود. گوجه‌فرنگی برای مصرف تازه خوری در سیستم‌های مزارع باز یا تحت کنترل (گلخانه‌ها) پرورش می‌یابد، در مزارع، دارای رشد محدود و در گلخانه‌ها رشد آن‌ها به‌صورت نامحدود بوده و نیاز به ساخت داربست برای هدایت و حمایت از بوته‌ها وجود دارد.
کیفیت میوه با پرورش به‌صورت ایستاده بهبود می‌یابد، زیرا از تماس میوه با خاک جلوگیری می‌شود، همچنین هرس بوته‌ها می‌تواند در افزایش اندازه میوه مؤثر باشد.
برداشت محصول برای مصرف تازه خوری با دست انجام می‌شود، تعداد گونه‌های موجود در بازار تازه خوری بسیار زیاد است و از گوجه‌فرنگی محبوب کلاسیک گرد گرفته تا انواع محلی متغیر است.
در جدول زیر گروه های اصلی گوجه فرنگی شامل انواع و ارقام مختلف معرفی شده‌اند.
| گونه مختلف گوجه فرنگی | ویژگی‌ها و موارد استفاده |
| Classic round کلاسیک گرد | شکل گرد، ۲-۳ برچه، وزن متوسط میوه بین ۷۰ تا ۱۰۰ گرم و قطر آن حدود ۴٫۷ تا ۶٫۷ سانتی‌متر است، این رقم محبوب‌ترین رقم گوجه‌فرنگی است که در سالادها، کباب کردن، پخت یا سرخ کردن، سوپ‌ها و سس‌ها استفاده می‌شود. |
| Plum and baby plum | شکل ظاهری آن به‌صورت بیضی است. مرکز میوه گوشتی و سفت و آبدار است. برای کباب کردن مورداستفاده قرار می‌گیرد و همچنین پس از فرآوری در پیتزا و پاستا مورد استفاده قرار می‌گیرد. |
| Beefsteak | شکل میوه مسطح است، وزن میوه در حدود ۱۸۰ تا ۲۵۰ گرم است. تنوع زیادی در شکل، رنگ (قرمز، صورتی)، بافت و عطر و طعم این رقم وجود دارد. برای پخت‌وپز، تهیه سالاد و ساندویچ استفاده می‌شود. |
| گوجه‌فرنگی گیلاسی و گوجه‌فرنگی cocktail | کوچک‌تر از گوجه‌فرنگی کلاسیک هستند، وزن این ارقام بین ۱۰ تا ۲۰ گرم و قطر آن بین ۱٫۶ تا ۲٫۵ سانتی‌متر است. گوجه‌فرنگی گیلاسی کوچک‌تر از انواع کوکتل است. هر دو بسیار شیرین هستند. گوجه‌فرنگی گیلاسی به‌طورکلی قرمز است، اما انواع طلایی، نارنجی و زرد نیز وجود دارد. این گوجه‌ها به‌طور کامل و به‌صورت خام یا پخته خورده می‌شوند. گوجه‌فرنگی‌های کوکتل در سالادها و یا برای کباب کردن استفاده می‌شوند. |
| Vine or truss cluster | همراه با ساقه بار دهنده برداشت شده و به بازار عرضه می‌شود؛ ساقه دارای عطر خاص گوجه‌فرنگی است. میوه‌ها در درون خوشه به‌صورت یکنواخت می‌رسند. |
| انواع ارقام منطقه ای، مزارع باز و غیر هیبریدی | کوئر دو بوئوف (فرانسه)، رف (آلمریا، اسپانیا)، توامتیگا د راملت (Baleares، اسپانیا)، مارمنده (فرانسه)، Mezzo tempo (Abruzzo، ایتالیا)، Spagnoletta (لاتومی، ایتالیا). |
میزان تولید جهانی گوجه‌فرنگی
تولید جهانی گوجه‌فرنگی (تازه و فرآوری شده) در پنجاه سال گذشته به‌شدت افزایش یافته است. تولید گوجه‌فرنگی در زمین‌های باز در سراسر جهان طی ۳ دهه گذشته از حالت کشت در زمین‌های برهنه به سمت کشت در مزارع دارای پلی‌اتیلن (مالچ) پیش رفته است، البته بخش عمده این تغییرات چشمگیر در کشورهای توسعه یافته رخ داده است.
در سال ۱۹۶۱، تولید ۲۷٫۶ میلیون تن، در سال ۲۰۰۲ این رقم به ۱۱۶٫۵ میلیون تن رسید و در سال ۲۰۱۴ میزان تولید ۱۷۱ میلیون تن تخمین زده شده است. همچنین بر اساس آمار سال ۲۰۱۸ سازمان خواروبار جهانی (فائو)، مناطق کشت گوجه‌فرنگی در سراسر جهان طی یک دهه گذشته افزایش یافته است که بیشترین افزایش در آفریقا و آسیا رخ داده است.
