بیماری‌های برنج (بخش اول)
در این مقاله در مورد بیماری های رایج برنج پرداخته شده است تا به شما کشاورزان عزیز در این زمینه اطلاعات کافی را بدست اورده باشید.
مقدمه
برنج، گندم و ذرت سه محصول غذایی پیشرو در جهان هستند. آن‌ها به‌طور مستقیم بیش از ۵۰٪ کل کالری مصرفی توسط کل جمعیت انسانی را تأمین می‌کنند. برنج ۲۱٪ از انرژی سرانه جهانی انسان و ۱۵٪ از سرانه پروتئین را تأمین می‌کند. اگرچه پروتئین برنج ازنظر کیفیت غذایی در میان غلات رتبه بالایی دارد، اما محتوای پروتئین آن متوسط است.
برنج همچنین مواد معدنی، ویتامین‌ها و فیبر را تأمین می‌کند، اگرچه تمام ترکیبات به‌جز کربوهیدرات‌ها با آسیاب کاهش می‌یابد. علیرغم پیشرفت در فن‌آوری تولید برنج، بیماری‌ها همچنان عامل اصلی کاهش عملکرد و سود کمتر در مزارع برنج هستند. بیماری‌ها باعث کاهش عملکرد و کیفیت و افزایش هزینه‌های تولید می‌شوند.
در این مقاله به معرفی چند بیماری مهم باکتریایی و قارچی برنج و راه‌های کنترل و مبارزه با آن‌ها می‌پردازیم.
فهرست محتوا این مقاله
بیماری ها:
بلایت باکتریایی (Bacterial blight)
بیماری بلایت باکتریایی توسط Xanthomonas oryzae pv oryzae ایجاد می‌شود. بلایت باکتریایی یکی از جدی‌ترین بیماری‌های برنج است. هرچه بیماری زودتر اتفاق بیفتد، افت عملکرد بیشتر خواهد بود. از دست دادن عملکرد ناشی از بلایت باکتریایی در صورت رشد در ارقام حساس، در محیط‌های مساعد برای بیماری می‌تواند ۷۰٪ باشد.
هنگامی‌که گیاهان در مرحله تشکیل غلاف به بلایت آلوده می‌شوند، بیماری بلایت باکتریایی بر عملکرد تأثیر نمی‌گذارد اما منجر به تولید دانه‌های بی‌کیفیت و نسبت زیاد دانه‌های شکسته می‌شود.
بلایت باعث پژمردگی نشاها و زردی و خشک شدن برگ‌ها می‌شود. این بیماری در مناطقی که علف‌های هرز و ریشه گیاهان آلوده وجود دارد ایجاد می‌شود. این بیماری می‌تواند در هر دو محیط گرمسیری و معتدل و در هر دو کشت آبی و دیم رخ دهد. به‌طورکلی، این بیماری دمای ۳۴-۲۵ درجه سانتی‌گراد، با رطوبت نسبی بالاتر از ۷۰٪ را ترجیح می‌دهد.
بلایت باکتریایی در مواقع وزش شدید باد و باران شدید و مداوم رخ می‌دهد و باکتری‌های عامل بیماری به راحتی از طریق قطرات باران پخش می‌شوند. بلایت باکتریایی می‌تواند در ارقام حساس برنج تحت کود دهی زیاد نیتروژن ایجاد شود.
نحوه تشخیص
پژمردگی و زردی برگ‌ها یا پژمردگی نشاها (که کرسک نیز نامیده می‌شود) را بررسی کنید. برگ‌های آلوده به رنگ سبز مایل به خاکستری درآمده و می‌پیچند. با پیشرفت بیماری، رنگ برگ‌ها به زرد کاهی تبدیل می‌شود و پژمرده می‌شوند و باعث خشک شدن و از بین رفتن کامل نشا می‌شوند.
بلایت روی نشاها ممکن است گاهی اوقات با آسیب زودرس ساقه برنج توسط ساقه خوار اشتباه گرفته شود. برای تشخیص علائم بلایت از آسیب ساقه خوار، انتهای تحتانی نشاهای آلوده را بین انگشتان فشار دهید اگر ترشح باکتریایی مایل به زرد از انتهای بریده شده خارج شود علائم بلایت است. برخلاف گیاهان آلوده به ساقه خوار، گیاهان آلوده به بلایت به راحتی از خاک خارج نمی‌شوند.
