شناخت بیماری‌ها، آفات و علف‌های هرز کنجد و روش‌های مبارزه
مقدمه کنجد یکی از قدیمی‌ترین گیاهان اهلی‌شده در جهان است و از حدود ۵۰۰۰ سال پیش کشت می‌شده‌است. ویژگی‌های خاص کنجد مانند مقاومت آن به شرایط خشک و آب‌وهوای گرم، دورۀ رشد کوتاه، در دسترس بودن ارقام متنوع، درصد بالای روغن، مرغوبیت روغن و امکان کشت آن به‌عنوان محصول دوم پس از برداشت غلات، کنجد […]
فهرست محتوا این مقاله
مقدمه
کنجد یکی از قدیمی‌ترین گیاهان اهلی‌شده در جهان است و از حدود ۵۰۰۰ سال پیش کشت می‌شده‌است. ویژگی‌های خاص کنجد مانند مقاومت آن به شرایط خشک و آب‌وهوای گرم، دورۀ رشد کوتاه، در دسترس بودن ارقام متنوع، درصد بالای روغن، مرغوبیت روغن و امکان کشت آن به‌عنوان محصول دوم پس از برداشت غلات، کنجد را به گیاهی محبوب کشاورزان بدل کرده‌است.
برای دستیابی به محصول مرغوب علاوه بر رعایت شرایط کشت و نیازهای زراعی، مراقبت‌های پس از کاشت نیز بسیار حائز اهمیت است. مهم‌ترین نگرانی پس از کشت محصولات مختلف دچار نشدن آنها به بیماری‌ها، آفات و علف‌های هرز است. کنجد نیز از این قاعده مستثنا نیست. شناخت این موارد می‌تواند موجب تشخیص زودهنگام و در نتیجه کاهش خسارات احتمالی شود.
بیماری‌های کنجد
پوسیدگی زغالی Charcoal rot
این بیماری توسط قارچی به‌نام Macrophomina phaseolina (Tassi) Goid ایجاد می‌شود. علائم این بیماری شامل مرگ بوته و پوسیدگی ریشه و طوقه است. این آلودگی عملکرد کنجد را به‌شدت کاهش می‌دهد و اگر با بیماری بلایت فوزاریومی همراه شود خسارت بسیاری ایجاد می‌کند.
گیاه کنجد بلافاصله پس از کاشت و در مراحل اولیۀ رشد بیشتر در معرض این بیماری قرار دارد و در صورت آلوده شدن بوته‌های جوان طوقۀ آنها پوسیده شده، گیاه از بین‌می‌رود. گیاهان بالغ نیز به این بیماری دچار می‌شوند و قسمت پایین ساقه به رنگ خاکستری درمی‌آید.
اگر بیماری در گیاهان بالغ شدت گیرد، رشد آنها متوقف می‌شود و کوتاه‌تر از گیاهان سالم خواهند بود. در اثر بروز این بیماری ممکن است ساقۀ کنجد از ناحیۀ تغییر رنگ داده، دچار شکستگی شود.
تأثیر این بیماری بر روی غلاف‌ها و دانه‌های کنجد به‌صورت باز شدن پیش از موعد و چروکیدگی نمایان می‌شود. قارچ عامل بیماری پوسیدگی ذغالی دامنۀ میزبانی گسترده‌ای دارد که شامل بیش از چهارصد گونه از انواع گیاهان می‌شود.
از جمله میزبان‌های این بیماری می‌توان از بادام زمینی Avachis hypogaene، چغندر قند Beta vulgarius، کلم Brassica oleracea و سویا Glycine max نام برد. قارچ عامل بیماری می‌تواند تا چندین سال در خاک به حیات ادامه دهد.
این بیماری از بذر آلوده نیز منتقل می‌شود و برخی از علف‌های هرز کنجد نیز میزبان آن هستند. بیماری پوسیدگی زغالی در دمای بالای خاک و شرایط مرطوب گسترش می‌یابد بنابراین وجود زهکشی و تسطیح خاک برای ایجاد تهویۀ بهتر در جلوگیری از آن بسیار مؤثر است.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
کنترل زراعی این بیماری شامل استفاده از ارقام مقاوم، خودداری از کشت بذرهای آلوده، ایجاد تناوب ۴ تا ۵ ساله با گیاهان غیرمیزبان، زهکشی خاک، رعایت تاریخ کاشت، کاشت کنجد به‌صورت ردیف‌های فاصله داده‌شده با حبوبات، درنظرگرفتن حداکثر تراکم (۲۵۰ هزار بوته در هکتار) و مصرف کود فسفر است. پیشنهاد می‌کنیم مقاله تناوب زراعی را بخوانید.