تولید گوجه‌فرنگی مخصوص فرآوری، در سراسر جهان در سال ۲۰۱۵ حدود ۴۱ میلیون تن و بزرگ‌ترین تولیدکنندگان ایالات‌متحده آمریکا، چین، ایتالیا، اسپانیا و ترکیه بوده‌اند. این پنج کشور مجموعاً، حدود ۸۵٪ از گوجه‌فرنگی فرآوری شده جهان را تولید میکنند. تولید گوجه‌فرنگی برای تازه خوری نیز، در سراسر جهان در سال ۲۰۱۵ حدود ۱۷۰ میلیون تن بوده است.
کشورهای پیشرو در تولید گوجه‌فرنگی و سهم هر یک از آن‌ها در تولید
چین، اتحادیه اروپا، هند، آمریکا و ترکیه تقریباً ۷۰ درصد از تولید جهانی را در سال ۲۰۱۴ به خود اختصاص داده‌اند.
در این میان آسیا با حدود ۶۰٪ تولید جهانی پیشرو است و آمریکا و اروپا به ترتیب با حدود ۱۵٪ و ۱۳٪ رده‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند.
سطح زیر کشت گوجه‌فرنگی
سطح زیر کشت در سال ۲۰۱۴ به ۴٫۳ میلیون هکتار رسید و پنج کشور چین، هند، آمریکا، ترکیه و مصر بیشترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده‌اند، به‌طوری‌که دو کشور چین و هند حدود ۶۰ درصد از سطح زیر کشت جهانی را تشکیل می‌دهند.
میزان تولید گوجه‌فرنگی در ایران
بر اساس آخرین آمار منتشر شده توسط مرکز آمار ایران، میزان تولید گوجه‌فرنگی در سال زراعی ۹۷-۱۳۹۶ در کل کشور معادل ۴۸۹۴۹۵۶ تن بوده است و استان‌های بوشهر (۱۳۰۸۴۴۶ تن)، هرمزگان (۷۷۴۹۱۸ تن) و فارس (۴۴۹۵۰۲ تن) به ترتیب بیشترین تولید را در سطح کشور به خود اختصاص داده‌اند.
سطح زیر کشت گوجه‌فرنگی
طبق آخرین آمار ارائه شده توسط مرکز آمار ایران، سطح زیر کشت گوجه‌فرنگی در کل کشور در طول سال زراعی ۹۷-۱۳۹۶ معادل ۱۰۵۹۴۳ هکتار بوده است و بیشترین سطح تولید به ترتیب در استان‌های بوشهر (۲۷۱۴۰ هکتار)، هرمزگان (۱۸۸۱۴ هکتار) و کرمان (۹۶۸۴ هکتار) به کشت گوجه‌فرنگی اختصاص یافته است. در بررسی سطح زیر کشت گوجه‌فرنگی وسعت اراضی که کشت در آن‌ها صورت گرفته است نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است (هر چه زمین‌ها کوچک‌تر باشند ورود مکانیزاسیون به آن‌ها دشوارتر و پرهزینه‌تر خواهد بود) بر همین اساس، در جدولی که توسط مرکز آمار ایران منتشر شده است بخشی نیز برای تعیین وسعت اراضی اختصاص یافته است، از مجموع کل اراضی کشاورزی که در این سال در آن‌ها گوجه‌فرنگی کشت شده است حدود ۲٫۸ درصد کمتر از ۱ هکتار وسعت داشته‌اند، ۱۹٫۷ درصد بین ۱ تا ۵ هکتار، ۴۷ درصد بین ۵ تا ۲۰ هکتار، ۱۸٫۷ درصد بین ۲۰ تا ۵۰ هکتار و کمتر از ۱۲ درصد (مابقی زمین‌ها)، بیش از ۵۰ هکتار وسعت داشته‌اند.
میزان تولید هر یک از انواع گوجه‌فرنگی
میزان تولید گوجه‌فرنگی تازه خوری در مقایسه با گوجه‌فرنگی مناسب فرآوری، در کشورهای مختلف به‌شدت متفاوت است. به‌عنوان‌مثال، در هند، گوجه‌فرنگی فرآوری شده کمتر از ۱٪ کل تولید را شامل می‌شود، درحالی‌که این میزان در ایالات‌متحده یا ایتالیا حدود ۹۶٪ است.
تولید گوجه‌فرنگی برای مصرف تازه عمدتاً در سیستم‌های مزارع باز صورت می‌گیرد، بااین‌حال، تولید گلخانه‌ای این نوع از گوجه‌فرنگی نیز در دهه‌های اخیر، به‌طور ویژه در حوضه مدیترانه (کشورهایی مثل اسپانیا، ترکیه، پرتغال، مراکش)، آمریکای مرکزی و آمریکای لاتین (برزیل و مکزیک)، آمریکای شمالی (ایالات‌متحده و کانادا) و همچنین در استرالیا و روسیه رو به گسترش است.