در گیاهان مسن، ضایعات معمولاً به‌صورت نوارهای آبکی به رنگ نارنجی زرد روی تیغه‌های برگ یا نوک برگ‌ها یا قسمت‌های آسیب‌دیده مکانیکی برگ ایجاد می‌شوند. ضایعات حاشیه مواج دارند و به سمت پایه برگ پیش می‌روند.
در ضایعات جوان، اوایل صبح می‌توان ترشح باکتریایی شیری‌رنگ شبیه قطره شبنم را مشاهده کرد. ترشح باکتری بعداً خشک می‌شود و در زیر برگ، دانه‌های کوچک مایل به زردی ایجاد می‌شود.
ضایعات قدیمی به دلیل رشد قارچ‌های مختلف ساپروفیت، به ضایعات زرد و سفید مایل به خاکستری با نقاط سیاه تبدیل می‌شوند. در برگ‌های با آلودگی شدید، ضایعات ممکن است تا غلاف برگ گسترش یابد.
برای تشخیص سریع بیماری بلایت باکتریایی بر روی برگ یک ضایعه جوان را برش دهید و در یک ظرف شیشه‌ای شفاف با آب تمیز قرار دهید. پس از چند دقیقه، ظرف را در مقابل نور نگه‌دارید و خروج مایع غلیظ یا کدر از انتهای برش داده شده برگ را مشاهده کنید.
مدیریت بیماری
ثابت شده است که کاشت ارقام مقاوم، کارآمدترین، مطمئن‌ترین و ارزان‌ترین راه برای کنترل بیماری بلایت باکتریایی است.
سایر گزینه‌های کنترل بیماری عبارت‌اند از:
- از مقادیر متعادل مواد غذایی (به‌ویژه ازت) استفاده کنید.
- از زهکشی مناسب مزارع (در محصولات غرقابی) و خزانه‌ها اطمینان حاصل کنید.
- مزارع را تمیز نگه‌دارید. علف‌های هرز را حذف کنید و کاه و کلش برنج و برنج‌های خود رو که می‌تواند به‌عنوان میزبان باکتری‌ها باشد را شخم بزنید.
- برای سرکوب عوامل بیماری در خاک و بقایای گیاه، اجازه دهید مزارع آیش خشک شوند.
لکه نواری باکتریایی برگ برنج (Bacterial leaf streak)
لکه نواری برگ برنج در مناطقی با درجه حرارت و رطوبت بالا رخ می‌دهد و از طریق بذر و نشاهای آلوده به فصل کاشت بعدی منتقل می‌شود. این بیماری می‌تواند در زمین‌هایی رخ دهد که باکتری X. oryzae pv. oryzicola در آب و یا در بقایای پس از برداشت وجود داشته باشد. به‌ویژه، این بیماری در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آسیا، آفریقا (ازجمله ماداگاسکار)، آمریکای جنوبی و استرالیا شایع است.
این بیماری توسط Xanthomonas oryzae pv oryzicola ایجاد می‌شود. گیاهان آلوده برگ‌های قهوه‌ای و خشک را نشان می‌دهند. در شرایط آلودگی شدید، این بیماری می‌تواند منجر به کاهش وزن دانه به دلیل از دست دادن منطقه فتوسنتز شود.
لکه نواری برگ برنج می‌تواند در مراحل اولیه، از شروع پنجه‌زنی تا تشکیل خوشه، روی گیاه تأثیر بگذارد. در صورت آلودگی گیاهان بالغ برنج، می‌توانند به راحتی بهبود یابند و حداقل تلفات عملکرد دانه را دارند.
نحوه تشخیص
علائم در ابتدا به صورت ضایعات خطی کوچک و آبکی بین رگبرگ‌های برگ ظاهر می‌شود. این رگه‌ها ابتدا سبز تیره هستند و بعداً به رنگ قهوه‌ای روشن تا خاکستری مایل به زرد درمی‌آیند. ضایعات وقتی در برابر نور نگه داشته شوند شفاف هستند. در صورت شدت بیماری ممکن است برگ‌ها کاملاً قهوه‌ای شده و از بین بروند.