به‌طورکلی ارقام دانه قرمز حساسیت کمتری به این بیماری نشان می‌دهند. ارقام بومی تک‌شاخه نیز عمدتاً در برابر این بیماری مقاومند. کنترل بیولوژیکی بیماری با استفاده از کودهای سبز و عوامل آنتاگونیست امکان‌پذیر است.
ضدعفونی بذر با کاپتافول (۳ در هزار) و یا کاربندازیم (۲ تا ۳ در هزار) و کاربرد کاربوکسین تیرام، تیوفانات متیل و کاپیتان به‌صورت استفاده در خاک در کنترل شیمیایی این بیماری به‌کار می‌رود.
بلایت فوزاریومی Phytophthora blight
عامل این بیماری شبه‌قارچی به‌نام Phytophthora nicotianae var.parasitica است که در دمای ۲۶ تا ۳۳ درجۀ سانتی‌گراد رشد می‌کند و دمای بالاتر از ۴۰ درجۀ سانتی‌گراد موجب توقف رشد آن می‌شود.
pH مطلوب رشد در حدود ۵/۶ است. این بیماری بذرزاد و خاک‌زاد است و در بقایای گیاه و کف مزرعه زنده می‌ماند.
علائم این بیماری در تمامی مراحل رشد کنجد و در تمامی اندام‌های هوایی گیاه دیده می‌شود. آلودگی در بوته‌های جوان از طوقه آغاز شده، به مرگ گیاه منجر می‌شود. در مراحل بعدی رشد گیاه لکه‌های قهوه‌ای در برگ‌ها و ساقۀ اصلی ایجاد می‌شود. در شرایط مطلوب آب‌وهوایی لکه‌ها دورتادور ساقه را فرامی‌گیرند و با شدت گرفتن آلودگی به رنگ سیاه درمی‌آیند.
در صورت بارندگی‌های شدید غلاف‌ها دچار پوسیدگی می‌شوند و بذرها قادر به جوانه‌زنی نخواهند بود. حساس‌ترین دورۀ رشد کنجد به بلایت فوزاریومی مراحل اولیۀ رشد است. اگر زهکشی خاک مناسب نباشد و آب‌ایستایی ایجاد شود، مرگ بوته‌های جوان حتمی است درحالی‌که تابش آفتاب و دمای بالا رشد بیماری را متوقف می‌کند.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
کنترل زراعی بیماری شامل استفاده از ارقام مقاوم، رعایت تاریخ کاشت، کشت در خاک‌های سبک با زهکشی مناسب، اجتناب از مصرف بی‌رویۀ کودهای شیمیایی و جایگزینی آن با کودهای حیوانی و کاشت با تراکم توصیه‌شده است. کشت کنجد به‌صورت ردیف‌های یکی در میان با گیاهانی مانند کرچک، ذرت، سویا، ارزن نیز در کنترل این آلودگی مؤثر است.
کنترل شیمیایی این بیماری با ضدعفونی بذر با قارچ‌کش تیرام (۳ در هزار) و سم‌پاشی با مانکوزب یا اکسی‌کلرورمس انجام می‌شود.
پژمردگی فوزاریومی Fusarium wilt
عامل این بیماری قارچی به‌نام Fusarium oxysporum (Schlecht) f.sp. sesami Jacz است. این قارچ در دمای ۱۰ تا ۳۵ درجۀ سانتی‌گراد رشد می‌کند. دمای بهینۀ رشد آن ۲۶ تا ۳۳ درجۀ سانتی‌گراد است و pH 6/5 برای رشد قارچ مطلوب‌تر است.
این قارچ تنها به کنجد حمله می‌کند و میزبان دیگری ندارد. قارچ عامل بیماری می‌تواند تا چندین سال در خاک به حیات ادامه دهد. خاک آلوده و بقایای گیاهی کف مزرعه می‌توانند عامل آلودگی فصل بعدی کشت شوند. این بیماری در خاک‌های مختلف زنده می‌ماند اما در خاک شنی، اسیدی و ازت آمونیومی گسترش می‌یابد.
دمای بالای خاک و خشکی آن احتمال بروز بیماری را افزایش می‌دهد. کنجد در تمامی مراحل رشد به این بیماری آلوده می‌شود. اولین علامت قابل‌رؤیت بیماری در مزرعه زردشدن برگ‌ها است. علائم دیگر این بیماری شامل ریزش برگ‌ها، خمیدگی لبۀ برگ‌ها به سمت داخل و خم‌شدن بوته است.
