کشت میوه‌های گرمسیری در گلخانه

میوه‌های گرمسیری به میوه‌هایی اطلاق می‌شوند که در نواحی استوایی و غالباً فاقد فصل سرما به‌صورت طبیعی و دائمی رشد می‌کنند. این میوه‌ها به دلیل ظاهر عجیب و جذاب از دیرباز موردتوجه مصرف‌کنندگان بوده و طی سالیان اخیر نیز در ایران بازار آن گسترش‌یافته است و اقبال بازار به آنها بیشتر شده است.

ازآنجایی‌که محدوده رشد و نمو میوه‌های گرمسیری بسیار خاص و محدود است، در سایر نواحی غیر از نواحی حاره‌ای، این گیاهان در گلخانه‌ها در حال کشت و تولید می‌باشند. از جمله این میوه‌ها می‌توان به موز، آناناس، پشن فروت، انواع میوه‌های کاکتوس، انبه، رامبوتان، دوریان، منگوستین، جک فروت، پاپایا و سالاک اشاره کرد.

تنوع میوه‌های گرمسیری بسیار بالاتر است و باتوجه‌به تنوع غنی پوشش گیاهی در نواحی حاره‌ای دائماً میوه‌های جدیدی از این نواحی به بازار دنیا معرفی می‌شود.

در این مقاله به شما خواهیم گفت که مهم‌ترین این میوه‌ها کدام هستند و چگونه آنها را در گلخانه کشت کنیم.

بازار پسندی محصولات حاره‌ای در ایران

در سالیان اخیر و هم‌زمان با صنعتی‌تر شدن و ورود علوم مختلف به کشاورزی ایران، توجه بازار به این دسته میوه‌جات بیشتر جلب شده است، به‌نحوی‌که در طی پنج سال گذشته بسیاری از این میوه‌ها به بازار ارائه و علی‌رغم قیمت بالا، مورد استقبال بخشی از بازار قرار گرفته است.

خواص داروئی و فواید تغذیه‌ای بسیاری از این میوه‌ها نیز سبب شده که مصرف آنها در رژیم غذایی انسان توجیه‌پذیر باشد؛ لذا در کشور ایران بعد از میوه‌هایی نظیر موز، نارگیل و آناناس که از قدیم به بازار عرضه می‌شده، شاهد واردات و تولید برخی دیگر از این میوه‌های گرمسیری هستیم.

کشت گلخانه‌ای میوه‌های گرمسیری

ایده کشت گلخانه‌ای محصولات گرمسیری، ایده جدیدی در دنیا نیست، حدود ۵۰۰ سال قبل پادشاهان اروپایی در زمین‌های خود اقدام به کشت اولین آناناس‌های وارداتی از کشورهای آسیایی کردند. از بین میوه‌های گرمسیری شاید آناناس به دلیل ارتفاع کم، علفی بودن و شرایط رشدی، بهترین و آسان‌ترین گزینه برای کشت در گلخانه است.

از بین سایر میوه‌های گرمسیری، کشت گلخانه‌ای گیاهانی که ساختار علفی دارند، توجیه‌پذیرتر و کاربردی‌تر از گیاهانی هست که به حالت درخت ظاهر می‌شوند (مانند نارگیل).

جهت بررسی بهتر کشت این گیاهان در گلخانه می‌توان این میوه‌ها را به دو دسته تقسیم نمود:

• میوه‌های تک شاخه‌ای
• میوه‌های چند شاخه‌ای و چوبی

میوه‌های گرمسیری تک شاخه‌ای

در این دسته سه گیاه موز، آناناس و پاپایا به‌صورت روتین در گلخانه‌های نواحی سردسیری کشت می‌شوند. در محصولاتی مانند موز و آناناس شرایط گلخانه‌ای برای رشد رویشی و زایشی (تولید میوه) در شرایط تقریباً یکسان رخ می‌دهد و گل‌های دقیقاً همراه با رشد رویشی در زیر برگ‌ها تولید می‌شوند ولی در خصوص پاپایا شرایط رشد رویشی و زایشی متفاوت است و گیاه جهت تولید گل نیاز به شرایط متفاوت دمایی و نوری در گلخانه دارد.