میزان مصرف در جهان
چین بزرگ‌ترین مصرف‌کننده گوجه‌فرنگی در سراسر جهان است و پس‌ازآن کشورهای اتحادیه اروپا، آفریقای مدیترانه (کشورهای شمالی آفریقا که در ناحیه مدیترانه قرار دارند مثل لیبی، تونس، الجزایر و مغرب) و کشورهای عضو توافق تجارت آزاد آمریکای شمالی (NAFTA) شامل کانادا، مکزیک، ایالات‌متحده در رده‌های بعدی قرار دارند.
مصرف در بازارهای توسعه‌یافته، پایدار یا کمی در حال کاهش است (به‌عنوان‌مثال اتحادیه اروپا، آمریکای شمالی)، اما در کشورهای آفریقا، آسیا، آمریکای جنوبی و خاورمیانه همچنان رو به افزایش است.
تجارت گوجه‌فرنگی
تجارت گوجه‌فرنگی تازه و محصولات فرآوری شده آن، یک تجارت بزرگ جهانی است. در سال ۲۰۱۵، صادرات جهانی گوجه‌فرنگی تازه به ۷٫۱ میلیارد یورو رسید.
تجارت محصولات تازه خوری گوجه‌فرنگی، به دلیل مزیت حمل‌ونقل و تعرفه گمرکی و همچنین به دلیل اینکه گوجه‌فرنگی تازه فسادپذیر است، عمدتاً بین کشورهای همسایه اتفاق می‌افتد.
در سال ۲۰۱۵، بیشترین حجم صادرات جهانی گوجه‌فرنگی متعلق به مکزیک و پس‌ازآن هلند بود. بااین‌حال، صادرات هلند از نظر ارزش اقتصادی بالاتر از مکزیک بوده است که تولید حرفه ای گوجه فرنگی می توان علت اصلی ارزش بالای اقتصادی محصولات تولید شده در هلند باشد.
آینده بخش گوجه‌فرنگی
تولید و بازار جهانی
تولید گوجه‌فرنگی یک صنعت جهانی و بسیار متنوع است. تولید جهانی گوجه‌فرنگی در حال حاضر بیش از ۱۷۰ میلیون تن است که ۷۵٪ آن برای بازار تازه خوری و ۲۵٪ این تولید مورد فرآوری قرار می‌گیرد.
انتظار می‌رود میزان تولید و کیفیت گوجه‌فرنگی‌های مناسب برای تازه خوری و فرآوری با استفاده از ارقام جدید، مدیریت دقیق‌تر، بهبود فن‌آوری‌های تولید و فرآوری و افزایش حضور کشاورزان و مدیران ماهر در این عرصه افزایش یابد.
بااین‌حال، روند افزایش مصرف سرانه در بیشتر موارد مثبت نیست. طی دوره ۹ ساله از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۳، میانگین مصرف سرانه سالانه گوجه‌فرنگی در اتحادیه اروپا ۲۰ درصد کاهش یافته است.
تولید گوجه‌فرنگی در مزارع به‌طور روزافزون از فن‌آوری‌های نظارت و کنترل در دسترس کشاورزی‌های کوچک و متوسط (به‌عنوان‌مثال حسگرهای هوشمند کم‌هزینه، سنجش از دور) برای افزایش بهره‌وری در مصرف آب و نیتروژن، پیش‌بینی عملکرد، پیش‌بینی کیفیت و بهبود کنترل آفات و بیماری‌ها بهره می‌برد.
نقش کامپیوتر و اتوماسیون (انجام کارها به‌صورت خودکار) در تولیدات گلخانه‌های مدرن در کشورهایی مانند هلند یا ژاپن بسیار پررنگ‌تر است و جهت مقابله با کمبود نیروی کار و همچنین کاهش هزینه‌ها ازاین‌گونه تجهیزات به‌خوبی استفاده می‌شود، این کشورها با تولید حرفه‌ای گوجه‌فرنگی علاوه بر افزایش سود خود توانسته‌اند مشکلات پیش روی تولید را نیز برطرف نمایند.
اسپانیا، فرانسه و اسرائیل کشورهای نوآور در زمینه تولید در زیر سازه‌های پلاستیکی (گلخانه‌ها، تونل‌های بلند و کوتاه) هستند.
اسپانیا و هلند عرضه‌کنندگان دائم گوجه‌فرنگی تازه به اتحادیه اروپا هستند، ولی کشورهای دیگر مثل پرتغال، ایتالیا و کشورهای آفریقای شمالی (به‌عنوان‌مثال مراکش، مصر، تونس) نیز در حال افزایش سهم خود در بازار اروپا هستند.
پیش‌بینی می‌شود در آینده توافق‌های دوجانبه بیشتری بین اتحادیه اروپا و کشورهای آفریقای شمالی به دست آید.
علاوه بر این، ترکیه نیز می‌تواند نقش بسیار مهمی در این شرایط ایفا نماید، البته مسائل سیاسی ممکن است بر صادرات ترکیه به اتحادیه اروپا تأثیر منفی بگذارد.
کشورهای بالکان (مثل آلبانی، صربستان و مقدونیه) نیز به‌عنوان تأمین کنندگان بالقوه اتحادیه اروپا مطرح هستند.