در آلودگی شدید گیاه همۀ برگ‌هایش را از دست‌می‌دهد و خشک می‌شود. اگر بیماری در زمان بلوغ گیاه رخ‌دهد، تنها یک سمت آن ریزش می‌کند. در این بیماری آوندهای گیاه از درون ساقه و ریشه سیاه می‌شوند و نهایتاً می‌پوسند. علائم این بیماری در غلاف‌ها و دانه‌ها نیز مشاهده می‌شود. ازبین‌رفتن آوند در این بیماری عملکرد کنجد را بسیار کاهش می‌دهد.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
کنترل زراعی بیماری شامل استفاده از ارقام مقاوم و چند شاخه، رعایت بهداشت مزرعه، استفاده از بذرهای عاری از بیماری، ازبین‌بردن بقایای گیاهی و جلوگیری از ایجاد خشکی در خاک است. ارقام داراب ۱۲، اسفیج و بومی فیروزآباد به این بیماری مقاومند و ارقام داراب ۱۴، داراب ۹۹ و بومی شمارۀ ۱ حساس گزارش شده‌اند.
کودهای بیولوژیک و تریکودرما نیز در کنترل این بیماری مؤثرند و ضدعفونی بذر با تیرام یا کاربندازیم و مصرف قارچ‌کش‌های بروموکونازول و پروکلراز در کنترل شیمیایی آن مورداستفاده قرار می‌گیرند.
پوسیدگی ریزوکتونیایی ریشه Rhizoctonia root rot
دامنۀ میزبانی این بیماری بسیار گسترده است به همین علت شیوع آن از سایر بیماری‌ها گسترش بیشتری دارد. عامل این بیماری قارچ Rhizoctonia salani Kuhn است که می‌تواند در مراحل اولیۀ رشد سبب مرگ بوته‌ها شود.
این قارچ به بافت نرم ریشه و هیپوکوتیل حمله می‌کند و زخم‌های قهوه‌ای رنگ در آنها ایجاد می‌کند که موجب پوسیدگی طوقه می‌شود. بوته‌های آلوده‌ای که زنده می‌مانند توانایی تولید دانه ندارند و یا دانه‌های اندکی تولید می‌کنند.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
تمامی ارقام کنجد به این بیماری حساسند بنابراین در کنترل زراعی این آلودگی ایجاد تناوب با غلات، زهکشی مناسب خاک، اجتناب از کشت عمیق تأثیر قابل‌توجهی دارد.
ضدعفونی بذر با قارچ‌کش کاربندازیم و یا حیوانات متیل در دوزهای توصیه‌شده در کنترل شیمیایی بیماری در اوایل فصل رشد مؤثر است.
پژمردگی ورتیسلیومی Verticillium wilt
عامل بیماری قارچ verticillium dahliae است که علائمی همچون زرد و قهوه‌ای شدن برگ‌ها، خم شدن برگ‌ها، کوتاه ماندن بوته، پژمردگی، پوسیدگی آوندها، ایجاد لکه‌های قهوه‌ای روی برگ‌ها و ریزش آنها ایجاد می‌کند.
علائم این بیماری بسیار به علائم پژمردگی فوزاریومی شبیه است و تنها با بررسی‌های آزمایشگاهی تشخیص قطعی صورت می‌گیرد. آلودگی در این بیماری از قسمت ریشه آغاز شده به آوندها گسترش پیدامی‌کند. جابه‌جاکردن خاک توسط ابزار کشاورزی در کشت‌های سنتی یکی از عوامل بروز بیماری است.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
استفاده از سموم و کنترل شیمیایی به‌دلیل کم‌اهمیت بودن بیماری رایج نیست. ازبین‌بردن بقایای گیاهی محصول، آفتاب‌دهی خاک در فصل گرما، خاک‌ورزی در پاییز و ایجاد تناوب طولانی در کنترل زراعی بیماری تأثیر قابل‌توجهی دارد.
لکۀ برگی آلترناریایی
عامل بیماری قارچ Alternaria sesame (kawamura) Mohanty and Behera است که می‌تواند در تمامی مراحل رشد به کنجد حمله کند. آلودگی در مراحل اولیۀ رشد موجب مرگ بوته‌ها پس از جوانه‌زنی می‌شود.
گیاهان بالغ علائم را به‌صورت لکه‌های گرد تا نامنظم قهوه‌ای بروز می‌دهند. با پیشرفت بیماری این لکه‌ها بهم پیوسته، بخش بزرگی از لبۀ برگ‌ها را پوشش می‌دهند.
در این شرایط برگ‌ها خشک می‌شوند و نهایتاً دچار ریزش می‌شوند. علائم بیماری بر روی سایر اندام‌ها مانند ساقه و غلاف نیز دیده می‌شوند. آلودگی متوسط موجب ریزش برگ‌ها می‌گردد درحالی‌که آلودگی شدید ممکن است به‌سرعت موجب مرگ گیاه شود.