این دسته از محصولات به‌خوبی با شرایط گلخانه سازگار هستند و حتی به دلیل شرایط کنترل شده دمایی می‌توانند راندمان بالاتری نسبت به شرایط کشت خاکی در نواحی حاره‌ای نیز داشته باشند.

۱) شرایط گلخانه برای کشت موز

ازآنجایی‌که موز گیاهی بلند و پرحجم است بنابراین در گلخانه نیاز به فضای مناسب دارد. ارتفاع حداقل ۵ متری برای سقف گلخانه جزء ملزومات کشت موز در گلخانه است. همچنین فاصله بوته‌ها از یکدیگر بایستی حداقل ۶ متر باشد. البته ارقام پاکوتاه موز نیز وجود دارند که سبب افزایش راندمان استفاده از فضای گلخانه‌ای خواهند شد.

از نظر دمایی، موز نیاز به دمای بالاتر از ۲۲ درجه سانتی‌گراد برای رشد دارد و دماهای پایین‌تر از این مقدار سبب آسیب جدی به گیاه از نظر رشد رویشی خواهد شد. این دما در هنگام میوه دهی (تابستان) بایستی به حدود ۲۸ تا ۳۲ درجه سانتی‌گراد افزایش یابد تا گیاه قادر به تولید گل و میوه مناسب و اقتصادی شود.

بستر کشت موز بایستی کاملاً غنی از مواد آلی، سبک و با ساختار شنی باشد. زه­کشی و هوادهی مناسب خاک برای رشد این گیاه بسیار مهم و حیاتی است. از طرفی این گیاه علاقه زیادی به آبیاری فراوان دارد و دائماً بایستی آبیاری بستر کشت آن انجام گردد. گیاه موز همچنین نیاز به رطوبت بالا در گلخانه داشته و رطوبت نباید به زیر ۶۰ درصد سقوط کند. این مورد به‌خصوص هنگام گلدهی بسیار حائز اهمیت است.

۲) شرایط گلخانه برای کشت آناناس

کشت گلخانه‌ای آناناس نسبت به موز راحت‌تر است، آناناس نیاز آبی کمتری داشته و چندان به کاهش دما و رطوبت حساس نیست. آناناس بسترهای کشت کاملاً غنی از مواد آلی، سبک و با ساختار شنی و اسیدی را می‌پسندد و بستر کشت آن بایستی دارای زهکش مناسب باشد چرا که ریشه‌های آن به‌سرعت در صورت وجود آب پوسیده می‌شوند.

جذب عناصر غذایی در آناناس غالباً توسط برگ‌ها انجام می‌شود و ریشه در شرایط گلخانه‌ای راندمان جذب عناصر بالایی ندارد. دمای مناسب کاشت آناناس در گلخانه ۲۵ تا ۲۷ درجه سانتی‌گراد بوده و در هنگام گلدهی و تشکیل میوه نیاز به نور زیاد دارد. در نتیجه در صورت استفاده از سایبان در گلخانه، هنگام گلدهی این سایه‌بان‌ها بایستی جمع‌آوری گردند تا خللی در تشکیل میوه آناناس رخ ندهد.

۳) شرایط گلخانه برای کشت پاپایا

پاپایا در شرایط گلخانه‌ای نیازمند میانگین دمایی ۲۵ درجه سانتی‌گراد بوده و دماهای پایین‌تر از ۱۵ درجه سبب کاهش رشد گیاه خواهد شد.

بستر کشت پاپایا باید سبک، لومی و با زهکش خوب باشد. ریشه این گیاه نیز به شدت به تجمع آب حساس بوده و از بین می‌رود. این گیاه در هنگام رسیدن میوه نیاز به آب بسیار کم دارد و تقریباً خاک و هوای خشک را می‌پسندد. اما در زمان رشد نیاز به آبیاری دائمی دارد.

کشت پاپایا در گلخانه در اواسط زمستان آغاز شده و میوه‌های بسته به شرایط در اواسط تابستان تا اواخر پاییز برداشت می‌شوند. کشت این گیاه در گلخانه آسان‌تر از موز و سخت‌تر از آناناس است.

