پرورش توت فرنگی: رشد ریشۀ توت‌ فرنگی و چگونگی تولید طوقه و گل‌آذین [بخش سوم]

مقدمه

توت فرنگی گونه‌ای چند ساله است اما معمولاً کشورهای اصلی تولیدکنندۀ این محصول از یک سیستم سالانه یا دوساله برای افزایش بهره‌وری آن استفاده‌می‌کنند. بنابراین، کشاورزان باید سال‌به‌سال برای تولید این محصول از ۵۲.۰۰۰ تا ۶۰.۰۰۰ بوته در هکتار استفاده‌کنند. این جایگزینی مداوم گیاهان باعث ایجاد صنعت تولید نشای توت فرنگی شده‌است. این صنعت پویا به‌ اندازۀ تولید میوه یا حتی بیش‌ازآن دارای جذابیت و درآمدزایی است.

در مناطقی که کشت توت‌ فرنگی رواج‌دارد در هر فصل میلیون‌ها نشا تهیه‌می‌شود ازاین‌رو بازار بزرگی پیش روی تولیدکنندگان نشا خواهد بود.

در حال حاضر در مناطقی با آب‌وهوای مدیترانه‌ای میوۀ توت فرنگی در زمستان تولیدمی­‌شود (این شرایط برای تولید در فضای باز است). در مناطق سردتر تولید میوه در بهار و تابستان انجام‌می‌­شود. در سیستم‌های گلخانه‌ای و محافظت‌شده با برنامه‌ریزی قبلی می‌توان خارج از فصل برداشت گیاه را وادار به تولید گل و میوه نمود.

در هر یک از سیستم‌های کاشت به ارقام و روش­‌های کاشت خاصی نیاز است.  بنابراین، در زمان ایجاد یک مزرعۀ توت فرنگی گیاهان باید از نظر فیزیولوژیکی، سلامتی (از نظر آلودگی به عوامل بیماری‌زا) و توسعه‌یافتگی مطابق با نیاز کشاورز انتخاب شوند. گیاهان باید دارای محتوای بالای کربوهیدرات‌های ذخیره‌‌‌شده باشند و جوانه‌ها باید از تمایزیافتگی کافی برخوردار باشند. وجود این ویژگی‌ها برای دست‌یابی به محصول مناسب کاملاً ضروری است.

در بخش­‌های پیشین این مقاله مطالبی در مورد گیاه‌شناسی توت فرنگی، انواع توت فرنگی و زمان کشت آن‌ها، روش­های مدرن تولید، میزان تولید در ایران و جهان، زمان برداشت و دورۀ باردهی، مقاومت در برابر بیماری‌ها، برنامه­‌های به‌نژادی، ساختار مورفولوژیک گیاه، تأثیر شرایط محیطی بر القای گل‌دهی در گیاه، چرخۀ رشد و انعطاف‌پذیری گیاهان در فصل برداشت، دوره‌­های نوری و دمایی (ترموفوتو پریود)، محل پرورش نشا و کاشت توت فرنگی، سرمادهی، ارزیابی کیفیت گیاه، دست‌کاری گیاهان در مزرعه و تکنیک‌های تشریح ساختمان مورفولوژیک گیاه بیان شده‌است. این بخش به‌مطالبی نظیر سیستم‌های تولید نشای توت فرنگی، تولید تجاری نشا، انواع گیاهان و چرخۀ آن‌ها، نشای ریشه‌لخت، نشای گلدانی، چرخه‌های پرورش و سیستم‌های صدور گواهینامه می‌پردازد.

• مراجعه به بخش اول: پرورش توت­ فرنگی: برنامه­ های به‌نژادی برای دستیابی به عملکرد بالاتر [بخش اول]
• مراجعه به بخش دوم: پرورش توت‌فرنگی: ساختار توت‌فرنگی در سیستم‌های مختلف کشت [بخش دوم]

گیاه‌شناسی و روش‌های تکثیر

از دیدگاه گیاه‌شناسی، توت‌فرنگی ترکیبی از دو گونۀ Fragaria و ananassa است که به‌طور طبیعی می‌تواند توسط بذر (تکثیر جنسی) یا رانر (تکثیر رویشی بدون نیاز به تلقیح) تکثیرشود.