در شرایط مرطوب، ممکن است قطره‌های زردرنگی از شیره باکتری که حاوی توده‌های سلول‌های باکتریایی است، در سطح برگ‌ها مشاهده شود.
لکه نواری برگ ممکن است با لکه قهوه‌ای باریک برگ اشتباه گرفته شود اما ضایعات لکه نواری برگ معمولاً نازک‌تر از لکه قهوه‌ای باریک است. ضایعات لکه‌ای قهوه‌ای باریک شفاف نیستند و همچنین ترشح باکتریایی ایجاد نمی‌کنند.
هنگامی‌که قسمت پیشروی رگه‌ها بریده می‌شود و در یک لیوان آب قرار می‌گیرد، معمولاً توده‌ای از سلول‌های باکتریایی که از برگ بیرون می‌ریزند دیده می‌شود که باعث می‌شود آب پس از پنج دقیقه کدر شود.
لکه نواری باکتریایی برگ نیز ممکن است با بیماری بلایت باکتریایی اشتباه گرفته شود. علائم بیماری بلایت و لکه نواری باکتریایی در مرحله اولیه عفونت یکسان به نظر می‌رسد، به‌خصوص اگر ضایعات هر دو بیماری در یک برگ وجود داشته باشد. برای شناسایی بیماری می‌توان آزمایشات بیوشیمیایی، بیماری‌زایی یا سرولوژیک را انجام داد.
خسارت
بر اساس موارد گزارش شده، افت عملکرد ناشی از لکه نواری باکتریایی برگ می‌تواند از ۸−۱۷ درصد در فصل مرطوب و ۱−۳ درصد در فصل خشک باشد.
مدیریت بیماری
برای جلوگیری و مدیریت مؤثر لکه نواری باکتریایی برگ ارقام مقاوم به بیماری را کشت کنید. بذرها را با آب گرم ضدعفونی کنید. مزارع را تمیز نگه‌دارید – علف‌های هرز میزبان را حذف کنید و کاه و کلش برنج و نهال‌های خود رو را شخم بزنید. از مقادیر متعادل مواد مغذی به‌ویژه ازت استفاده کنید. از زهکشی مناسب مزارع و خزانه‌ها اطمینان حاصل کنید. در هنگام طغیان شدید بیماری زمین را از آب تخلیه کنید. در طی دوره آیش مزرعه را خشک کنید تا باکتری‌های موجود در خاک و بقایای گیاهان از بین بروند.
در موارد عفونت شدید، هنگامی‌که ممکن است عملکرد تحت تأثیر قرار گیرد، استفاده از یک قارچ‌کش بر پایه مس می‌تواند در کنترل بیماری مؤثر باشد.
بلاست (Blast (leaf and collar))
بلاست توسط قارچ Magnaporthe oryzae ایجاد می‌شود. بلاست می‌تواند بر تمام قسمت‌های بالای سطح زمین یک گیاه برنج مانند برگ، طوقه، گره، گردن، قسمت‌هایی از خوشه و گاهی غلاف برگ تأثیر بگذارد.
بلاست می‌تواند در هرجایی که اسپور آن وجود داشته باشد، رخ دهد. بلاست در مناطقی با رطوبت کم خاک، دوره‌های مکرر و طولانی بارش باران و دمای خنک در طول روز اتفاق می‌افتد. پیشرفت بیماری در برنج کشت شده در ارتفاعات با دمای سردتر و اختلاف دما در شبانه‌روز (که باعث تشکیل شبنم روی برگ‌ها می‌شود) نسبت به برنج کشت شده در دشت‌ها بیشتر است.
برنج می‌تواند در تمام مراحل رشد دارای بلاست باشد. بااین‌حال، با بالغ شدن گیاهان و مقاومت گیاهان بالغ در برابر بیماری، میزان بروز بلاست برگ کاهش می‌یابد.
نحوه تشخیص
برگ و یقه را ازنظر ضایعات بررسی کنید، علائم اولیه به‌صورت ضایعات یا لکه‌های سفید تا سبز خاکستری و دارای مرزهای سبز تیره ظاهر می‌شوند. ضایعات قدیمی روی برگ‌ها بیضوی یا دوکی‌شکل و مایل به سفید تا خاکستری با حاشیه قرمز تا قهوه‌ای یا نکروزه هستند.