قارچ عامل بیماری در دمای ۲۰ تا ۳۰ درجۀ سانتی‌گراد و pH 5/4 بهتر رشد می‌کند. این قارچ بذرزاد است و معمولاً در پوستۀ بذر به حیات ادامه می‌دهد. بارندگی زیاد و رطوبت بالا موجب گسترش بیماری می‌شود. کنجد در مراحل مختلف رشد حساسیت متفاوتی به این آلودگی نشان می‌دهد. حساس‌ترین دورۀ رشد کنجد ۸ تا ۱۲ هفتگی گیاه و کم‌ترین آسیب‌پذیری مربوط به ۴ تا ۶ هفتگی گیاه است.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
در کنترل زراعی بیماری از ارقام مقاوم استفاده می‌شود. در ایران ارقام داراب ۱۴ و داراب ۹۹ حساس و ورامین ۲۸۲۲ و ورامین ۲۳۷ نیمه حساس گزارش شده‌اند. ضدعفونی بذر با تیرام و سم‌پاشی با تیوفانات‌متیل و استفاده از قارچ‌کش تیلت در کنترل شیمیایی این بیماری مؤثر است.
فیلودی یا گل سبز Phyllody
عامل این بیماری یک فیتوپلاسما است و توسط زنجرک انتقال می‌یابد. علائم بیماری شامل به رنگ سبز درآمدن گل، کوتاه شدن فاصلۀ بین گره‌ها، زردشدن و بازشدن غلاف‌ها، جوانه‌زنی دانه‌ها در غلاف و ایجاد ترشحات تیره رنگ روی برگ‌ها می‌شود. این بیماری میزبان‌های متنوعی دارد که می‌توان از آن جمله از کلزا، تره تیزک، خرفه و کاهو نام برد. این آلودگی از طریق پیوند قابل‌انتقال است.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
استفاده از ارقام مقاوم (ارقام بی‌کرک، چندشاخه و زودرس) و حشره‌کش‌های سیستمیک برای از بین‌بردن زنجرک ناقل بیماری در کنترل آن بسیار مفید است. رعایت تاریخ کشت نیز می‌تواند از مصادف‌شدن مراحل حساس رشد کنجد با هجوم زنجرک جلوگیری کند.
زردی کنجد Yellowing disease
این بیماری اسپیروپلاسمایی است و از بیماری‌های مهم کنجد در مناطق جنوبی کشور است. علائم این بیماری بر روی برگ‌ها به‌صورت کوچک ماندن، زردشدن، برگشتن لبه‌ها به سمت داخل و براق شدن است. در این بیماری قسمت‌های مختلف گیاه کنجد زرد می‌شود و گل‌ها معمولاً تشکیل نمی‌شوند و در صورت تشکیل غلاف‌های بدون دانه تولید می‌کنند.
ریختن برگ‌ها، کوتاه ماندن گیاه، خالی از برگ شدن قسمت بالایی بوته و مرگ گیاه از دیگر نشانه‌های این آلودگی است. این بیماری از طریق پیوند منتقل می‌شود. شته‌ها در انتقال بیماری نقشی ندارند اما زنجرۀ Neoaliturus haematoceps ناقل این بیماری است. کنترل این بیماری به‌دلیل انتقال توسط زنجره مشابه بیماری فیلودی است.
آفات کنجد
شب‌پره (کرم غلاف‌خوار) Sesame pod_borer or leaf_roller
این حشره در اغلب مناطق کشت کنجد در دنیا شیوع دارد و خسارت اقتصادی آن در ایران بسیار قابل‌توجه است. اندازۀ حشرۀ بالغ با بالهای باز در حدود ۲۲ تا ۲۸ میلی‌متر است و رنگ آن از سفید مایل به قرمز تا قهوه‌ای و سیاه متغیر است.
این شب‌پره در هنگام پرواز به رنگ سفید شیری دیده می‌شود. طول بدن ماده‌ها از نرها بیشتر است. نرها ۸ تا ۵/۸ میلی‌متر و ماده‌ها ۱۱ تا ۱۲ میلی‌متر طول دارند. تخم‌های این حشره به‌صورت تکی است و بیشتر در قسمت‌های غلاف، زیر برگ و شاخه‌ها دیده می‌شود.
لارو این حشره ۵ سن دارد. لاروهایی که تازه از تخم خارج شده‌اند با خراش دادن اپیدرم برگ با قطعات دهانی خود از آن تغذیه می‌کنند. لاورهای سن اول از بافت درون برگ تغذیه می‌کنند و تار تولید می‌کنند. لارو سن سوم و چهارم از قسمت‌های نرم شاخه و غلاف و گل تغذیه می‌کنند.
این حشره از تمامی اندام‌های گیاه بجز ریشه‌ها تغذیه می‌کند. آلودگی در مراحل اولیۀ رشد می‌تواند منجر به ازبین‌رفتن گیاه پیش از تولید ریشه و ساقه شود. یک عدد لارو می‌تواند به‌تنهایی ۲ تا ۳ گیاه را نابود کند. آلودگی‌هایی که در مرحلۀ گل‌دهی رخ‌می‌دهند، تولید گل را متوقف می‌کنند.
