نقش حیاتی کودهای فسفره در رشد و عملکرد محصولات
کود فسفره چیست؟ معرفی نقش این کود در گیاه و شناخت انواع آن
کشاورزان برای اینکه بتوانند در بازار بزرگ محصولات کشاورزی به سود مناسب دست یابند باید به مسائل مختلفی توجه نمایند، یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید در کشاورزی به آن توجه نمود، بهره‌وری حداکثری کودهای کشاورزی است. درواقع شما باید بتوانید با کمترین مقدار کود به بیشترین عملکرد و بالاترین کیفیت محصول، دست یابید.
امروزه مقدار خیلی زیادی کود در زمین‌های کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد که در خیلی از موارد بیش از نیاز واقعی گیاهان است و به همین دلیل، مبالغ هنگفتی از سرمایه کشاورزان به هدر می‌رود و این مصرف بیش‌ازحد کود در بیشتر اوقات باعث شور شدن خاک و آسیب‌های جبران‌ناپذیر به محیط‌زیست می‌شود.
فسفر یکی از عناصری است که نقش بسیار زیادی در مراحل مختلف تولید محصولات کشاورزی از ریشه دهی تا تولید دانه و میوه دارد و به همین دلیل به مقدار زیادی توسط کشاورزان مورد استفاده قرار می‌گیرد اما استفاده نادرست از کودهای فسفره در بیشتر مواقع باعث تثبیت این عنصر در خاک و عدم جذب مناسب آن توسط گیاهان می‌شود که علاوه بر صدمات اقتصادی، از نظر زیست‌محیطی نیز بسیار حائز اهمیت است.
در این مقاله قصد داریم با ارائه اطلاعاتی در مورد نقش فسفر در گیاهان، انواع کودهای فسفره، چگونگی مصرف کودهای فسفره و … راهکارهایی را به شما ارائه دهیم تا از کودهای فسفره به شکل بهتری استفاده کنید و عملکرد کمی و کیفی محصولات خود را افزایش دهید، امیدواریم این مطالب موردتوجه و استفاده شما قرار بگیرد.
فهرست محتوا این مقاله
نقش فسفر در گیاهان
فسفر یک ماده غذایی ضروری است، این عنصر هم به‌عنوان بخشی از چندین ترکیب اصلی ساختاری گیاه و هم به‌عنوان عنصری ضروری برای بسیاری از واکنش‌های بیوشیمیایی در گیاهان مورد نیاز است. فسفر همچنین به‌خاطر نقش مهمی که در جذب و تبدیل انرژی خورشید به ترکیبات گیاهی مفید دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
فسفر یک جزء حیاتی از DNA و RNA است و ساختارهای DNA و RNA توسط پیوندهای فسفر به یکدیگر متصل می‌شوند.
فسفر همچنین یکی از اجزای حیاتی ATP (منبع انرژی گیاهان که در طی فتوسنتز تولید می‌شود) است، با توجه به این موارد، وجود فسفر برای سلامت عمومی و نشاط همه گیاهان ضروری است.
برخی از فاکتورهای ویژه رشد در گیاهان که فسفر در آن‌ها نقش دارد، عبارت‌اند از:
- تحریک رشد ریشه
- افزایش قدرت و رشد ساقه
- افزایش تولید گل و بذر
- بلوغ یکنواخت‌تر و زودتر محصول
- افزایش ظرفیت تثبیت ازت (N) در حبوبات
- بهبود کیفیت محصول
- افزایش مقاومت در برابر بیماری‌های گیاهی
- حمایت از توسعه گیاه در کل چرخه زندگی
کمبود فسفر در گیاهان
تشخیص کمبود فسفر دشوارتر از کمبود نیتروژن یا پتاسیم است. گیاهان زراعی معمولاً به غیر از توقف عمومی رشد در مراحل اولیه، علائم واضح کمبود فسفر را نشان نمی‌دهند و زمانی که با علائم ظاهری بتوان کمبود فسفر را در محصولات زراعی یک‌ساله تشخیص داد، دیگر فرصت کافی برای برطرف‌کردن مشکل باقی نخواهد بود و در واقع، زمان حیاتی برای جبران کمبود ازدست‌رفته است.
بعضی از محصولات مانند ذرت، در صورت کمبود فسفر، به رنگ‌های غیرطبیعی درمی‌آیند، این گیاهان معمولاً با رنگ سبز مایل به آبی تیره دیده می‌شوند و برگ و ساقه آن‌ها ممکن است به رنگ مایل به ارغوانی درآید. خصوصیات ژنتیکی تأثیر زیادی بر میزان رنگ بنفش در این گیاهان دارد، به طوری که برخی از هیبریدها تغییر رنگ بسیار بیشتری نسبت به بقیه نشان می‌دهند. رنگ ارغوانی به دلیل تجمع قندهایی است که در تولید ترکیبات آنتوسیانین در برگ‌های گیاه نقش دارند.