شکل بعضی از ضایعات شبیه الماس هستند، در وسط عریض و در هر دو انتها باریک می‌شوند.
ضایعات می‌توانند بزرگ شوند و با هم رشد کنند و به هم بپیوندند و باعث از بین رفتن کل برگ‌ها شوند.
بلاست را می‌توان معمولاً با لکه قهوه‌ای اشتباه گرفت. ضایعات بلاست برگ معمولاً کشیده و در هر انتهای آن نوک‌تیز هستند، درحالی‌که ضایعات لکه قهوه‌ای گردتر، به رنگ قهوه‌ای و دارای هاله زرد در اطراف ضایعه می‌باشند.
خسارت
بلاست برنج یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های برنج است. بلاست برگ می‌تواند نشاها یا گیاهان را در مرحله پنجه‌زنی از بین ببرد. در مراحل رشد بعدی، یک عفونت شدید بلاست سطح برگ را برای پر شدن دانه کاهش می‌دهد و درنتیجه باعث کاهش عملکرد دانه و در موارد آلودگی شدید باعث از بین رفتن عملکرد می‌شود.
مدیریت بیماری
گزینه اصلی کنترل بلاست، کاشت ارقام مقاوم است. برای دریافت لیست به روز ارقام موجود با دفتر کشاورزی محل خود تماس بگیرید.
سایر اقدامات مدیریت محصول نیز می‌تواند انجام شود، مانند:
- زمان کاشت را تنظیم کنید. در کشت زودهنگام برنج نسبت به کشت دیرهنگام آن شیوع بیماری کمتر است.
- کود نیتروژن را در دو یا چند نوبت به کار ببرید. استفاده بیش‌ازحد از کود نیتروژن می‌تواند شدت بلاست را افزایش دهد.
- کودهای سیلیکونی (به‌عنوان‌مثال سیلیکات کلسیم) را می‌توان در خاک‌هایی که دارای کمبود سیلیکون هستند، استفاده کرد تا بلاست کاهش یابد. بااین‌حال، به دلیل هزینه بالای آن، سیلیکون باید به‌طور کارآمد استفاده شود. منابع ارزان سیلیسیم، مانند کاه و کلش ژنوتیپ‌های برنج با محتوای سیلیس بالا، می‌تواند یک گزینه جایگزین باشد.
- باید اطمینان حاصل شود که کاه فاقد بلاست است زیرا قارچ می‌تواند در کاه برنج زنده بماند و استفاده از کاه آلوده به‌عنوان منبع سیلیکون می‌تواند بیماری را بیشتر گسترش دهد.
- می‌توان از قارچ‌کش‌های سیستمیک مانند تریازولها و استروبیلورینها برای کنترل بلاست استفاده کرد. قارچ‌کش‌های ادیفنفوس به میزان یک لیتر در هکتار، بیم به میزان نیم کیلو در هکتار، وین به میزان ۴۰۰ میلی‌لیتر در هکتار برای مبارزه با بلاست برنج توصیه می‌شود.
پوسیدگی غلاف Sheath Rot
پوسیدگی غلاف توسط Sarocladium oryzae ایجاد می‌شود. این بیماری با تأخیر در ظهور خوشه یا سقط آن و تولید بذرهای پر نشده و خوشه‌های عقیم، عملکرد دانه را کاهش می‌دهد. پوسیدگی غلاف همچنین باعث پوسیدگی خوشه‌ها و تغییر رنگ دانه‌ها درنتیجه باعث کاهش کیفیت دانه می‌شود. پوسیدگی غلاف در بیشتر کشورهای پرورش دهنده برنج در سراسر جهان، به‌ویژه در اکوسیستم‌های برنج دیم وجود دارد و در فصول مرطوب نسبت به فصول خشک شیوع بیشتری دارد.
شیوع آن با افزایش تراکم کاشت و در گیاهانی که محل ورود قارچ را فراهم می‌کنند (به‌صورت آسیب مکانیکی و زخم ناشی از حشرات مانند زخم ناشی از کرم ساقه خوار) و در مرحله شروع تشکیل خوشه افزایش می‌یابد. این قارچ تمایل به پوسیدگی غلاف‌های بالایی برگ که خوشه‌های جوان را محصور کرده است دارد که باعث عقب‌افتادگی و یا جلوگیری از ظهور آن‌ها می‌شود. همچنین می‌تواند در مناطقی با مصرف مقادیر بالایی از کود ازته و رطوبت نسبی بالا و درجه حرارت ۲۰-۲۸ درجه سانتی‌گراد در زمان ظهور سنبله و بلوغ محصول رخ می‌دهد.
