انواع ناقلین ویروس‌های گیاهی
در این مقاله با نحوه انتقال ویروس‌های گیاهی و ناقلین آنها آشنا می‌شوید و راهکارهای مدیریت انتقال ویروس گیاهان را می‌خوانید.
ویروس‌ها دسته‌ای از موجودات هستند که می‌توانند بر روی گیاهان فعالیت و موجب خسارت در آنها شوند. شیوه حمله ویروس‌ها به گیاهان بسیار متنوع است اما اکثر آنها با در اختیار گرفتن سازوکارهای سلولی به نفع خود، سبب ایجاد اختلال در کارکرد طبیعی آنها شده و ایجاد خسارت می‌کنند. ویروس‌ها در واقع موجود زنده نیستند و وجود و تکثیر آنها وابسته به موجودات زنده است.
یک ویروس می‌تواند هزاران نسخه از خود را تکثیر و ظرف مدت کوتاهی ایجاد خسارت کند. برخی از ویروس‌ها توسط موجودات زنده دیگر از یک گیاه به گیاه دیگر منتقل می‌شوند که به این موجودات اصطلاحاً ناقل می‌گویند. در این مقاله به معرفی این ناقلین و اهمیت آنها در مبارزه با بیماری‌های ویروسی گیاهان می‌پردازیم.
فهرست محتوا این مقاله
چرا ویروس‌ها نیاز به ناقل دارند؟
همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، ویروس‌ها موجود زنده نیستند و بنابراین همانند حشرات، قارچ‌ها و حتی باکتری‌ها امکان جابه‌جایی مناسبی ندارند. ویروس‌ها همواره نیازمند یک عامل خارجی برای انتقال در بین گیاهان هستند. این عامل خارجی می‌تواند زنده یا غیرزنده باشد. به طور مثال یک ویروس می‌تواند توسط شته (عامل زنده) و یا قیچی باغبانی آلوده (عامل غیرزنده) منتقل شود.
چرا ناقلین برای ما مهم هستند؟
می‌توان گفت اکثر مشکلاتی که در سیستم‌های کشاورزی به‌خاطر ویروس‌ها ایجاد می‌شود به دلیل وجود ناقلین است. اگر ناقلین به نحوی مهار و مدیریت شوند، درصد انتقال و استقرار بیماری‌های ویروسی به‌شدت کاهش می‌یابد. علاوه بر این برخی ویروس‌ها بخشی از زندگی خود را داخل بدن ناقلین سپری کرده و مبارزه با این ناقلین سبب مهار کلی این ویروس‌ها می‌شود.
مهم‌ترین ناقلین ویروس‌ها
در ادامه به معرفی مهم‌ترین ناقلین ویروس‌ها می‌پردازیم.
شته‌ها
شته‌ها حشراتی مکنده هستند که از شیره سلولی یعنی دقیقاً همان جایی که ویروس‌ها حضور دارند، تغذیه می‌کنند. این حشرات دارای یک اندام خرطومی شکل هستند که مانند سوزن وارد سلول‌ها شده و شیره آن را وارد بدن شته می‌کند. پروتئین‌های سطحی ویروس می‌تواند به این اندام چسبیده و با تغذیه شته از گیاه دیگر، به ناحیه جدید منتقل شوند. ویروس‌ها می‌توانند به‌صورت سطحی، روی اندام مکنده و یا به‌صورت داخلی، در جداره اندام مکنده و یا حتی دستگاه گوارش شته مستقر شوند.
انتقال ویروس از طریق شته
از جمله ویروس‌هایی که از طریق شته‌ها منتقل می‌شوند می‌توان به اکثر اعضای خانواده پوتی ویریده مانند موزائیک توتون، موزائیک خیار، پیچیدگی برگ گوجه‌فرنگی و ویروس وای سیب‌زمینی اشاره کرد. ازآنجایی‌که شته‌ها دارای فرم پروازی و فعال نیز هستند، این انتقال می‌تواند به‌سرعت در باغ یا مزرعه به وقوع بپیوندد.
شپشک‌های آرد آلود
این حشرات مکنده نیز ناقل ویروس‌های گیاهی هستند. گرچه اهمیت این آفات در انتقال ویروس‌های گیاهی به‌اندازه حشرات دیگر نیست، اما این حشرات نیز می‌توانند سبب انتقال ویروس‌هایی نظیر پیچیدگی برگ انگور و برخی اعضای خانواده بدناویروس‌ها شوند. ازآنجایی‌که این حشرات تحرک اندکی دارند و معمولاً انتقال گیاه به گیاه کم سرعتی را به نمایش می‌گذارند، اهمیت آنها بیشتر در انتقال مواد آلوده گیاهی به زمین‌های تحت کشت جدید است.