این گیاه به تغذیه با کودهای تقویتی واکنش خوبی نشان داده و محصول بهتر و بیشتری تولید می‌نماید. این گیاه تقریباً دارای قد کوتاهی است و امکان کشت متراکم آن نیز در گلخانه وجود دارد.

میوه‌های گرمسیری چند شاخه‌ای

این دسته شامل گیاهان چوبی و درخت‌مانند است که نسبت به گیاهان تک شاخه‌ای و علفی کشت سخت‌تری در گلخانه دارند. دلیل این موضوع ویژگی‌های این گیاهان است که به شکل چندساله، با ارتفاع بلند و با شاخسار زیاد ظاهر می‌شوند.

دمای بالا و کنترل شده در گلخانه‌ها همچنین سبب می‌شوند که این گیاهان بیشتر و بیشتر رشد کنند و نیاز دائمی به هرس داشته‌باشند که خود باعث افزایش هزینه‌های نگه‌داری این گیاهان می‌شود.

از بین این گیاهان می‌توان به انبه، گلابی جنگلی، پشن فروت و میوه‌های انواع کاکتوس اشاره کرد که در ادامه به بررسی شرایط موردنیاز آنها جهت کشت گلخانه‌ای می‌پردازیم.

۱) شرایط گلخانه برای کشت انبه

ازآنجایی‌که انبه جزء گیاهان چندساله و درختی محسوب می‌شود امکان کشت آن در گلخانه تنها در صورتی امکان‌پذیر است که از ارقام پاکوتاه این گیاه استفاده شود.

این ارقام دارای ارتفاعی بین ۱.۲ الی ۳ متر هستند که امکان کشت در گلخانه را به‌آسانی فراهم می‌کنند. ارقام پاکوتاه نیز در شرایط گلخانه‌ای دارای رشد بالایی هستند و بایستی به‌صورت دائمی هرس شوند.

همچنین لازم است که هرس فرم دهی در سال اولیه کشت برای این گیاه به‌صورت اصولی انجام گیرد. این گیاه نیاز دمایی بین ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد برای رشد داشته و از نظر نیاز نوری جز گیاهان با نیاز نوری بالا محسوب می‌شود لذا کشت آن در مناطقی که آب‌وهوای ابری دارند توصیه نمی‌شود.

بستر کشت انبه نیز بایستی سبک و با زهکش مناسب و غنی از مواد آلی با اسیدیته بین ۷ تا ۵.۵ باشد. این گیاه که بومی هندوستان است در شرایط گلخانه‌ای در فصل زمستان شروع به گلدهی کرده و میوه‌ها در اواخر بهار قابل برداشت هستند.

۲) شرایط گلخانه برای کشت پشن فروت

پشن فروت که در ایران با نام گل ساعتی نیز شناخته می‌شود. گیاهی است که به‌سادگی در شرایط گلخانه‌ای قابل‌کشت است. نکته اصلی در کشت گلخانه‌ای این گیاه احداث گلخانه‌ای با سیستم داربستی در داخل آن است.

ازآنجایی‌که پشن فروت گیاهی رونده است، در صورت اجرای سیستم داربستی علاوه بر سهولت برداشت میوه، به شکل بهینه‌تری می‌توان از فضای گلخانه استفاده نمود.

پشن فروت نسبت به سایر گیاهان گرمسیری حساسیت کمتری به تغییرات شرایط نگه‌داری داشته و ازاین‌رو کشت آن توجیه‌پذیرتر است. پشن فروت در دماهایی بین ۲۵ الی ۳۰ درجه سانتی‌گراد و رطوبت بالای ۶۵ درجه بهترین عملکرد را خواهد داشت.

پشن فروت برخلاف سایر میوه‌های گرمسیری نیاز نوری بالایی نداشته و در مناطق نیمه‌ابری نیز به‌خوبی رشد و نمو دارد. بستر کشت این گیاه می‌تواند شامل انواع خاک‌ها باشد و این گیاه چندان به این موضوع حساسیت نشان نمی‌دهد.

