پتانسیل‌های کشاورزی استان اردبیل
در این مقاله به بررسی پتانسیل‌های کشاورزی این استان و همچنین شرایط کاشت محصولات پرطرف‌دار در آن خواهیم پرداخت.
استان اردبیل یکی از سه استان مستقر در شمال غرب ایران است. این استان یکی از مناطق بسیار پر پتانسیل و مستعد برای کشاورزی است. این منطقه به دلیل وجود دشت‌های پرآب و آب‌وهوای منحصربه‌فرد امکان کاشت غالب محصولات زراعی و باغی را دارد و از دیرباز نیز موطن کشاورزان بزرگ بوده است.
استان اردبیل از نظر جغرافیایی به دلیل مرز مشترکی که با کشور جمهوری آذربایجان دارد، منطقه‌ای استراتژیک برای صادرات محصولات کشاورزی نیز به شمار می‌آید. همچنین این استان توانمندی بالایی در تولید محصولات علوفه‌ای دارد که همین موضوع سبب شده تا دامپروری در استان اردبیل از رونق خوبی برخوردار باشد.
در این مقاله به بررسی پتانسیل‌های کشاورزی این استان و همچنین شرایط کاشت محصولات پرطرف‌دار در آن خواهیم پرداخت.
فهرست محتوا این مقاله
جغرافیا و اقلیم استان اردبیل
استان اردبیل در ناحیه شرقی فلات آذربایجان مستقر شده و تقریباً یک درصد از خاک ایران را به خود اختصاص داده است. مساحت این استان ۱۷۹۵۳ کیلومترمربع برآورد شده است. تقریباً ۷۰ درصد مساحت این استان را کوهستان‌ها تشکیل داده و سی درصد باقی‌مانده مربوط به دشت‌ها است. رشته‌کوه‌های فراوان و ارتفاع بالای این استان سبب شده تا اردبیل یکی از سردترین نقاط ایران به شمار بیاید.
این استان دارای منابع آبی فراوان و رودخانه‌های متعدد دائمی و فصلی است. رودخانه مرزی ارس مهم‌ترین این شاهراه‌های آبی است که در شمال این استان واقع شده است. رودهای قره‌سو، قزل‌اوزن و بالخلی چای نیز از رودهای مهم و پر آب این استان به شمار می‌روند.
این استان بسته به ارتفاع متفاوتی که در سطوح خود دارد دارای میانگین دماهای ثبت شده متنوعی نیز هست و همین عامل باعث شده تا به‌عنوان یکی از استان‌های چهارفصل ایران شناخته شود. میزان نزولات جوی این استان نیز بسیار مناسب بوده و در حدود ۳۰۰ میلی‌متر در سال تخمین زده شده است که این مقدار کمک فراوانی به تغذیه آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی این استان کرده است.
این استان دارای اقلیم‌های مختلف سرد و خشک، گرم و خشک، معتدل و نیمه مرطوب است.
دشت‌های شمالی این استان که به دشت مغان معروف است یکی از مناطق بسیار جذاب و مستعد برای فعالیت‌های کشاورزی به شمار می‌آید. تغذیه این ناحیه با رود پر آب ارس، در کنار سفره‌های زیرزمینی غنی باعث شده که محدودیت حداقلی از نظر منابع آبی در این ناحیه احساس شود. همچنین کیفیت و حاصلخیزی خاک این ناحیه به حدی است که به‌راحتی امکان کشت محصولات مختلف را می‌دهد.
پتانسیل‌های کشاورزی استان
۷۸۰۰۰۰ هکتار از اراضی استان به‌عنوان اراضی کشاورزی به ثبت رسیده است که از این میزان ۵۱۵۰۰۰ هکتار اراضی دیم، ۲۲۵۰۰۰ هکتار اراضی غیر دیم و ۴۰۰۰۰ هکتار نیز مختص کشت محصولات باغی است. از مجموع این موارد سالانه حدود ۴۵۰۰۰۰۰ تن محصولات مختلف به دست می‌آید که این میزان تأمین‌کننده حدود ۴ درصد نیاز غذایی کشور است. باتوجه‌به این آمار و ارقام می‌توان حدس زد که این استان از پتانسیل بالایی برای افزایش بهره‌وری در کشور برخوردار است و همچنان جای پیشرفت بالایی دراین‌خصوص دارد.
شرایط آب‌وهوایی این استان و از همه مهم‌تر وجود آب فراوان باعث شده که اردبیل یکی از قطب‌های کشاورزی ایران محسوب شود میزان نزولات جوی در اکثر مناطق استان برای کشت‌های دیم کافی بوده و در کشت‌های آبی نیز محدودیت زیادی وجود ندارد.