شدت خسارت در ارقام مختلف کنجد متفاوت است. در ارقامی که برگ‌ها پرز بیشتری دارند، تخم‌ریزی بیشتر است. این آفت میزبان‌های محدودی دارد. زمستان‌گذرانی حشره به‌صورت لارو در بقایای گیاهی انجام می‌شود. تعداد تخم‌های این حشره ۱۵ تا ۳۰ عدد است و در شرایط مختلف آب‌وهوایی ۲ تا ۷ روز زمان لازم است تا تخم‌ها تفریخ شوند. بیشترین خسارت شب‌پره در اواخر فصل و بر روی غلاف‌ها رخ‌می‌دهد. این آفت در سال بین ۴ تا ۵ نسل دارد.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
کنترل زراعی این آفت شامل کشت به‌موقع کنجد، کشت کنجد همراه با بقولات، جمع‌آوری و ازبین‌بردن لاروها و تقویت دشمنان طبیعی مانند کفشدوزک، سن‌های شکارچی و عنکبوت است.
مبارزۀ شیمیایی با این حشره بر اساس آستانۀ خسارت اقتصادی انجام می‌گیرد. براین‌اساس آلودگی ۱۰ درصدی بوته‌ها و یا وجود ۲ لارو در هر مترمربع استفاده از حشره‌کش‌های گیاهی و کم‌خطر را ضروری می‌کند.
زنجرک کنجد Sesame leaf hopper
این حشرۀ سبز رنگ ۲ تا ۴ میلی‌متر طول دارد. پوره‌های این آفت در زیر برگ‌ها یافت می‌شوند. پوره‌ها و حشرات بالغ شیرۀ موجود در بافت گیاه را می‌مکند و از این طریق به گیاه خسارت وارد می‌کنند.
شدت خسارت این آفت بستگی به زمان بروز آن دارد. خسارت‌زاترین نسل زنجرک مربوط به بهار است که علاوه بر تغذیه عامل انتقال بیماری‌های ویروسی و فیلودی نیز می‌باشد.
علائم خسارت این حشره به‌صورت کوتاه ماندن بوته، کوچک ماندن برگ‌ها، گل‌ها و غلاف‌های بدون بذر و بدون توانایی باروری ظاهر می‌شود. در اثر تغذیۀ زنجرک‌ها برگ‌ها عمدتاً به رنگ قهوه‌ای یا زرد درآمده، روی آنها لکه‌های سبز تشکیل می‌شود. حملۀ این آفت باعث تضعیف بوته‌ها شده، غلاف‌ها رشد اصلی خود را ازدست‌می‌دهند. در نتیجه بذرهای درون غلاف‌های آلوده از بذرهای سالم کوچکترند. دامنۀ میزبانی این آفت بسیار وسیع است و شامل بیش از ۲۰۰ میزبان می‌شود. برخی از میزبان‌های زراعی مهم این آفت شامل پنبه، چغندرقند، سیب‌زمینی، آفتاب‌گردان، بادمجان، فلفل و … است.
این آفت به‌صورت حشرۀ بالغ در علف‌های هرز و بقایای محصول زمستان‌گذرانی می‌کند و در اواخر زمستان پس از گرم‌شدن هوا برای تخم‌ریزی از آنجا خارج می‌شود. حشرۀ ماده در زیر اپیدرم برگ کنجد به‌صورت تکی تخم می‌گذارد. محل‌های تخم‌گذاری به‌شکل نقطه‌های قرمزرنگ برجسته کنار رگ‌برگ‌های اصلی دیده می‌شوند.
طول عمر این آفت در تابستان به‌دلیل گرما و کاهش رطوبت کم‌تر از بهار است اما فعالیت آن در تابستان بیشتر است. تداخل نسل‌های این آفت در تابستان باعث می‌شود جمعیت آن افزایش یابد.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
رعایت تاریخ صحیح کاشت، شخم زدن زمین در زمستان، ایجاد سیستم‌های آبیاری پرفشار در کاهش جمعیت این آفت و کنترل زراعی آن مؤثر است. مبارزۀ شیمیایی با این آفت باید در بهار هنگامی‌که پوره‌ها از تخم خارج شده‌اند انجام شود. ضدعفونی بذر با حشره‌کش گائوچو نیز در پیشگیری از بروز آفت تأثیر مهمی دارد.
کرم برگ‌خوار Egyptian cotton leaf worm
این آفت بیشتر در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر فعالیت دارد به همین دلیل در بخش‌های جنوبی کشور شیوع بیشتری دارد. حشرۀ بالغ شب‌پره‌ای به طول ۲ سانتی‌متر است و عرض بدن آن با بالهای باز حدود ۴ سانتی‌متر می‌شود.