در قاره آمریکا پیش‌بینی می‌شود حرکت به سمت تولید گلخانه‌ای در مکزیک و ایالات‌متحده آمریکا همچنان افزایش یابد، در همین حال در کشورهای آمریکای جنوبی مانند برزیل تولید گوجه‌فرنگی هم به‌صورت تازه خوری و هم به‌صورت فرآوری شده رو به گسترش است.
انتظار می‌رود در سال‌های پیش رو، چین و هند تولید گوجه‌فرنگی خود را افزایش دهند. همچنین پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تولیدات گلخانه‌ای از رشد اقتصادی چین در سال‌های آینده حمایت خواهد نمود. بااین‌حال، هر دو کشور چین و هند به دلیل کمبود و آلودگی آب‌ها، کمبود تجهیزات حمل‌ونقل، کمبود فناوری‌های پیشرفته در کشت و فرآوری محصول و همچنین ضعف در زنجیره تأمین مواد دچار محدودیت‌هایی هستند.
بهبود حمل‌ونقل هنوز هم در مناطقی مانند هند و کشورهای آفریقایی (مثل مراکش) به‌عنوان یک مسئله اساسی مطرح است و به ضررهای بزرگ پس از برداشت و در زمان نیاز به افزایش صادرات منجر می‌شود.
محیط زیست و پایداری
صنعت گوجه‌فرنگی به خاطر استفاده فراوان از آب، مواد غذایی، آفت‌کش‌ها و انرژی دارای اثرات مخرب زیست‌محیطی قابل‌توجهی است. در حال حاضر کشورهای پیشرفته به دنبال تولید در مزارع پایدار و همچنین تولید در گلخانه‌ها هستند.
تولیدکنندگان گوجه‌فرنگی برای یکپارچه‌سازی کامل اطلاعات در مورد گیاهان، آب‌وهوا، چگونگی مدیریت محصول برای افزایش بهره‌وری و افزایش کیفیت محصول تولیدی با کمترین هزینه‌های انرژی، نیروی کار و سایر ورودی‌ها با چالش‌های زیادی روبرو هستند.
در کشورهایی مانند هلند گلخانه‌های برخوردار از فنّاوری‌های مدرن به‌عنوان ابزاری برای صرفه‌جویی در انرژی و همچنین افزایش بازده، قابل به‌کارگیری است، اما برای کشورهای کمتر توسعه یافته و تولیدکنندگان کوچک، راه‌حل‌های کم‌هزینه‌تری موردنیاز است.
اتحادیه اروپا چندین استراتژی در رابطه با مسائل زیست‌محیطی ازجمله نقشه راه کارایی منابع، استراتژی تنوع زیستی ۲۰۲۰ و نقشه راه اقتصاد کم‌کربن را در پیش گرفته است، این موضوع به‌وضوح نشان دهنده اهمیت روزافزون مقررات زیست‌محیطی برای تجارت اقتصادی با اتحادیه اروپا و همچنین برای شرکای تجاری این اتحادیه است.
با استفاده از صنعت مدرن گوجه‌فرنگی باید تولید زباله به حداقل برسد و راه‌حل‌های نوآورانه برای بازیافت باید توسعه بیشتری یافته و به مرحله اجرا درآیند. تولید انرژی از زباله‌های گوجه‌فرنگی و استفاده از پلاستیک‌های قابل تجزیه در حال حاضر مورد آزمایش قرار گرفته است. برای به حداقل رساندن تولید فاضلاب در کارخانه‌های فرآوری، لازم است تا آزمایش‌های بیشتری مورد اجرا قرار گیرند.
تولید محصول ارگانیک
زنجیره عرضه مواد غذایی به شکل فزاینده‌ای با اثرات زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی همراه است. ترجیح مصرف‌کنندگان برای استفاده از محصولاتی که عاری از سموم دفع آفات باشند و نگرانی‌های زیست‌محیطی باعث افزایش توجه به تولیدات ارگانیک به‌خصوص در گلخانه‌های جدید شده است.
باوجوداینکه تولید گوجه‌فرنگی ارگانیک در اتحادیه اروپا رو به افزایش است، اما هنوز هم یک بازار کوچک محسوب می‌شود و بازدهی تولید در واحد سطح در این سیستم پایین‌تر از تولید معمولی است.
عوامل جدید کنترل بیولوژیکی، آفت‌کش‌های زیستی و اصلاح ژنتیکی گیاهان برای افزایش مقاومت و انعطاف‌پذیری گیاهان در برابر تنش‌های زنده و غیرزنده و همچنین تأمین دقیق مواد مغذی موردنیاز گیاه، برای تولید بهتر گوجه‌فرنگی ارگانیک موردنیاز است. درنهایت لازم است تحقیقات بیشتری در مورد ارزش غذایی گوجه‌فرنگی ارگانیک انجام پذیرد.