گرچه استفاده از خاک‌های غنی از مواد عالی عملکرد بهتری از این گیاه برجا می‌گذارد. نکته اساسی دیگر در مورد این گیاه لزوم وجود حشرات تغذیه‌کننده از شهد گل‌ها نظیر زنبورعسل برای باروری گل‌ها و گرده‌افشانی آن‌هاست.

در صورت گرده‌افشانی مناسب حداقل ۷۰ درصد گل‌های تولید شده به میوه تبدیل خواهد شد. در شرایط کشت گلخانه‌ای گل‌ها در اواخر زمستان و اوایل بهار ظاهر شده و نهایتاً تا اواخر تابستان به میوه‌های رسیده و قابل برداشت تبدیل می‌شوند.

۳) شرایط گلخانه برای کشت میوه‌های کاکتوس

 انواع مختلف کاکتوس می‌توانند در شرایط آب‌وهوایی خاص تولید میوه کنند از جمله این میوه‌ها می‌توان به دراگون فروت، انجیر هندی و سیب پرووین اشاره کرد. ازآنجایی‌که تمامی این میوه‌ها از گونه‌های مختلف کاکتوس به عمل می‌آیند، لذا شرایط نگه‌داری آنها تقریباً با یکدیگر مشابه است.

اکثر این میوه‌ها به‌خصوص دراگون فروت دارای ریشه‌های سطحی بوده و جهت ثبت راندمان بهتر نیاز به اجرای سیستم داربست در گلخانه دارند.

نیاز کودی این گیاهان اندک بوده و به دلیل ریشه‌های سطحی خود نیاز به آبیاری دائمی و منظم دارند.

بستر کشت این گیاهان نیز بایستی سبک و شنی با زهکش خوب باشد، این گیاهان معمولاً به کمبود مواد آلی حساسیت نشان نمی‌دهند اما وجود مواد آلی تضمین‌کننده کیفیت آنها است.

دراگون فروت در زمان گلدهی نیاز به گرده‌افشان مناسب (ترجیحاً زنبورعسل) و یا گرده افشانی به صور دستی خواهد داشت. در واقع گرده‌افشانی دستی این گیاه سبب بهبود عملکرد تولیدی آن خواهد شد. فاصله بین زمان گلدهی تا تولید میوه رسیده کوتاه است و معمولاً گلدهی در اواسط بهار رخ‌داده و میوه‌های رسیده در اوایل تابستان به دست می‌آیند.

عامل اصلی گل انگیزی در این گیاهان طول روز بالا است. این گیاهان دارای دامنه تحمل دمایی بالاتری هستند به‌نحوی‌که دمای حدود منفی پنج درجه سانتی‌گراد تا ۴۵ درجه سانتی‌گراد را به‌راحتی تحمل می‌کنند ولی دمای مناسب رشدی آنها ۲۵ تا ۳۵ درجه می‌باشد.

جمع‌بندی

باتوجه‌به نیاز روزافزون جهانیان به تأمین غذا و درخواست بازار به وجود میوه‌های جدید جهت ایجاد تنوع غذایی بی شک پرداختن به کشت میوه‌های جدید و خارج از محدوده اقلیمی در هر کشوری می‌تواند برای افراد مختلف جذابیت داشته باشد.

در کنار خواص بی‌نظیر میوه‌های گرمسیری، کشش بازار به سمت این میوه‌ها در سال‌های اخیر بیشتر و بیشتر شده است. همین موضوع می‌تواند مشوق مناسبی جهت احداث و توسعه گلخانه‌هایی باشد که این نوع از گیاهان را تولید و روانه بازار می‌کنند.

این میوه‌ها علاوه بر اینکه از نظر اقتصادی توجیه‌پذیری بالایی دارند، می‌توانند به‌راحتی جای خود را در سبد تغذیه‌ای و ذائقه‌ای ایرانیان نیز باز نماید.

پیشنهاد می‌کنیم مقالات زیر را هم مطالعه کنید:

• ویژگی‌های محل تاسیس گلخانه
• نکات مفید آبیاری در گلخانه
• مقالات مرتبط با گلخانه و کشت گلخانه‌ای