کشاورزی در قم

مقدمه:

 استان قم یک استان کوچک و کویری بوده از دیدگاه اکثر مردم عادی قابلیت کشت نداشته و لم یزرع است. اما این استان در زمینه تولید محصولات کشاورزی و به خصوص محصولات دامی جز استانهای سرآمد در ایران به شمار می رود. این استان یکی از قدیمی ترین تولید کنندگان دام زنده در ایران بوده است و دارای واحدهای بزرگ و شهرکهای مجهز برای تولید انواع دام میباشد. کشاورزی در استان قم نیز در سالیان اخیر با ورود دانش روز دنیا دچار تغییر و تحول فراوانی شده و پیشرفت چشمگیری کرده است. توجه کشاورزان این استان به روش های کشت نوین و سازگار با آب و هوای گرم و کویری و همچنین توجه به کمبود منابع آبی در استان سبب شده تا کشت های جدیدی در این استان انجام گردد که علاوه بر افزایش حاشیه سود کشاورزان امکان کاشت در این مناطق را نیز داشته باشد. در این مقاله به بررسی وضعیت کشاورزی در این استان و مهمترین محصولاتی که در استان قم کشت می شود خواهیم پرداخت.

 موقعیت جغرافیایی استان قم 

قم از شمال با استان تهران، از شرق با استان سمنان، از غرب با استان مرکزی و از جنوب استان اصفهان همسایه است بنابراین می توان حدس زد که این استان یکی از شاهراه های اتصال شهرهای بزرگ به یکدیگر می باشد و همین امر باعث شده که در کنار جاذبه‌های مذهبی آن، از رفت و آمد بالایی برخوردار باشد زیرساخت‌های مخصوص به ترابری در این استان به صورت کامل مهیا شده است. غالب مناطق این استان کویری و شوره زار است به نحوی که در نواحی شرقی معادن بزرگ نمک منتهی به دریاچه نمک دیده می شود. نواحی کوهستانی قم غالباً در قسمت جنوبی و جنوب غربی این استان واقع شده است و هر چه به سمت شمال و غرب به استان پیش می‌رویم دشت های کویری بیشتر نمایان می شود. 

یکی از کوچکترین استانهای ایران به شمار می آید و تنها دارای سه شهرستان قم، کهک و جعفر آباد است. غالب جمعیت این استان در شهرستان قم حضور دارد.

قم دارای آب و هوای گرم و خشک بوده و در برخی مناطق جنوبی و جنوب غربی خود دارای آب و هوای سردتر و کوهستانی است. منابع آب این استان نیز بسیار محدود بوده و با توجه به توسعه سدهایی که در استان انجام شده است، بسیاری از رود های آن به طور کامل خشک شده است. به طور مثال قمرود که یکی از از رودهای پرآب این استان در سالیان گذشته محسوب می شد طی ۴۰ سال گذشته به طور کامل خشک شده است و یا بهره برداری از آن امکان پذیر نیست. میزان بارندگی در استان قم از متوسط کشوری پایین تر بوده و این موضوع محدودیت‌های منابع آبی را بیشتر نمایان می کند.

وضعیت کشاورزی در استان قم

طبق آخرین آمار این استان دارای حدود ۱۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی بوده که ۸۷% آن مربوط به اراضی زراعی و حدود ۱۳ درصد آن متعلق به اراضی باغی است. در سالیان گذشته توسعه گلخانه ها در این استان  سرعت بسیار بیشتری گرفته و توجهات به این بخش معطوف شده است. استان قم تنها توانایی تولید کمتر از یک درصد از نیاز غذایی کشور را دارد. این استان گرچه در بعضی از موارد روز تولیدکنندگان  قوی کشور  محسوب می شود اما در بسیاری از موارد یک استان تماماً مصرف کننده به شمار می آید.

 در ادامه با مهمترین محصولات کشاورزی قابل کشت در این استان آشنا خواهیم شد:

۱- گندم و جو

 با توجه به کمبود منابع آبی در این استان، گندم و جو  از جمله محصولات بسیار پرطرفدار در بین کشاورزان این استان است. این محصول که غالباً به صورت دیمی در استان کاشت می شوند، تامین کننده بخشی از خوراک دام مورد نیاز استان نیز می باشند. چیزی حدود ۶۰ درصد از کل محصولات کشاورزی تولید شده در استان قم مربوط به این دو محصول است. حدود ۳۰ هزار هکتار از اراضی این استان تحت کشت گندم و جو است که سهم جو از این بین بسیار بیشتر است. در کل چیزی حدود ۱۲۵ هزار تن از این غلات هر ساله در استان برداشت می گردد و بخش عظیم آن به استفاده در خوراک دامداری های مستقر در استان می رسد.

۲- کلزا

 این دانه روغنی نیاز آبی کمی داشته و در دشت های دارای آفتاب فراوان و گرم به خوبی پرورش پیدا می کند. بنابراین استان قم یکی از اماکن مناسب برای کشت و پرورش این گونه گیاهی است. شوری خاک نیز بر روی کلزا همانند سایر گیاهان ایجاد خسارت شدید نمی کند و همین موضوع نیز باعث شده تا این گیاه در استان قم از محبوبیت بالایی بین کشاورزان برخوردار باشد. کلزا یکی از دانه‌های روغنی مهم در استحصال روغن توسط صنایع روغن کشی است. این محصول پس از گندم و جو سومین محصول مهم تولیدی استان قم است و در سالیان اخیر نیز توجه بیشتری به آن جلب شده است.