تکثیر با بذر معمولاً در کارهای تحقیقاتی و اصلاح نژاد برای بهبود ژنتیکی کاربرد دارد و با کمک آن می‌توان به ژنوتیپ‌های جدید دست‌یافت. این گونه‌های جدید توسط پرورش‌دهندگان انتخاب شده، توسعه خواهند یافت.

بااین‌حال، صنعت بزرگ تولید توت فرنگی مبتنی بر توانایی تولید استولون و ساقه‌های رونده است که قادر به تولید گیاهان جدید ریشه‌دار هستند. گیاه دختری تولیدشده از طریق سیستم‌­های آوندی آب و مواد مغذی را به سرتاسر گیاه انتقال‌می‌دهد.

به گفتۀ استراند، یک گیاه مادری می‌تواند در طول یک فصل حدود ۱۰۰ گیاه دختری تولیدکند. البته این موضوع به تنوع گونه، محل نگهداری نشا و کارهایی که کشاورزان انجام‌می‌دهند بستگی‌دارد. به گفتۀ این نویسنده، انواع روزکوتاه معمولاً رانرهای بیشتری نسبت به انواع روزخنثی تولیدمی‌کنند.

شرایط و سیستم‌های تولید گیاه

بیشتر مکان‌های تولید نشای توت ‌فرنگی در مناطقی با خصوصیات بسیار خاص قراردارند. برای بهبود شرایط بهداشتی و جلوگیری از آلودگی گیاهان حساس تولید نشا باید در محلی کاملاً مجزا و به دور از مناطق تولید میوه انجام‌شود.

ارتفاع و عرض جغرافیایی مکان‌های تولید نشا نیز باید در نظرگرفته‌شود، زیرا این عوامل نقش تعیین‌کننده‌ای در زمان وقوع تمایز گل و بلوغ فیزیولوژیکی گیاه دارند.

تولید رانرها در مناطق جغرافیایی که از تابش کافی برخوردار هستند و دمای آن‌ها در تابستان ۲۵ تا ۳۰ درجۀ سانتی‌گراد است، صورت‌می‌گیرد. همچنین دمای هوا در پاییز باید به میزان مناسب کاهش یابد، به‌طوری‌که گیاهان بتوانند سرمای لازم (زیر ۷ درجۀ سانتی‌گراد) را دریافت کنند. در بعضی موارد تولید در مناطق مرتفع (بیش از ۱۰۰۰ متر بالای سطح دریا) یا در عرض‌های بالاتر صورت می­‌گیرد.

مناطق اصلی تولید نشا در اروپا عمدتاً در اسپانیا (استان‌های Avila، Segovia و Valladolid)، شمال ایتالیا (مناطق Veneto و Emilia Romagna) و فرانسه (Aquitaine و Midi Pyrenées) قراردارند. کشورهایی مانند لهستان و رومانی نیز صنعت تولید نشای ویژه‌ای دارند.

در شمال قارۀ آمریکا، مناطق اصلی تولید نشا شامل شمال کالیفرنیا، جنوب شرقی اورگان و کارولینای شمالی در ایالات متحدۀآمریکا و آنتاریو در کانادا است.

در جنوب قارۀ آمریکا، شیلی و آرژانتین علاوه‌بر تأمین نیاز داخلی برای کشورهایی مانند مکزیک، برزیل، پرو، بولیوی و کلمبیا نیز نشا تولیدمی­‌کنند.

لازم به ذکر است که فرآیند تولید گیاه توت‌فرنگی به تخصص و سطح بالایی از فناوری نیاز دارد. به‌همین دلیل، برای به‌دست‌آوردن گیاهانی با کیفیت بالا، مراحل تولید گیاهان باید در مکان‌­های تخصصی و با روش‌­های نوین که در سطح بین‌المللی پذیرفته‌شده‌اند، انجام‌شود.