این حشره قهوه‌ای رنگ است و روی بالهای جلویی آن طرح‌هایی دیده می‌شود. بدن این آفت پرزدار است. تخم‌های این حشره با پوشش تار مانندی پوشانده می‌شوند و در دسته‌های چندتایی دیده می‌شوند. لارو این آفت ۵ سن دارد و بدن آن بدون پرز است.
تغذیۀ لاروهای سن ۱ از سطح زیرین برگ است و در سنین بعدی به روی برگ می‌آیند و از تمام قسمت‌های برگ تغذیه می‌کنند به‌طوری‌که تنها رگ‌برگ‌ها باقی می‌مانند. لاروها به بخش‌های دیگر گیاه نیز حمله می‌کنند. دامنۀ میزبانی این آفت بسیار وسیع است و شامل گیاهان زراعی بسیاری از جمله بادمجان، پنبه، پیاز و … می‌شود.
زمستان‌گذرانی این آفت به‌صورت شفیره در خاک انجام می‌شود و در سال در حدود ۷ نسل دارد. هنگامی‌که دمای هوا در بهار به ۲۰ درجۀ سانتی‌گراد می‌رسد، حشرات بالغ از خاک خارج می‌شوند. حشرات بالغ شب‌هنگام می‌توانند مسافتی بالغ‌بر ۱ کیلومتر را پرواز کنند. بیشترین خسارت این آفت مربوط به تغذیۀ لارو سن دوم است و چهارمین نسل این آفت در سال به‌دلیل مصادف شدن با زمان گل‌دهی کنجد از نظر اقتصادی زیان‌بارتر است.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
جمع‌آوری بقایای محصول، ازبین‌بردن علف‌های هرز و شخم عمیق زمین پس از برداشت یا در زمستان به کنترل زراعی این محصول کمک شایانی می‌کند. در کنترل شیمیایی این آفت می‌توان از حشره‌کش‌های کم‌خطر استفاده کرد. استفاده از حشره‌کش در سنین اولیۀ لاروی تأثیر بیشتری در کاهش جمعیت آفت دارد.
کرم‌های طوقه‌بُر Cutworms
حشرۀ کامل این آفت شب‌پرۀ بزرگی است که ۲۰ میلی‌متر طول و ۵۰ میلی‌متر عرض دارد. رنگ این شب‌پره زرد تا قهوه‌ای و خاکستری است. تخم‌های این حشره بیشتر در دسته‌های ۱۵ تایی دیده می‌شوند. رنگ لاروها از سبز تا سیاه و یا خاکستری متغیر است.
خسارت این آفت در مرحلۀ لاروی به‌صورت تغذیه از برگ، ساقه، ریشه و طوقۀ گیاه صورت می‌گیرد. فعالیت لاروها شب‌هنگام بیشتر است و در ساعات روز پنهان می‌شوند. دامنۀ میزبانی این حشره گسترده است و شامل گیاهان زراعی و برخی گونه‌های علف‌های هرز می‌شود. لاروها در سن آخر در عمق ۲۰ سانتی‌متری خاک زمستان‌گذرانی می‌کنند و با آغاز بهار و گرم‌شدن هوا به سطح خاک آمده، تبدیل به شفیره می‌شوند.
شفیره‌ها پس از ۲ تا ۴ هفته به حشرات بالغ تبدیل می‌شوند. تغذیۀ لارو سن ۱ از برگ‌هاست و خسارت قابل‌توجهی وارد نمی‌کند اما از سن دوم لاروها در خاک می‌افتند و از ریشه و طوقۀ گیاه تغذیه می‌کنند. این آفت در سال ۳ نسل دارد.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
کنترل زراعی این آفت شامل ازبین‌بردن علف‌های هرز، شخم عمیق و استفاده از تله‌های نوری است. در کنترل شیمیایی این آفت می‌توان از طعمه‌های آلوده به سم Neem استفاده کرد.
مگس سفید Whitefly
این آفت به‌دلیل گستردگی، تنوع بالای میزبان، انتقال بیماری‌های ویروسی و مقاومت به حشره‌کش‌ها از آفات مهم کشاورزی تلقی می‌شود. این حشرۀ کوچک در حدود ۱ تا ۵/۱ میلی‌متر طول دارد و حشرات نر از حشرات ماده کوچکترند.
رنگ بدن این آفت به‌دلیل وجود پوشش موم مانندی که بر روی بدنشان قرار دارد سفید دیده می‌شود. تخم‌های این حشره به‌صورت تکی و دسته‌ای در زیر برگ دیده می‌شود. مگس سفید دهانی سوراخ‌کننده و مکنده دارد که از طریق آن تغذیه می‌کند.