۳- پسته

 پسته گیاه بومی برای مناطق نیمه بیابانی و خاکهای شور است. این دسته از از زمین ها در استان قم به فراوانی یافت می شود و بخصوص در نواحی شمالی و غربی این استان باغات بزرگ پسته مشاهده می شود. پسته قم در ارقام مختلف کشت شده و از کیفیت مناسبی نیز برخوردار است. این محصول حتی برای صادرات به سایر کشورها نیز به بازارهای بین المللی ارائه می شود. با توجه به کمبود منابع آبی و خاک دارای شوری بالا در اکثر نواحی استان قم بسیاری از کشاورزان و تغییر کاربری زمین‌های خود را تحت کشت این درخت پرسود قرار داده اند.

۴- گل محمدی

 این گیاه نیز همانند پسته در مناطق نیمه بیابانی و کم آب به خوبی رشد می کند. گل محمدی برای استفاده در صنایع غذایی مانند صنایع مربا سازی و همچنین عصاره و اسانس گیری مورد استفاده قرار می گیرد. این گیاه در سالیان اخیر بیشتر مورد توجه واقع شده و باغات بسیار بیشتری تحت کشت این محصول قرار گرفتند.

۵- صیفی جات 

 شاید کمی عجیب به نظر برسد که استان قم در تولید صیفی جات نیز پیشرو است. مزارع بزرگ صیفی جات به خصوص هندوانه کاری های وسیع در استان قم مشاهده می شود که منابع آبی آنها از چاه های بسیار عمیق است آن تامین می‌شود. البته این موضوع جای نگرانی بسیار دارد و نشان از عدم مدیریت کاشت در این استان است چرا که اصولاً یک گیاه با نیاز آبی بسیار بالا مانند هندوانه نبایستی در نواحی بیابانی و نیمه بیابانی کشت شود. اما متاسفانه بسیاری از کشاورزان که که دارای چاه آب در زمین های خود هستند به این موضوع توجه نکرده و سطح کشت هندوانه در استان قم را بیش از حدی که بایستی باشد بالا بردند. علی رغم اینکه این دسته از محصولات در این استان کشت می‌شود اما برای توسعه کشاورزی در این منطقه به هیچ عنوان توصیه نمی گردد.

۶- تولیدات گلخانه ای

با توجه به موقعیت استان قم و قرار گرفتن این استان در مسیر استانهای تهران و اصفهان، فرصت مناسبی برای احداث و تجهیز گلخانه های مربوط به کشت های مختلف فراهم آمده است.  در سالیان اخیر حدود  100 هکتار از انواع گلخانه در این استان ایجاد و مورد بهره برداری قرار گرفته است. تامین انرژی در استان قم با توجه به وجود صنایع بزرگ و توجه ویژه دولت به این استان، آن بسیار آسان بوده و بنابراین توسعه شهرکهای گلخانه ای در این استان می تواند بسیار اثر گذار و اقتصادی باشد و با توجه به اینکه واحدهای گلخانه ای نیاز آبی بسیار کمتری است کشت های خاکی و فضای باز دارند، می توان با توسعه گلخانه ها نیز مصرف منابع آبی محدود در این استان را مدیریت کرد.

۷-محصولات باغی و میوه جات

 انواع میوه ها از جمله انواع هسته داران، دانه داران، گردو، انگور و انار در این استان قابلیت کشت دارد. غالب باغات استان قم در نواحی جنوبی و جنوب غربی استان واقع شدند. این نواحی تحت تاثیر کوهستانهای زاگرس مرکزی بوده و آب و هوای متفاوت از سایر مناطق استان قم دارد. ارتفاعی مناطق بالاتر و و دمای آن پایین تر است همچنین دسترسی به منابع آبی به خاطر کوهپایه بودن آسان تر انجام می شود.

 جمع بندی

 استان قم به عنوان یک استان نیمه کویری، دارای محدودیت های فراوان برای کشت و زرع انواع گیاهان است. اما از آنجایی که هر استان پتانسیل های خاص خود را برای کشاورزی دارد، می توان با انجام برنامه ریزی های دقیق نسبت به توسعه کشت در این استان اقدامات لازم را انجام داد. دشت های این استان مناسب برای کشت گیاهان کویری مانند سالیکورنیا، گز، پسته و سایر گیاهان این چنینی است. همچنین این استان یکی از مناطق مستعد برای توسعه کشت های گلخانه ای می باشد. گیاهان دارویی نیز یکی دیگر از زمینه های اشتغال زا و درآمد زای این استان است که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است. به نظر می رسد که تمرکز بخش خصوصی بر روی توسعه کشت های گلخانه ای در کنار حمایت های دولتی می تواند راهکار برون رفت این استان از از مشارکت اندک آن در تولید محصولات کشاورزی در کشور باشد.