پایداری اجتماعی و اقتصادی برای صنعت گوجه‌فرنگی از اهمیت بالایی برخوردار است، افزایش پایداری شامل مواردی چون بهبود شرایط کار و آموزش کارمندان (از راننده وانت و کارگران گلخانه گرفته تا مهندسین و مدیران) و بهبود قوانین ایمنی برای تولید و حمل‌ونقل محصولات تولیدی است. این امر به‌ویژه در مورد کشورهایی که به کارگران موقت مهاجر و کم مهارت برای تولید خود وابسته هستند، بیشتر صدق می‌کند.
پایداری محیط زیست همچنین به خاطر تغییرات آب‌وهوا، مشکلات ناشی از کمبود و کیفیت پایین آب (به‌عنوان‌مثال کشورهای حوضه دریای مدیترانه، چین شمالی و هند) با یک چالش اساسی روبرو است.
کشت محافظت‌شده تا حدودی می‌تواند از شدت آثار منفی بکاهد، اما به راه‌حل‌های بیشتری در این زمینه نیاز است. بهنژادگران در این زمینه می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند.
روند بازار و سیاست
در بازارهای توسعه یافته، توجه به ارقام محلی و دارای طعم بهتر روبه افزایش است. باوجود افزایش مصرف‌کنندگانی که به دنبال محصول گوجه‌فرنگی با طعم خوب هستند اما تولیدکنندگان همچنان بر روی تولید در حجم زیاد و باقیمت‌های پایین‌تر تمرکز دارند. یافتن ارتباط مناسب و پیوستگی بین میزان عملکرد و کیفیت محصول همچنان به‌عنوان یک چالش پیش روی تولیدکنندگان است.
تأثیر فرهنگ و شرایط اجتماعی بر تولید گوجه فرنگی
سبک‌های جدید زندگی مبتنی بر وگانیسم و گیاه خواری می‌تواند باعث کمک به پیشرفت در تولید گوجه‌فرنگی شود، همچنین در کشورهای توسعه‌یافته توجه بیشتری به تنوع مواد غذایی، سلامتی، طعم و … می‌شود و در این کشورها بازارهای مخصوص برای ارائه محصولات تازه رو به افزایش است. یکی دیگر از روندهای مهم بازار در بین مصرف‌کنندگان اروپایی و آمریکای شمالی تقاضا برای غذاهای محلی تولید شده است، در حقیقت، درحالی‌که زنجیره‌های جهانی از نظر اقتصادی عملکرد بهتری دارند، اما زنجیره‌های محلی در موضوعات اجتماعی و زیست‌محیطی و اخلاقی کارایی بالاتری از خود نشان می‌دهند.
تأثیر سیاست و قوانین بر تولید گوجه فرنگی
جغرافیای سیاسی منطقه‌ای و جهانی، مسائل ارزی و قوانین زیست‌محیطی همچنان بر صنعت گوجه‌فرنگی تأثیر خواهند گذاشت.
تغییر در قوانین و روابط تجاری بین کشورها (به‌عنوان‌مثال تحریم روسیه، برگزیت در انگلیس یا سیاست‌های ایالات‌متحده در رابطه با مکزیک) بر روی تغییرات آینده بر مراکز تولید و مکان‌های سرمایه‌گذاری تأثیرگذار خواهند بود.
بازارهای اتحادیه اروپا با واردات از کشورهای آفریقای شمالی از طریق توافق‌نامه‌های دوجانبه تأثیر زیادی بر بازارهای گوجه‌فرنگی خواهند گذاشت و از طرفی باعث افزایش رقابت بین کشورهای آفریقایی (مثل تونس، مراکش، مصر) می‌شوند.
با پیشرفت صنعت لازم است همکاری‌های بین‌المللی برای تحقیق و آموزش انجام گیرد تا درنهایت باعث افزایش پایداری صنعت گوجه‌فرنگی در سطح منطقه‌ای و جهانی گردد.
رشد و تمایز
رشد و تمایز در گیاهان کاملاً به هم مرتبط است، اما تفسیر پاسخ گیاهان به عوامل محیطی با بررسی جداگانه این دو فرآیند تسهیل می‌شود. تمایز در گیاه به یک سری از رویدادهای قابل تشخیص گفته می‌شود که منجر به تغییرات کیفی (جوانه‌زنی، گلدهی و غیره) یا کمی (تعداد برگ، تعداد گل و غیره) در ساختار گیاه می‌شود.
رشد به افزایش برگشت‌ناپذیر در ابعاد یا اندام گیاه با گذشت زمان گفته می‌شود، به‌عنوان‌مثال طول، عرض، قطر، مساحت، حجم و جرم را می‌توان نام برد.
تمایز گیاهان با لقاح آغاز می‌شود. هورمون‌ها (آبسیزیک اسید، جیبرلین، اکسین و …) نقش مهمی در رشد و بلوغ بذر دارند. به‌عنوان‌مثال آبسیزیک اسید (ABA) در طول مراحل تکامل دانه در اواخر رشد می‌تواند جوانه‌زنی زودرس بذر (عدم خواب) را در گیاه کنترل نماید، جهش‌های ژنتیکی می‌توانند منجر به نقص در سنتز آبسیزیک اسید (ABA) یا حساسیت به این هورمون در گوجه‌فرنگی شده و درنهایت باعث تولید دانه‌های غیر خفته شوند.