زنجره‌ها
این حشرات در دوران لاروی و نیز در هنگام بلوغ می‌توانند باعث انتقال ویروس‌ها شوند. لاروهای این حشره اغلب زمان زندگی خود را در داخل خاک گذرانده و از اندام‌های زیرزمینی گیاه تغذیه می‌کنند. حشرات هم برای تغذیه و هم برای تخم‌گذاری روی گیاه، جراحت‌هایی را روی شاخ‌وبرگ گیاهان ایجاد می‌کنند.
ویروس‌های گیاهی به قطعات دهانی این حشره چسبیده و به گیاهان سالم منتقل می‌شود. علاوه بر این ویروس‌ها می‌توانند به‌صورت چرخشی نیز در بدن این حشره حضور داشته و بخشی از تکثیر خود را در مایعات بدن این حشره انجام دهند. در واقع تعداد کمی از ویروس‌ها در بدن زنجره‌ها تکثیر و آلودگی‌های بیشتری را روی گیاهان ایجاد می‌نمایند.
ویروس لکه نواری برنج و کرلی تاپ چغندر معروف‌ترین و مهم‌ترین ویروس‌هایی هستند که به‌وسیله این دسته از حشرات منتقل می‌شوند.
مگس‌های سفید
این دسته از حشرات نیز همانند شته‌ها دارای اندام سوزنی مکنده هستند که توسط آنها از شیره سلولی و گیاهی تغذیه می‌کنند. همانند آنچه در بدن شته‌ها اتفاق می‌افتاد، دسته‌ای از ویروس‌ها نیز می‌توانند به اندام‌های گوارشی این حشره متصل و جابه‌جا شوند. مگس‌های سفید نسبت به شته‌ها تحرک بیشتری داشته و تمایل بیشتری به پرواز و تعویض میزبان دارند بنابراین شدت انتقال ویروس در ناقلین مگس سفید بالاتر از ناقلین شته‌ای است.
انتشار ویروس از طریق مگس سفید
ویروس‌هایی مانند پیچیدگی برگ کدو، ویروس کالیکو لوبیا، پیچیدگی برگ کلم و پیچیدگی برگ زرد گوجه‌فرنگی از جمله مواردی هستند که توسط مگس‌های سفید منتقل و منتشر می‌شود.
سوسک‌ها
انواع سوسک نیز در مراحل لاروی و حشره بالغ خود می‌توانند با تغذیه از گیاهان آلوده به ویروس آنها را در دستگاه گوارش یا سطح بدن خود جای داده و سپس به گیاهان سالم منتقل نمایند. سوسک‌ها به‌خصوص در حالت بالغ خود همانند زنجره‌ها بسیار پرتحرک بوده و می‌توانند آلودگی را در مسافت‌های طولانی نیز جابه‌جا نمایند. موزائیک معمولی زرد سویا و برخی از اعضای دیگر سوبموویروس‌ها و تیمو ویروس‌ها نیز می‌توانند توسط گونه‌های مختلف سوسک منتقل شوند.
نماتدها
نماتدها موجوداتی کرمی شکل غالباً خاکزی هستند که در اشکال میکروسکوپی ظاهر شده و از شیره گیاهی تغذیه می‌کنند. این آفات به‌خودی‌خود تحرک کمی داشته و شاید کمتر از یک متر در سال حرکت کنند اما به‌واسطه عملیات زراعی و جابه‌جایی خاک توسط ادوات می‌توانند با سرعت بالایی سبب پخش ویروس‌ها شوند.
یکی از معروف‌ترین ویروس‌هایی که توسط نماتدها در تاکستان‌ها منتقل می‌شود ویروس برگ بادبزنی مو است. این ویروس در اندام سوزنی شکل و مکنده نماتدها و نیز در اوایل دستگاه گوارش سکنی گزیده و به گیاهان دیگر و یا اندام‌های سالمی که نماتد تغذیه را از آنها شروع می‌کند حمله‌ور شده و ایجاد خسارت می‌کنند.
نماتد چیست؟ و علائم و خسارات آن در مرکبات
سایر عوامل زنده انتقال‌دهنده ویروس
علاوه بر مواردی که در بالا اشاره شد برخی موجودات زنده دیگر هم می‌توانند باعث انتقال ویروس‌ها شوند اما این موارد از اهمیت و پراکنش کمتری برخوردارند. به طور مثال برخی قارچ‌ها مانند Olpidium می‌توانند چند نوع از ویروس‌های گیاهی را در خود جابه‌جا کنند. همچنین برخی گونه‌های کنه نیز این قابلیت را دارند. حتی برخی گیاهان نیز مانند علف‌هرز سس نیز به‌عنوان ناقل برخی ویروس‌های گیاهی شناخته می‌شوند.