نحوه تشخیص
ضایعه پوسیدگی غلاف معمولاً از بالاترین غلاف برگ که خوشه‌های جوان را در برگرفته است، شروع می‌شود. مستطیلی شکل و یا به صورت نقاط نامنظم مایل به قرمز تیره، حاشیه قهوه‌ای و مرکز خاکستری یا خاکستری مایل به قهوه‌ای در سراسر غلاف برگ مشاهده می‌شود.
لکه‌ها را بررسی کنید. معمولاً چندین لکه مشاهده می‌شود و این لکه‌ها بزرگ می‌شوند و با هم ترکیب می‌شوند یا رشد می‌کنند و می‌توانند بیشتر غلاف برگ را بپوشانند. خوشه‌ها در داخل غلاف باقی می‌مانند یا ممکن است تا حدی پدیدار شوند. غلاف‌های برگ آلوده ممکن است دارای رشد قارچ پودری مایل به سفید (میسلیوم) در سطح خارجی باشند. خوشه‌هایی که خارج نشده‌اند پوسیده می‌شوند و گلچه‌ها قرمز قهوه‌ای تا قهوه‌ای تیره می‌شوند.
ضایعات پوسیدگی غلاف گاهی با ضایعات بلایت غلاف اشتباه گرفته می‌شود. بااین‌حال، پوسیدگی غلاف در گیاه بیشتر از بلایت غلاف رخ می‌دهد و در ایجاد خوشه اختلال ایجاد می‌کند. بلایت غلاف روی برگ‌ها و قسمت‌های پایین گیاه اتفاق می‌افتد و در ایجاد خوشه اختلال ایجاد نمی‌کند.
برای تأیید عفونت پوسیدگی غلاف، موارد زیر را بررسی کنید: ضایعات ایجاد شده در بالاترین غلاف‌های برگ که خوشه‌ها را در بر می‌گیرد، خوشه‌هایی که تا حد کمی ظهور کرده یا خارج شده‌اند، پوسیدگی غلاف، رشد قارچ پودری مایل به سفید در غلاف‌های برگ آلوده، خوشه‌های ظاهر نشده.
خسارت
پوسیدگی غلاف در تمام مراحل رشد گیاه برنج را آلوده می‌کند، اما هنگامی‌که عفونت در مرحله قبل یا بعد از ظهور خوشه رخ دهد، مخرب‌ترین است.
پوسیدگی غلاف باعث کاهش ۲۰ تا ۸۵ درصدی عملکرد در تایوان و ۳۰ تا ۸۰ درصدی در ویتنام، فیلیپین و هند شده است. در ژاپن، مناطق تحت تأثیر از ۵۱۰۰۰−۱۲۲،۰۰۰ هکتار و تلفات سالانه ۱۶،۰۰۰−۳۵،۰۰۰ تن تخمین زده می‌شود.
بذرهای آلوده و میسلیوم حمل شده توسط بقایای محصول برنج نقش مهمی به‌عنوان منبع تلقیح برای عفونت اولیه دارند.
مدیریت بیماری
پوسیدگی غلاف یک بیماری منتقله از طریق بذر است، از بذرهای سالم و ضدعفونی شده استفاده کنید.
هجوم حشرات در مزارع برنج را به حداقل برسانید. حشرات باعث صدمه به گیاهان می‌شوند که باعث می‌شود قارچ‌ها وارد گیاه شوند و باعث عفونت شوند.
قارچ‌ها پس از برداشت در بقایای محصول برنج زنده می‌مانند و می‌توانند در فصول بعدی باعث عفونت شوند. بقایای آلوده را پس از برداشت از بین ببرید.
از فاصله مناسب جهت کشت گیاه استفاده کنید. در هر ۲۰ سانتی‌متر سه بوته بکارید.
در مرحله پنجه‌زنی از پتاس استفاده کنید.
از محلول‌پاشی سولفات کلسیم و سولفات روی استفاده کنید.