فرآیندهای رشدی مانند جوانه‌زنی، رشد ریشه و برگ، تشکیل گل‌آذین، گل و میوه تأثیر زیادی در عملکرد گوجه‌فرنگی دارند و بجز جوانه زنی، بقیه در بخش های بعدی این مقاله به‌تفصیل مورد بحث قرار خواهند گرفت.
گیرنده‌های نوری مانند فیتوکروم ها نقش مهمی در کنترل فرآیندهای رشد گیاهان دارند. پنج فیتوکروم موجود در گوجه‌فرنگی شامل A، B1، B2، E و F است.
خصوصیات ظاهری بذر گوجه‌فرنگی
بذر ارقام تجاری گوجه‌فرنگی تخم‌مرغی مسطح و حدود اندازه آن به طول ۵ میلی‌متر، عرض ۴ میلی‌متر و قطر ۲ میلی‌متر است. وزن هزار دانه بین ۲ (گوجه‌فرنگی گیلاسی) تا ۴ گرم متغیر است. بذر هیبرید گوجه‌فرنگی بسیار گران است و ممکن است بیش از ۰٫۴ یورو (بر اساس وزن، سه برابر گران‌تر از طلا) قیمت داشته باشد.
جوانه‌زنی بذر گوجه‌فرنگی
بذور گوجه‌فرنگی را به‌راحتی می‌توان ذخیره نمود و در دمای بین ۵ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد و طیف نسبتاً وسیعی از رطوبت نسبی می‌توانند تا چند سال زنده بمانند و قوه نامیه آن‌ها کاهش ناچیزی خواهد داشت. جیمز و همکاران (۱۹۶۴) بعد از گذشت ۱۵ سال ۹۰ درصد جوانه‌زنی و پس از گذشت ۳۰ سال از ذخیره بذور، ۵۹ درصد جوانه‌زنی را گزارش کردند.
میزان جوانه‌زنی بذر تحت تأثیر خصوصیات بذر مثل اندازه دانه (در بذور کوچک‌تر جوانه‌زنی سریع‌تر انجام می‌شود که این موضوع احتمالاً به دلیل کاهش ضخامت آندوسپرم در بذور کوچک‌تر می‌باشد) قرار می‌گیرد.
بذر گیری از گوجه‌فرنگی قبل از بلوغ کامل آن، به دلیل وجود تعداد زیادی بذر نابالغ، می‌تواند باعث کاهش قوه نامیه بذر و درصد جوانه‌زنی شود، درحالی‌که برداشت محصول در اواخر دوره رسیدگی میوه می‌تواند باعث ایجاد مشکل در جوانه‌زنی برخی بذور شود.
جوانه‌زنی بذر
جوانه‌زنی بذر یک فرآیند اصلی در چرخه زندگی گیاهان برتر است. این فرآیند پیچیده توسط تعداد زیادی از عوامل محیطی و درون‌زا تنظیم می‌شود. جوانه‌زنی با جذب آب توسط بذر آغاز می‌شود و معمولاً با ظهور ریشه، خاتمه می‌یابد.
معیار جوانه‌زنی مورد استفاده فیزیولوژیست ها ظهور ریشه است. بذر گوجه‌فرنگی یک سیستم الگویی برای تحقیقات جوانه‌زنی محسوب می‌شود.
کیفیت بذرها معمولاً با آزمایش جوانه‌زنی استاندارد تعیین می‌گردد که در شرایط ایده آل و در محیط آزمایشگاه انجام می‌شود.
همچنین درصد جوانه‌زنی کل و یکنواختی در جوانه‌زنی از خصوصیات مهم بذر هستند.
نکاتی در مورد جوانه‌زنی بذور
- درصد جوانه‌زنی زیاد لزوماً به معنای جوانه‌زنی زیاد بذور در شرایط محیطی و مزرعه نیست و نوسانات شرایط در مزرعه به‌شدت بر درصد جوانه‌زنی تأثیرگذار است.
- برای کشت مستقیم گوجه‌فرنگی، لازم است بذرهای با قدرت زیاد، جوانه‌زنی سریع‌تر و تحمل بیشتر نسبت به شرایط تنش مورد کاشت قرار گیرند.
- برای تولید محصولات گلخانه‌ای، دانه‌ها غالباً در محیطی کنترل شده و با شرایط مطلوب برای جوانه‌زنی نگهداری می‌شوند.
- میزان جوانه‌زنی را می‌توان با تیمارهایی قبل از کاشت بذر، با استفاده از تنظیم‌کننده‌های رشد بهبود داد، جیبرلین ها (GA) و اکسین های مصنوعی می‌توانند باعث تحریک بذور برای افزایش جوانه‌زنی شوند.
آماده‌سازی بذر برای بهبود عملکرد دانه گوجه‌فرنگی
هرس برگ‌ها در مراحل پایانی کشت می‌تواند به تنظیم مناسب محتوای آب بذر و آماده‌سازی بذر برای جوانه‌زنی کمک نماید و از طویل شدن سلول و ریشه‌دار شدن بذور جلوگیری نماید. پس از طی دوره خواب، بذرهای کند یا کمتر توسعه یافته می‌توانند جوانه‌زنی بعدی سریع‌تر و یکنواخت‌تری داشته باشند.