فسفر در گیاهان بسیار متحرک است و در صورت کمبود، می‌تواند از بافت قدیمی و پیرتر گیاه، به مناطق جوان و در حال رشد منتقل شود، با بالغ شدن گیاه، فسفر به مناطق زایشی گیاه که برای تشکیل بذر و میوه به انرژی زیادی نیاز دارند، منتقل می‌شود. کمبود فسفر در اواخر فصل رشد، هم بر رشد بذر و هم بر رشد طبیعی محصول تأثیر می‌گذارد، درصد کل ماده غذایی مصرف شده فسفر در اواخر فصل رشد بیشتر از نیتروژن یا پتاسیم است.
علائم کمبود فسفر در ذرت
عکس زیر یک برگ گیاه ذرت دارای کمبود فسفر را نشان می‌دهد، به علت توزیع مجدد فسفر در گیاه، برگ‌های مسن قبل از برگ‌های جوان تحت تأثیر کمبود فسفر قرار می‌گیرند. برگ‌های پایین و ساقه‌های ذرت ممکن است رنگ بنفش یا مایل به قرمز به خود بگیرند، این وضعیت با تجمع قندها در گیاهان دارای کمبود فسفر، به ویژه در دمای پایین همراه است.
وضعیت فسفر در خاک
مقدار کل فسفر موجود در بیشتر خاک‌های سطحی بسیار اندک و به طور متوسط فقط ۰.۶ درصد است. محتوای فسفر خاک بسیار متغیر است به طوری که ممکن است کمتر از ۰.۰۴ درصد P₂O₅ در برخی مناطق (مثل خاک‌های شنی اقیانوس اطلس و دشت‌های ساحلی خلیج‌فارس) وجود داشته باشد در حالی که در برخی دیگر از مناطق (مثل مناطق شمال غربی ایالات متحده آمریکا) تا بیش از ۰.۳ درصد P₂O₅ در خاک یافت شود.
عوامل زیادی بر محتوای فسفر خاک تأثیرگذار هستند که عبارت‌اند از:
- نوع ماده اصلی تشکیل‌دهنده خاک
- درجه هوا و میزان فرسایش
- شرایط اقلیمی
- برداشت محصولات از زمین و یا اضافه‌کردن کود به خاک
انواع فسفر موجود در خاک
فسفر موجود در خاک به دو گروه آلی و غیرآلی طبقه‌بندی می‌شود.
فسفر آلی
فسفر آلی در بقایای گیاهان، کودهای دامی و میکروارگانیسم‌های خاک یافت می‌شود. در خاک‌هایی که مواد آلی در آن‌ها کم است ممکن است فقط ۳ درصد کل فسفر آن‌ها به شکل آلی باشد، اما خاک‌های دارای مواد آلی فراوان، ممکن است بیش از ۵۰ درصد از کل فسفر آن‌ها به شکل آلی باشد.
فسفر معدنی
فسفر غیرآلی خاک از آپاتیت، فسفات آهن، فسفات آلومینیوم و فسفر جذب شده بر روی ذرات رس تشکیل شده است.
حلالیت ترکیبات فسفر معدنی و همچنین فسفر آلی، بسیار کم است و همیشه فقط مقادیر بسیار اندکی از فسفر خاک، به‌صورت محلول در دسترس خواهد بود. بیشتر خاک‌ها حاوی کمتر از یک پوند (حدود ۴۵۰ گرم) در هر هکتار فسفر محلول هستند و در بعضی از خاک‌ها مقدار فسفر بسیار ناچیز است.
قابلیت دسترسی به فسفر خاک
فسفر محلول، چه از طریق کود و چه از طریق هوازدگی طبیعی، به‌راحتی با خاک رس، آهن و ترکیبات آلومینیوم واکنش داده و توانایی جذب آن توسط گیاهان به شدت کاهش می‌یابد. به دلیل فرایندهای تثبیت، فسفر در بیشتر خاک‌ها بسیار کم‌تحرک است (کمتر از یک اینچ) و محصولات معمولاً کمتر از ۲۰ درصد فسفر را در اولین فصل پس از استفاده از کود می‌توانند جذب کنند، در نتیجه، بخشی از فسفر خاک با شستشو از دسترس خارج می‌شود و باقیمانده فسفر در منطقه ریشه باقیمانده و به آرامی در دسترس محصولات بعدی قرار می‌گیرد. فرسایش خاک و خروج محصول از مزرعه، مهم‌ترین راه‌های کاهش فسفر خاک هستند.