از قارچ‌کش کاربندازیم، ادیفنفوس یا مانکوزب برای ضدعفونی بذر و محلول‌پاشی در مرحله بوت (مرحله‌ای که برنج آماده ورود به تولیدمثل است) استفاده کنید.
از قارچ‌کش بنومیل و اکسی کلرورمس به‌صورت محلول‌پاشی استفاده کنید.
پوسیدگی ساقه Stem rot
پوسیدگی ساقه منجر به تشکیل ضایعات و تولید دانه‌های گچی و خوشه‌های پر نشده می‌شود. اجسام عفونی یا اسکلروتیا در لایه بالایی خاک مشاهده می‌شود. آن‌ها در هوا، خاک مرطوب و در آب لوله‌کشی زنده می‌مانند. آن‌ها همچنین می‌توانند روی کاه و کلش که در خاک دفن شده است، زنده بمانند. اسکلروتیا روی آب آبیاری شناور است و در طی آماده‌سازی زمین، برنج تازه کاشته شده را آلوده می‌کند.
عفونت در گیاهان دارای زخم در اثر خوابیدن یا حمله حشرات زیاد است. میزان رطوبت خوشه و کود نیتروژن نیز در پیشرفت بیماری تأثیر می‌گذارد.
نحوه تشخیص
گیاه را ازنظر علائم زیر بررسی کنید
- ساقه آلوده پوسیده می‌شود. علائم اولیه ضایعات کوچک سیاه و نامنظم در غلاف برگ خارجی نزدیک به سطح آب است. با پیشرفت بیماری ضایعات گسترش می‌یابد.
- تعداد زیادی از اسکلروتیا و میسلیوم کوچک سفید و سیاه در داخل خوشه آلوده قابل مشاهده است.
خسارت
عفونت شدید در مرحله خوشه‌دهی باعث پوک شدن دانه‌ها و ایجاد خوشه‌های پر نشده، دانه‌های گچی و عدم تولید محصول می‌شود. غلاف برگ‌ها خراب شده و باعث لکه دار شدن و پر شدن تعداد دانه كمتری می‌شود. این می‌تواند در بسیاری از کشورها خسارات سنگینی ایجاد کند. به‌عنوان‌مثال در ویتنام، فیلیپین و هند، خسارات از ۳۰٪ تا ۸۰٪ ثبت شده است.
مدیریت بیماری
- از ارقام مقاوم استفاده کنید.
- برای دریافت لیست به روز ارقام موجود، با دفتر کشاورزی محل خود تماس بگیرید.
- پس از برداشت، کاه و کلش و باقی‌مانده محصول را بسوزانید یا اجازه دهید کاه تجزیه شود.
- زمین را زهکشی کنید تا اسکلروتیا کاهش یابد.
- استفاده از کود را متعادل کنید. با استفاده از پتاسیم و آهک pH خاک را افزایش دهید.
- مواد شیمیایی مانند هیدروکسید فنتین که در مرحله اواسط پنجه‌زنی پاشیده می‌شوند، اسپری تیوفانات-متیل در زمان شروع بیماری می‌توانند میزان پوسیدگی ساقه را در مزارع برنج کاهش دهند.
- قارچ‌کش‌های دیگری مانند Ferimzone و validamycin A نیز اثربخشی در برابر قارچ را نشان داده‌اند.
جمع‌بندی
بیماری‌های گیاهی یکی از محدودیت‌های اصلی در دستیابی به عملکرد بالقوه است. برنج، مهم‌ترین محصول غذایی در جهان، توسط تعدادی از بیماری‌های قارچی، باکتریایی و ویروسی موردحمله قرار می‌گیرد. با مدیریت بیشتر بیماری‌های برنج می‌توان تلفات را به حداقل رساند. راهکارهای مهم برای مدیریت بیماری‌های برنج شامل رعایت تناوب زراعی، استفاده از ارقام مقاوم، ضدعفونی بذر، استفاده درست و به‌موقع از کودها و استفاده از قارچ‌کش‌ها در صورت لزوم است. یک رویکرد یکپارچه که از همه این روش‌ها استفاده می‌کند (مدیریت تلفیقی)، مؤثرترین و سودآورترین روش است.
منبع
http://www.knowledgebank.irri.org/ Diseases