این حشره با تولید ماده‌ای به‌نام عسلک، محیط رشد مطلوبی را برای قارچ‌ها به‌وجود می‌آورد. این آفت میزبان‌های متنوعی دارد. حشرات ماده در حدود ۲۵۰۰ تخم می‌گذارند که در مدت ۱۰ روز تفریخ می‌شوند. پوره‌ها به مدت ۳ هفته از برگ‌ها تغذیه می‌کنند تا به شفیره تبدیل شوند و شفیره‌ها پس از حدود ۱ هفته به حشرات بالغ بدل می‌شوند.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
رعایت تاریخ کاشت و تناوب زراعی، کشت ارقام مقاوم، رعایت بهداشت و ایجاد فاصله با میزبان‌های دیگر می‌تواند در کنترل زراعی این آفت مفید باشد. دو گونه از زنبورهای پارازیتوئید دشمنان طبیعی مگس‌های سفیدند و با تخم‌گذاری درون بدن شفیره‌ها و تغذیه از بدن آنها تا زمان تبدیل‌شدن به حشرۀ بالغ، موجب کاهش جمعیت این آفت می‌شوند. حشره‌کش‌های تیاکلوپراید و دلتامترین نیز در صورت ضرورت استفاده از سموم شیمیایی می‌توانند مؤثر باشند.
کنۀ تارتن Two spotted spider mite
این آفت در حدود ۵/۰ میلی‌متر طول دارد و رنگ بدن آن در فصول مختلف تغییر می‌کند. تخم‌های این حشره به‌صورت تکی و چندتایی در قسمت زیرین برگ دیده می‌شوند.
لاروها پس از خروج از تخم از قسمت‌های نازک برگ تغذیه می‌کنند. کنه‌ها قطعات دهانی ویژه‌ای دارند که با فروبردن آنها به درون برگ و تغذیه از محتوای آن به کلروفیل آسیب وارد کرده، از رشد کنجد جلوگیری می‌کنند.
برگ‌های خسارت‌دیده نهایتاً زرد و قهوه‌ای می‌شوند و ریزش می‌کنند. این آفت از ساقه و غلاف‌ها نیز تغذیه می‌کند. خسارت این آفت علاوه بر تغذیه به‌دلیل تار تنیدن این حشره ایجاد می‌شود. تارها مانع رسیدن نور کافی به گیاه می‌شوند و با جذب گردوغبار محیط رشد مطلوبی برای قارچ‌ها و سایر عوامل بیمار‌ی‌زا فراهم می‌کنند. دامنۀ میزبانی این آفت بسیار متنوع است و شامل گیاهان زراعی، زینتی، گلخانه‌ای، انواع درختان میوه و صیفی‌جات می‌شود.
زمستان‌گذرانی این آفت به‌صورت حشرۀ بالغ در خاک و بقایای گیاهی و علف‌های هرز صورت می‌گیرد. فعالیت کنه در تابستان به‌دلیل کاهش رطوبت و افزایش دما بیشتر است و بر خلاف فصل بهار منجر به بروز خسارت می‌شود. دورۀ کوتاه رشد این آفت موجب شده تا ۱۵ نسل در سال داشته‌باشد.
کنترل زراعی و مبارزۀ شیمیایی
این آفت از رطوبت بیزار است بنابراین استفاده از آبیاری بارانی شرایط را برای رشد آن نامساعد می‌کند. کنترل علف‌های هرز، رعایت تاریخ کاشت و استفاده از دشمنان طبیعی مانند کفشدوزک‌ها، سن شکارچی و کنۀ شکارگر در کنترل این آفت مؤثر است. برای اطلاعات بیشتر به مقاله حشرات مفید مراجعه کنید.
استفاده از سموم شیمیایی باید زمانی صورت گیرد که تأثیری روی کنه‌های شکارگر نداشته‌باشد. شمارش تعداد کنه‌ها برای تعیین میزان سم و آستانۀ اقتصادی ضروری است. در حالت کلی وجود ۱ کنه در دو برگ آستانۀ اقتصادی تلقی می‌شود و می‌توان از سمومی مانند آبامکتین و فنپاپروکسیسیت استفاده کرد.
پیشنهاد می‌کنیم مقاله مبارزه با کنه تارتن دولکه ای و کنه قرمز اروپایی را حتما بخوانید.
علف‌های هرز کنجد
وجود بیش از ۲۵ گونه علف هرز از مزارع کنجد ایران گزارش شده‌است که شامل تاج خروس، پنیرک، خارخاسک، تاج‌ریزی، خرفه، پیچک صحرایی و خارشتر می‌شود. رشد کنجد در ۴ هفتۀ ابتدایی بسیار کند است و توان رقابت با علف‌های هرز را ندارد.