فاکتورهای مؤثر بر جذب فسفر توسط گیاه
pH خاک
در خاک‌های آهکی با مقادیر pH حدود ۸، فسفر به شکل فسفات کلسیم رسوب‌کرده و جذب آن توسط گیاه به شدت کاهش می‌یابد، در شرایط اسیدی نیز، فسفر به‌صورت فسفات آهن یا فسفات آلومینیوم رسوب نموده و مجدداً، حلالیت و جذب آن توسط گیاه کاهش می‌یابد. به طور کلی، گیاهان در pH بین ۶ تا ۷، بیشترین دسترسی را به فسفر دارند. همچنین حفظ pH خاک در محدوده ۶ تا ۷ به افزایش یون‌هایH₂PO₄⁻ که به‌راحتی برای گیاهان قابل جذب هستند در مقایسه با یون‌های HPO₄⁺ که بیشتر در pH بالاتر از ۷ یافت می‌شوند، کمک میکند.
مواد غذایی متعادل
وجود میزان مناسبی از عناصر غذایی مختلف می‌تواند باعث افزایش جذب فسفر از خاک شود. استفاده از نیتروژن به فرم آمونیومی همراه با فسفر، به جذب بهتر فسفر از یک کود کمک نموده و در مقایسه با استفاده تنها از کود فسفره یا استفاده از کودهای ازته و فسفره به‌صورت جداگانه، کارایی بیشتری دارد.
معمولاً استفاده از گوگرد در خاک‌های دارای فسفات کلسیم بالا، در افزایش دسترسی گیاهان به فسفر اثرگذار است.
میزان مواد آلی خاک
برخی از خاک‌ها به‌خاطر داشتن مواد آلی زیاد، حاوی مقادیر قابل‌توجهی فسفر آلی هستند که می‌توانند فسفر موردنیاز برای رشد گیاه را فراهم کنند، این خاک‌ها علاوه بر تأمین مقدار زیادی فسفر آلی، با ایجاد پیوند بین مواد آلی با آهن، از تولید فسفات آهن نامحلول جلوگیری نموده و به دسترسی گیاهان به فسفر آزاد خاک کمک می‌کنند.
استفاده زیاد از مواد آلی مثل کود دامی، بقایای گیاهی یا کود سبز، در خاک‌های دارای pH بالا، علاوه بر تأمین مقدار زیادی فسفر، پس از تجزیه باعث کاهش اسیدیته خاک شده و در نتیجه فسفر معدنی خاک نیز به مقدار بیشتری در دسترس گیاهان قرار خواهد گرفت.
تأثیر نوع خاک و اندازه ذرات آن، در دسترسی گیاهان به فسفر
فسفر با ترکیب‌شدن با ذرات رس و تثبیت شدن در خاک، از دسترس گیاهان خارج می‌شود و هرچه اندازه ذرات رس کوچک‌تر باشد، قابلیت آن‌ها برای تثبیت فسفر بیشتر است، به عنوان مثال خاک‌های لومی رسی در مقایسه با خاک‌های شنی و درشت‌بافت، مقدار بیشتری فسفر را تثبیت می‌کنند.
در بین رس‌ها نیز، رس‌های نوع ۱: ۱ (کائولینیت) نسبت به رس‌های نوع ۱: ۲ (مونتموریلونیت، ایلیت و ورمی کولیت) دارای قابلیت بیشتری برای تثبیت فسفر هستند.
خاک‌هایی که در مناطق پرباران و گرم تشکیل می‌شوند حاوی مقادیر زیادی رس کائولینت هستند، همچنین درجه حرارت بالا و بارندگی زیاد، باعث افزایش اکسیدهای آهن و آلومینیوم در خاک می‌شود که مجموع این عوامل باعث تثبیت بیشتر فسفر در این خاک‌ها می‌شوند.
اهمیت زمان استفاده از کودهای فسفره
مدت زمانی که فسفر محلول در کنار ذرات خاک قرار می‌گیرد تأثیر زیادی بر میزان تثبیت فسفر در خاک دارد، در نتیجه، بهتر است کودهای حاوی فسفر را با کمترین فاصله زمانی قبل از کشت محصول مورد استفاده قرار دهید، این کار به ویژه در خاک‌هایی با ذرات ریز و ظرفیت تثبیت بالای فسفر، از اهمیت بالایی برخوردار است.
اثرات دما، تهویه، رطوبت و تراکم خاک بر میزان دسترسی گیاهان به فسفر
در دمای پایین و هوادهی ضعیف خاک، جذب فسفر توسط گیاه کاهش می‌یابد. تراکم بالا یا رطوبت بیش از حد خاک، میزان اکسیژن موجود در خاک را کاهش داده و از این طریق، ریشه گیاهان توانایی خود برای جذب فسفر خاک را از دست می‌دهند، همچنین تراکم بالای خاک باعث کاهش حجم خاک در دسترس ریشه‌های هر یک از گیاهان می‌شود و از این طریق، دسترسی کلی آن‌ها نیز به فسفر خاک محدود خواهد شد.