تأثیر برخی هورمون‌ها در جوانه‌زنی بذر
شواهد فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی و ژنتیکی نقش GA در تضعیف ساختارهای پوشاننده جنین در طول جوانه‌زنی را نشان می‌دهد. بیوسنتز GA در رشد بذرها در رشد جنین و جلوگیری از سقط جنین دخیل است.
آبسیزیک اسید (ABA) باعث القای خواب در بذر می‌شود و به‌عنوان یک تنظیم کننده رشد دارای اثر منفی بر روی جوانه‌زنی است. برعکس جیبرلیک اسید (GA) با برطرف نمودن خواب، جوانه‌زنی را در گیاه تقویت نموده و اثرات ABA را خنثی می‌کند. اتیلن نیز همچون جیبرلیک اسید باعث جوانه‌زنی بذر می‌شود و اثرات ABA را خنثی می‌کند.
تأثیر نور بر جوانه‌زنی بذر
عوامل محیطی به‌شدت روی جوانه‌زنی بذر تأثیر می‌گذارد. بذور گوجه‌فرنگی معمولاً بهترین جوانه‌زنی را در تاریکی دارند و نور باعث مهار جوانه‌زنی در برخی ارقام می‌شود، این پاسخ‌ها به عمل فیتوکروم بستگی دارد.
گزارش شده است که نور مادون قرمز باعث مهار جوانه‌زنی می‌شود، درحالی‌که نور قرمز (در دمای ۳۷ درجه سانتی‌گراد) جوانه‌زنی را تشدید می‌کند، درواقع حضور Pfr (فرم فعال فیتوکروم که در محیط تاریک با دریافت نور قرمز دور به فرم غیرفعال تبدیل می‌شود) در دانه یک پیش‌نیاز برای جوانه‌زنی است و با تحریک سنتز برخی آنزیم‌های ضروری در جوانه‌زنی بذر تأثیرگذار است.
تأثیر میزان و کیفیت آب در دسترس بر جوانه‌زنی بذر
بدون حضور آب، هیچ‌گونه جوانه‌زنی اتفاق نمی‌افتد. جذب آب توسط دانه‌ها در سه مرحله صورت می‌گیرد.
در مرحله اول، جذب سریع آب صورت می‌گیرد، در این مرحله بر اساس ترکیب شیمیایی بذور، وضعیت پوسته بذر (میزان نفوذپذیری در برابر آب) و میزان آب در دسترس، چه بذر زنده باشد و چه زنده نباشد، مقداری آب توسط بذر جذب می‌شود که نشان دهنده یک مرحله فیزیکی است و فیزیولوژی گیاه نقشی در این جذب ندارد، درواقع این مرحله بر اساس اختلاف شیب پتانسیل صورت می‌گیرد.
پس از جذب آب، هورمون‌ها و آنزیم‌ها فعالیت خود را آغاز کرده و ترکیبات شیمیایی ذخیره‌ای تجزیه شده و به محور جنین انتقال می‌یابند، در این مرحله برای اینکه رشد صورت بگیرد باید هم سلول‌ها بزرگ شده و هم تقسیم شوند. این اتفاق با جذب آب توسط واکوئل ها رخ می‌دهد. واکوئل به غشاء فشار آورده و سلول متورم می‌گردد، با ایجاد برآمدگی ریشه، مراحل بعدی رشد آغاز می‌شود.
میزان و سرعت جذب آب برای جوانه‌زنی تحت تأثیر دما، میزان آب و شوری قرار دارد. به‌طورکلی، بذر گوجه‌فرنگی در پتانسیل‌های مختلف آب خاک، از نقطه پژمردگی گرفته تا ظرفیت زراعی جوانه می‌زند، ولی بهترین جوانه‌زنی معمولاً در شرایط ظرفیت زراعی خاک (۵۰ تا ۷۵ درصد) به دست می‌آید.
نکته در شرایطی که آب بیشتر از ظرفیت زراعی در خاک وجود داشته باشد، جوانه‌زنی کاهش خواهد یافت که این موضوع ممکن است به خاطر اشباع شدن خاک و کمبود اکسیژن در دسترس بذر باشد.
تنش آب اغلب با افزایش شوری خاک همراه است، این موضوع ممکن است جوانه‌زنی بذر را از دو طریق تحت تأثیر قرار دهد
- ایجاد پتانسیل اسمزی که مانع از جذب آب می‌شود (ذرات خاک، آب را با قدرت بیشتری به خود جذب میکنند)
- ورود یون‌های مضر به درون بذر
به نظر می‌رسد گوجه‌فرنگی در مرحله جوانه‌زنی در مقایسه با مراحل بعدی رشد، حساسیت کمتری به سطح بالای نمک دارد ولی به‌هرحال میزان جوانه‌زنی بذور گوجه‌فرنگی در شرایطی که آب شور باشد کاهش خواهد یافت.