کنترل علف‌های هرز باید در همین زمان انجام شود تا عملکرد کنجد کاهش نیابد. گیاه کنجد پس از ۶۰ روز به رشد کافی دست‌می‌یابد و می‌تواند با علف‌های هرز رقابت کند؛ بنابراین ۶۰ روز ابتدایی رشد کنجد در کنترل علف‌های هرز بسیار حائز اهمیت است.
کنترل زراعی علف‌های هرز کنجد شامل استفاده از خاک مناسب (با بافت مناسب و تهویه و زهکشی مطلوب و pH خنثی)، شخم زمین پس از برداشت، رعایت تناوب (کنترل علف‌های هرز در محصول پیشین و ایجاد تناوب با گیاهان غیرمیزبان)، رعایت تاریخ صحیح کاشت، رعایت عمق کاشت و تراکم توصیه‌شده، انتخاب ارقام مناسب منطقه، آبیاری مناسب، کوددهی و کنترل بیماری‌ها و آفات است.
در کنترل مکانیکی علف‌های هرز وجین دستی اگر در زمان مناسب انجام شود، بسیار مؤثر است. استفاده از ابزار نیز اگر در نزدیکی گیاه کنجد نباشد (به‌دلیل احتمال آسیب به ریشۀ کنجد) می‌تواند مؤثر باشد.
برای کنترل شیمیایی علف‌های هرز در مزارع کنجد سموم متنوعی وجود دارد. علف‌کش‌های دومنظوره برای کنترل علف‌های هرز پهن‌برگ و نازک‌برگ از قبیل دایوران، لینوران، فلوکلورالین و متوبرومیوران بیشتر رایج‌اند.
جمع‌بندی
کنجد گیاهی بسیار قدیمی است که از گذشته در کشور ما برای مصارف شیرینی‌پزی کشت می‌شده‌است. میزان روغن موجود در دانۀ کنجد و خواص بی‌نظیر آن و سازگاری گیاه کنجد با شرایط خشکی و کم‌آبی و همچنین کوتاه بودن زمان زراعت و امکان کشت آن پس از برداشت گندم و جو آن را به گیاهی محبوب در بین کشاورزان تبدیل کرده‌است.
افزایش سطح زیر کشت کنجد فواید بسیاری از جمله افزایش سلامتی جامعه، امکان صادرات محصول، استفاده از بازار داخلی و خارجی گسترده، کاربرد در صنایع رنگ‌سازی و صابون‌سازی و تولید علوفۀ باکیفیت برای تغذیۀ دام و طیور دارد.
به‌دلیل اهمیت کنجد و لزوم افزایش سطح تولید آن باید زراعت این محصول با افزایش آگاهی از بیماری‌ها، آفات و علف‌های هرز بهبود یابد. کنجد نیز مانند سایر گیاهان زراعی به بیماری‌های گوناگونی دچار می‌شود.
مهم‌ترین آنها شامل پوسیدگی زغالی، پژمردگی فوزاریومی، بلایت فوزاریومی و پوسیدگی ریزوکتونیایی ریشه است.
مهم‌ترین آفاتی که به کنجد حمله می‌کنند شامل زنجرک کنجد، کرم برگ‌خوار و مگس سفید است. شناخت شرایط رشد و گسترش بیماری‌ها و آفات و روش‌های کنترل زراعی و شیمیایی آنها می‌تواند به عملکرد بهتر و بیشتر محصول منجر شود.
مقالات مرتبط
- کاشت، داشت و برداشت کنجد
- کنترل آفات، بیماری وعلف هرز با تناوب زراعی
- مقاومت گیاهان در برابر آفات و بیماری‌ها با تغذیه مناسب
منابع
- http://eagri.org/eagri50/PATH272/lecture12/lec07.pdf
- https://farmer.gov.in/imagedefault/ipm/sesame.pdf
- https://www.mdpi.com/2071-1050/12/9/3515/pdf
- افشاری‌آزاد همایون، کیهانیان علی‌اکبر، شیمی پرویز، دستنامۀ گیاه‌پزشکی کنجد، مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور، ۱۳۷۷
- زراعت کنجد در جنوب استان کرمان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ۱۳۹۴
با سلام خدمت دوستان مجموعه تجارت سبز ابان و اقای مهندس یزدان شناس.مطالب ارائه شده درخصوص گیاه کنجد برای من مفید بود چون پدر بنده کشاورز سنتی و کشت مورد استفاده گندم و کنجد بصورت دیم است این اطلاعات یقینا باعث پیگیری اینجانب برای ارائه محصول باکیفیت و البته کمیت خواهد شد.ممنون از مطالب ارزنده شما…
سلام
بسیار خوشحالیم که مفید بوده است.