میزان فسفر خاک
در خاک‌هایی که نتایج آزمایش‌ها میزان کمتری از فسفر را در آن‌ها نشان می‌دهند، تأثیر استفاده از کودهای فسفره بیشتر به چشم می‌خورد، با این حال، معمولاً عملکرد نهایی محصولات در خاک‌هایی که سطح فسفر بالاتری دارند، بیشتر است که این موضوع اهمیت تأمین دائمی میزان مناسبی از فسفر در خاک را نشان می‌دهد.
مکان مناسب قراردادن کودهای فسفره
بهترین روش کوددهی، برای به حداکثر رساندن بازدهی کودهای فسفره در خاک‌هایی که با کمبود فسفر مواجه هستند، استفاده از نوارهای باریک کود در اطراف منطقه ریشه است که کود را به‌خوبی در دسترس گیاه قرار می‌دهد. در صورتی که از خاک‌ورزی حفاظتی استفاده می‌شود، ممکن است علاوه بر کوددهی نواری در مراحل مختلف از روش پخش کردن کود هم استفاده شود، این روش کمک میکند تا همیشه به مقدار کافی کود در اختیار گیاه قرار گرفته و فسفر بیش از حد لازم، در معرض تثبیت در خاک قرار نگیرد.
نتایج تحقیقات نشان داده است که قراردادن مستقیم کود فسفره در زیر ردیف بذر برای محصولات علوفه‌ای نسبت به پخش کردن کود یا قراردادن کناری، دارای کارایی بیشتری است.
توصیه‌های کودی
انواع مختلفی از کودهای حاوی فسفر وجود دارد که عبارت‌اند از:
- سوپر فسفات: سوپر فسفات، دی سوپر فسفات و سوپر فسفات تریپل
- فسفات آمونیاک: مونو آمونیوم فسفات (این کود به‌خاطر محلولیت در آب برای سیستم‌های آبیاری قطره‌ای نیز قابل استفاده است) و دی آمونیوم فسفات
- کودهای مخلوط: این کودها (مثل کودهای کامل NPK)، دارای تنوع بالایی هستند و ممکن است دارای اشکال مختلفی از فسفر آلی یا معدنی باشند.
با توجه به تنوع کودهای فسفاته، شما می‌توانید بر اساس شرایط کشت خود، بهترین گزینه را انتخاب و مورد استفاده قرار دهید.
جمع‌بندی
فسفر دومین عنصر با اهمیت برای گیاهان بعد از نیتروژن است و نقش زیادی در انتقال انرژی در گیاهان و فرایند تولید دارد. فسفر جزء عناصری است که به راحتی در خاک تثبیت شده و برای گیاهان غیرقابل‌جذب می‌شود و از این رو، استفاده از کودهای فسفره باید با دقت بسیار زیادی انجام شود تا از هدر رفت کود و آسیب به خاک جلوگیری شود.
در این مقاله ما تلاش کردیم تا اطلاعات لازم در مورد کودهای فسفره را در اختیار شما قرار دهیم تا بتوانید با کمترین هزینه کود به بیشترین بهره‌وری از کود دست یابید و سود خود را افزایش دهید، همچنین برای کسب اطلاعات تکمیلی در زمینه چگونگی کاربرد کودها می‌توانید به مقاله کودهای کامل (NPK)، مراجعه کنید، امیدوارم مطالب این مقاله موردتوجه و استفاده شما قرار گرفته باشد.
مقالات مرتبط
- کود کامل NPK چیست؟
- مزایا و نقش گوگرد در کشاورزی
- اهمیت و مزایای کود پتاسیم نیترات در کشاورزی
- کود های شیمیایی و آلی مورد استفاده در گلخانه
- بهترین کود برای رشد سریع درختان و گیاهان
- کود بیولوژیک یا زیستی چیست؟ انواع، اهمیت و مزایای آن
با سلام و تشکر بابت توضیحات خیلی خوبتون
فقط یک سوال اینکه اگر طبق گفته های شما فسفر به راحتی در خاک تثبیت و برای گیاهان غیرقابل جذب میشه ایا بهتر نیست که از کودهای مایع حاوی فسفر استفاده کنیم که از طریق برگ با درصد بالایی جذب بشه؟
فسفر کلا عنصر کم تحرکی است و محلولپاشی آن نیز تنها نیاز موضعی گیاه در برگ ها را تامین میکند