درجه حرارت
مدل‌های ریاضی برای توصیف نقش دما در جوانه‌زنی، بر اساس واحدهای حرارتی یا گرما (به‌عنوان‌مثال درجه روز) تهیه می‌شوند. اساس محاسبات به این شکل است که درجه حرارت بیش از حداقل دمای لازم برای جوانه‌زنی که در طول زمان جمع می‌شود همیشه در یک مقدار ثابت با درصد جوانه‌زنی معینی همراه خواهد بود. این واحدهای حرارتی ثابت حاکی از رابطه خطی بین سرعت جوانه‌زنی و دما است.
این قاعده در مورد جوانه‌زنی بذر گوجه‌فرنگی بعید به نظر می‌رسد، زیرا دمای مطلوب برای جوانه‌زنی بذر گوجه‌فرنگی بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد گزارش شده است، درحالی‌که در محدوده درجه حرارت کمتر از حد مطلوب (۱۳-۲۵ درجه سانتی‌گراد) نیز این رابطه خطی بین دما و جوانه‌زنی بذر گوجه‌فرنگی گزارش شده است.
به نظر می‌رسد تفاوت میزان چربی غشایی در ارقام مختلف، در توانایی جوانه‌زنی در دماهای پایین دخیل است، درحالی‌که عدم جوانه‌زنی در دماهای بالا ممکن است به دلیل گرمازدگی و تأثیرات متقابل بین دما و عمل فیتوکروم باشد.
نکاتی که در هنگام کشت باید مورد توجه قرار دهید
- همیشه قیمت بالای بذر به معنای بهتر بودن بذر نیست و شرایط اقلیمی و محیطی زمین شما در انتخاب نوع کشت و محصول نهایی تأثیرگذار است.
- تهیه بذر با کیفیت و مناسب برای محیط کشت از اهمیت زیادی برخوردار است، پس در زمان تهیه بذر ابتدا در مورد رقم مناسب تحقیق نموده و از افراد متخصص مشاوره بگیرید، سپس بذر موردنیاز خود را از فروشگاه‌های معتبر تهیه کنید. توجه داشته باشید که شرایط نگهداری بذر و همچنین تاریخ تولید بذر، تأثیر زیادی بر جوانه‌زنی مناسب آن دارد و هر چه شرایط نگهداری بدتر بوده و تاریخ بذر قدیمی‌تر باشد، تعداد کمتری از بذور سبز خواهند شد.
- اگر کشت شما به‌صورت مستقیم انجام نمی‌شود، با توجه به نقش ویژه‌ای که تولید نشاء خوب در افزایش عملکرد نهایی دارد، اگر شرایط مناسب برای تولید نشاء را ندارید توصیه می‌شود این کار را به تولیدکنندگان حرفه‌ای نشاء بسپارید و تمرکز خود را بر مراحل بعدی کار قرار دهید.
جمع‌بندی
پیش از کشت گوجه‌فرنگی باید ابتدا هدف از کشت خود را مشخص کنید تا بر اساس آن، از بین ارقام بسیار متنوع گوجه‌فرنگی بتوانید رقم مناسب را انتخاب نمایید، به‌عنوان‌مثال اگر بخواهید محصول تولیدی را برای فرآوری به کارخانه‌ای که در نزدیکی شماست بفروشید باید از ارقام مناسب فرآوری که دارای رشد محدود، فرم کوتاه، میوه‌های رسیده و قرمز و مواد جامد محلول زیاد هستند استفاده نمایید.
در حال حاضر در اکثر کشورهای پیشرفته، گوجه‌فرنگی با عملکرد بسیار بالا در گلخانه‌ها تولید می‌شود و لازم است در کشور ما نیز در مناطقی که برای این شکل از تولید مناسب هستند، اقدامات لازم صورت گیرد.
برای توسعه صادرات گوجه‌فرنگی کشور و حضور بیشتر در بازارهای جهانی لازم است ابتدا مشکلات پیش روی نظام توزیع را با حذف واسطه‌های اضافه، برطرف نموده و پس‌ازآن با ایجاد یک برنامه منظم و محاسبه نیاز بازار داخلی و تعیین سهم مناسب برای صادرات، یک شرایط کم نوسان را ایجاد نمود. با توجه به اینکه گوجه‌فرنگی به‌سرعت فاسد می‌شود، لازم است که تمامی زیرساخت‌های لازم (به‌عنوان‌مثال سیستم حمل‌ونقل، بسته‌بندی مناسب، انبارداری، بازاریابی و …) از قبل آماده شده باشند، تا کشاورزان با خیالی آسوده بتوانند به کشت و تولید محصولات با کیفیت بپردازند.
در بخش‌های بعدی این مقاله به‌طور مفصل کشت گلخانه‌ای گوجه فرنگی، کشت در فضای باز، تولید محصول ارگانیک و … را مورد بررسی قرار خواهیم داد. امید است مطالب بیان شده مورد توجه شما قرار بگیرد.