عوامل غیرزنده انتقال ویروس
شاید در یک جمله بتوان گفت مهم‌ترین عامل انتقال ویروس در دنیای کشاورزی فعالیت‌های انسان است. یکی از مهم‌ترین منابعی که سبب انتقال ویروس به‌خصوص در باغات می‌شود استفاده از پایه و یا پیوندک آلوده جهت تولید نهال پیوندی است. یعنی با استفاده از پیوندک‌های یک گیاه مادری آلوده می‌توان صدها پایه و نهال آلوده به ویروس تولید و آنها را در مناطق مختلف کشت کرد.
عملیات زراعی و به دنبال آن عدم توجه به بهداشت کشاورزی نیز از عوامل دیگر انتشار ویروس‌ها است. ادوات کشاورزی آلوده به شیره گیاهان ویروسی شده یکی از این منابع است. علاوه بر این انتقال حشرات و نماتدهای حامل ویروس توسط خاک باقی‌مانده روی ادوات و ماشین‌آلات کشاورزی نیز می‌تواند سبب انتقال سریع ویروس از یک محل به محل دیگر شود.
راهکارهای مدیریت ناقلین
معمولاً مدیریت آفات در مزارع به طور پیش‌فرض توسط کشاورزان انجام می‌گردد. اما در مواردی که با یک بیماری ویروسی مواجه هستیم اهمیت این مدیریت بیش‌ازپیش حائز اهمیت است. در بیماری‌های ویروسی، برخلاف سایر پاتوژن‌ها، آلودگی گیاه به ویروس برابر است با کاهش چشمگیر عملکرد آن گیاه.
ازآنجایی‌که درمان خاصی برای بیماری‌های ناشی از ویروس نیز معمولاً وجود ندارد، این موضوع باعث افزایش اهمیت مبارزه با ناقلین می‌شود. در بیماری‌های ویروسی ایزوله و معدوم کردن گیاه آلوده و جلوگیری از سرایت ویروس به گیاهان سالم موضوع اصلی است؛ بنابراین رصد دائمی گیاهان می‌تواند این اجازه را به کشاورز بدهد تا به‌محض مشاهده اولین علائم بروز ویروس در گیاهان نسبت به مبارزه با آن اقدام کند.
شناسایی درست و صحیح بیماری ویروسی
اولین مرحله در مدیریت ناقلین شناسایی درست و صحیح بیماری ویروسی و شناخت ناقلین احتمالی آن است. این موضوع به این معنا است که هر بیماری ویروسی لزوماً دارای ناقل نبوده و مبارزه با حشرات در مورد آن بی‌فایده است پیشنهاد می‌کنیم که در صورت نیاز به شناسایی ناقلین و بیماری ویروسی ناشی از آنها با یک متخصص گیاه‌پزشکی مشورت کنید.
توجه به این نکته ضروری است که برخی ویروس‌ها می‌توانند حتی وارد تخم‌های حشرات نیز شده و در نسل‌های بعدی حشرات نیز بروز کنند؛ بنابراین مبارزه با نسل‌های مختلف آفات در برخی بیماری‌های ویروسی حائز اهمیت است.
درصورتی‌که بیماری ویروسی در سیستم کشاورزی شما مستقر نیست، جهت پیشگیری از ورود ناقلین ویروس به زمین و آلوده‌سازی گیاهان شما می‌توان ضمن رعایت بهداشت باغی و زراعی از مالچ‌های منعکس‌کننده نور و یا رنگ‌های سفید محافظ تنه به‌منظور جلوگیری از ورود و استقرار حشرات به زمین استفاده نمود. سم‌پاشی‌های دوره‌ای با سموم حشره‌کش عمومی نیز برای کاهش و دفع جمعیت‌های بالای این آفات مؤثر خواهد بود.
جمع‌بندی
گستره انواع ویروس‌هایی که به گیاهان حمله می‌کنند و همچنین انواع ناقلین آنها بسیار گسترده است. سالیانه ویروس‌ها و ناقلین جدیدی برای ویروس‌های قدیمی معرفی و بررسی می‌شوند؛ بنابراین شناخت و تشخیص ویروس‌ها و ناقلین احتمالی آنها به‌هیچ‌عنوان ساده نیست. گاهاً بررسی‌های آزمایشگاهی و مولکولی خاصی بایستی انجام شود تا اطلاعات دقیق دراین‌خصوص به دست آید. اما رعایت اصول قرنطینه‌ای و بهداشت زراعی در مزارع می‌تواند تا حد بسیار زیادی باعث کاهش این دسته از بیماری‌ها شود.
استفاده از مواد اولیه گیاهی سالم (شامل بذر، نشاء، نهال و …) مهم‌ترین موضوعی است که سبب ایمن شدم کشاورزی شما از گزند ویروس‌ها می‌شود. توجه به این نکته ضروری است که بروز آلودگی‌های ویروسی در مزارع عاری از ویروس یک استثنا است و چنانچه کشاورز به اصول بهداشت و قرنطینه کشاورزی توجه ویژه کند با احتمال بسیار اندکی دچار مشکل بیماری‌های ویروسی در سیستم کشاورزی خود خواهد شد.