اقلیم نیمه کوهستانی این استان فرصت مناسبی برای توسعه باغات مثمر به‌خصوص میوه‌های دانه‌دار و خشکباری را فراهم نموده است. دشت‌های شمالی این استان نیز کاملاً مناسب کاهش انواع غلات، گیاهان علوفه‌ای، انواع سبزیجات و صیفی‌جات است.
پرورش انواع دام و طیور به روش‌های سنتی و صنعتی نیز به‌واسطه وجود اقلیم و نهاده‌های مناسب در این استان بسیار پرطرف‌دار است. پرورش زنبور نیز یکی از موارد پررونق بوده که افراد علاقه‌مند زیادی را به خود جلب نموده است. شیلات و آبزیان نیز سهم مهمی در کشاورزی استان دارند و به دلیل منابع آبی فراوان، امکان توسعه بیشتر آن محیا شده است.
این استان تا سالیان پیش یکی از استان‌های محروم در خصوص وجود و احداث گلخانه به شما می‌آمد اما طی سالیانه گذشته با طرح‌های توسعه‌ای مناسب، حدود ۲۰۰ هکتار گلخانه جدید، توسعه‌یافته و وارد چرخه تولید شده‌اند. گرچه سرما و دمای به شدت پایین در بسیاری از مناطق اردبیل امکان توسعه گلخانه را در این استان محدود کرده است اما همچنان این استان در برخی نواحی خود مانند دشت اردبیل و مغان، امکان ایجاد و بهره‌برداری بیشتر از گلخانه‌ها را دارد.
در ادامه به بررسی مهم‌ترین محصولات کشاورزی این استان می‌پردازیم:
۱- حبوبات
اردبیل اولین و بزرگ‌ترین تولیدکننده عدس در ایران است. این محصول در اغلب نقاط استان به شکل دیم کاشته می‌شود. هرساله بیش از ۴۰۰۰ هکتار از اراضی استان به‌خصوص در منطقه بیله‌سوار تحت کشت این محصول قرار می‌گیرد. علاوه بر عدس، سایر حبوباتی مانند نخود، لوبیا و باقلا نیز در این استان کشت‌وزرع می‌شوند، اما از نظر میزان تولید کمتر از عدس هستند. ازآنجایی‌که حبوبات معمولاً در تناوب با غلات کشت می‌شوند، بسیاری از مزارع گندم پس از برداشت تحت کشت این دست محصولات قرار می‌گیرند.
۲- سیب‌زمینی
استان اردبیل بعد از همدان، دومین تولیدکننده بزرگ سیب‌زمینی در ایران است. آب‌وهوای معتدل و خنک این استان در کنار وجود منابع آبی مناسب اجازه توسعه کشت این محصول را داده است. علاوه بر این خاک سبک و سرشار از مواد آلی نیز مزید بر این علت شده است.
۲۱۰۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی استان سالیانه تحت کشت سیب زمین قرار می‌گیرند که در نهایت حدود ۵۸۰۰۰ تن سیب‌زمینی از آنها برداشت می‌شود. این میزان حدود ۲۰% نیاز کل کشور را سالیانه تأمین می‌نماید. این محصول همچنین یکی از محصولات صادراتی مهم استان اردبیل به سایز کشورها، از جمله کشور جمهوری آذربایجان است. ازاین‌رو سیب‌زمینی اردبیل جز محصولات با کیفیت و با کمترین باقی‌مانده کود و سموم به شمار می‌آید.
۳- ذرت
اردبیل به‌خصوص در منطقه دشت مغان دارای زمین‌های گسترده‌ای تحت کشت انواع ذرت است. علاوه بر ذرت علوفه‌ای، این استان یکی از تولیدکنندگان اصلی بذر ذرت نیز هست و غالب ذرت علوفه‌ای که در سراسر ایران کاشته می‌شود از دشت‌های منطقه مغان بذرگیری شده است. ذرت علوفه‌ای تولید شده در این استان بسیار باکیفیت و مورد مصرف واحدهای دامداری در سراسر استان و سایر استان‌ها است.
۴- گندم و جو
بارش‌های جوی مناسب، این استان را مستعد کشت دیم غلاتی نظیر گندم و جو نموده است. حدود نیم‌میلیون تن گندم و جو به‌صورت سالیانه در این استان برداشت می‌شود که از نظر مساحت حدود ۸۰ هزار هکتار از اراضی را شامل می‌شود. این محصول غالباً به‌صورت دیم کشت و کار شده اما به‌صورت جزئی به روش آبی نیز کاشت می‌گردد. بخشی از این محصول نیز به مصرف واحدهای دامداری می‌رسد.
۵- پنبه
کشت این محصول که در اکثر استان‌های ایران به فراموشی سپرده شده است، در استان اردبیل همچنان رونق خاص خود را دارد. سالیانه حدود ۱۲۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان به کشت پنبه اختصاص می‌یابد و از این میزان در حدود ۵۰ هزار تن پنبه عاید می‌شود. غالب کشت این محصول در دشت‌های مغان و اردبیل یافت می‌شود ولی به‌صورت موردی در مابقی مناطق نیز کشت می‌گردد. در سالیان اخیر نیز توجه ویژه‌ای به کشت این محصول به‌خصوص در ناحیه شمالی استان و منطقه پارس‌آباد شده است.
۶- دانه‌های روغنی
کلزا و سویا در استان اردبیل حاصل بسیار مناسبی دارد. در مجموع حدود ۲۰ هزار هکتار از زمین‌های استان اردبیل زیر کشت این دو دانه روغنی است و استان از این نظر رتبه کمتر از ۷ را در کشور به خود اختصاص داده است. علاوه بر کلزا و سویا، آفتاب‌گردان نیز از دیگر دانه‌های روغنی است که در مزارع استان اردبیل کاشت می‌شود.
۷- بادام‌زمینی
شرایط آب‌وهوایی و کیفیت خاک در منطقه مغان اجازه کشت این محصول را به کشاورزان استان داده است. جمعاً حدود ۷۰۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی دشت مغان تحت کشت بادام‌زمینی است و در نهایت حدود ۲۰۰۰ تن دانه بادام‌زمینی از این اراضی برداشت خواهد شد.
۸- سبزیجات و صیفی‌جات
همانند استان‌های دیگر غالب تولیدات استان دراین‌خصوص به مصرف داخلی استان می‌رسد. گوجه‌فرنگی، بادمجان، خیار، فلفل و سایر صیفی‌جات در این استان کشت و کار می‌شوند ولی استان اردبیل در تولید این موارد جایگاه خاصی بین استان‌های کشور نداشته و ازاین‌رو تولید این محصولات محدودتر نسبت به ظرفیت استان برآورد می‌شود. شاید توجه بیشتر به این بخش بتواند باتوجه‌به منابع آبی مناسب استان، ارزش افزوده خوبی برای منطقه و کشاورزان ایجاد نماید.
۹- گل رز
خلخال یکی از قطب‌های تولید گل رز هلندی شاخه بریده در ایران است و دوشادوش شهرهای ورامین و محلات، در تولید این گل حرکت کرده است. حدود ۱۰ هکتار گلخانه در این شهر و حدود ۲۰ هکتار گلخانه دیگر در سطح استان، اردبیل را به یکی از تولیدکنندگان مهم گل رز شاخه بریده بدل کرده که طی سالیان آتی نیز این میزان قطعاً بیشتر خواهد شد.
۱۰- محصولات باغی
انواع میوه‌های دانه‌دار و هسته‌دار در این استان کاشت و برداشت می‌شوند. میوه‌هایی نظیر آلبالو، گیلاس، زردآلو، آلو، هلو، شلیل و سیب در کنار گردو و انگور از جمله مهم‌ترین میوه‌های تولیدی در سطح باغات استان است. ۳۶۰۰۰ هکتار، وسعت باغات استان اردبیل بوده، اما بااین‌حال به نسبت استان‌های دیگر ولو با پتانسیل اقلیمی کمتر، این رقم مقداری کم به چشم می‌آید. باتوجه‌به اینکه در استان اردبیل غالباً به دلیل ارتفاع زیاد، سرمای دیررس بهاره دیده می‌شود، باغداری از نظر باغداران بسیاری از مناطق مناسب اقلیم اردبیل نیست، درحالی‌که با استفاده از ارقام مناسب و پایه‌های اصلاح شده به‌راحتی می‌توان این پدیده طبیعی را مدیریت نمود و در عوض از پتانسیل‌های ناب اقلیمی و جغرافیایی منطقه به سود باغداران استفاده کرد.
جمع‌بندی
استان اردبیل منطقه‌ای با دشت و آب فراوان و تفاوت اقلیمی بسیار است. این استان گرچه از دیرباز یکی از تولیدکنندگان مهم محصولات کشاورزی و باغی بوده است، اما متأسفانه از تمام قابلیت‌های این استان آن‌چنان بهره‌برداری نشده است. به جز در محصولاتی مانند سیب‌زمینی و عدس، سایر محصولات از توجه کمتری برخوردار بوده‌اند. چنانچه سرمایه‌گذاران و نهادهای دولتی و خصوصی نظر خود را به سمت فعالیت‌های کشاورزی در استان معطوف نمایند بی شک عایدی مناسبی متوجه مردمان این استان، سرمایه‌گذاران و مصرف‌کنندگان در سراسر ایران خواهد شد. فرصت‌های صادراتی نیز در این استان نبایستی از نظر خارج بماند، همنشینی با کشور آذربایجان همانند پلی به سمت بازارهای پررونق کشور روسیه است که حتی با ایجاد بازارچه‌های مشترک مرزی می‌تواند مقداری زیادی از فروش محصولات تولیدی استان را تضمین نماید.