سیستم‌های تولید نشای توت‌فرنگی اساساً از چهار مرحلۀ اصلی تشکیل‌شده‌است. اولین مرحله انتخاب گونه‌هایی از گیاهان مادری است که از نظر تجاری پرطرفدار و پرمصرف باشند و بازارپسندی خوبی داشته‌باشند.

در صورتی که برای آغاز تولید از گیاهانی که مدتی در مزرعه بوده‌اند استفاده‌می‌شود، بهتر است این گیاهان از نظر وضعیت سلامتی بررسی‌شوند و تحت فرایندهای بهداشتی قرارگرفته، از نظر ژنتیکی نیز مورد تأیید قرارگیرند.

بر اساس یک طرح تأییدشده برای تولید نشا، گیاهان مادری باید در ظروف جداگانه و داخل گلخانه‌هایی با توری ضد شته نگهداری‌شوند و شرایط ایزوله که توسط آیین‌نامه‌های مربوطه مشخص شده‌است، رعایت گردند.

مرحلۀ اول تولید نشا

در نخستین قدم برای تولید، باید نشاهایی از گیاهان مادری سالم از مراکز تولید و نگهداری معتبر تهیه‌نمود.

برای تولید گیاهان مادری سالم از دو روش استفاده‌می­‌شود:

• کشت بافت
• تکثیر توسط رانر

کشت بافت در شرایط کاملاً آزمایشگاهی انجام‌می­‌شود. برای انجام این کار از مریستیم‌های رأسی یا مریستم جانبی استفاده‌می‌شود. در این سیستم در مقایسه با تکثیر معمولی گیاهان دختری بیشتری تولیدمی‌­شود. همچنین در این سیستم می‌توان گیاهانی عاری از قارچ‌ها، باکتری‌ها و بیماری‌های دیگر تولیدنمود.

مرحلۀ دوم تولید نشا

گیاهان در فصل زمستان و در زمانی که در شرایط رشد رویشی قراردارند، برداشت شده، تا بهار نگهداری‌می‌شوند و مستقیماً در مزرعه کشت می‌شوند. در این شرایط می‌توان انتظارداشت که به‌طور تقریبی از هر گیاه مادری در حدود ۸۰ گیاه دختری به‌دست‌آید. گیاهانی که در این مرحله به‌دست‌می‌آیند گیاهان F_۲ نامیده‌می‌شوند.

تولید تجاری نشا

از گیاهان F_۲ برای تولید نشا به‌صورت تجاری در خاک‌­های شنی (به‌دلیل زهکشی بالا) که قبلاً ضدعفونی شده‌اند، استفاده‌می‌شود. بستر کشت باید بسیار نرم و یک‌دست باشد.

برای رشد و توسعۀ بهتر گیاهان مادری و افزایش تولید رانر کاشت بر روی ردیف‌های هم‌سطح و بدون استفاده از پشته انجام‌می‌­شود. در این سیستم توصیه‌می‌­شود که بین ردیف‌های کشت حدود ۱۶۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر فاصله در نظر گرفته‌شود.

فاصلۀ بین بوته‌ها بر روی ردیف‌ها باید ۳۰ تا ۶۰ سانتی­متر باشد. بر این اساس تراکم معادل ۱۰ تا ۱۸ هزار بوته در هکتار به‌دست خواهد آمد. این شرایط فضای مناسب برای توسعۀ بوته و تولید رانر را به میزان کافی فراهم خواهد نمود. برای تعیین تراکم مناسب عواملی مانند قدرت بوته، رقم گیاه و نوع گیاه (مانند سردخانه‌ای یا تازه و…) مورد توجه قرارمی‌گیرند. به‌عنوان‌مثال رقم (Gariguette) با فاصلۀ ۱۶۰ سانتی‌متری بین ردیف‌ها و ۳۰ سانتی‌متری بر روی ردیف‌ها کشت می‌­شود و پس از توسعۀ گیاه رانرها به‌راحتی رشدکرده، در تابستان به سینی انتقال خواهند یافت. در این شرایط معمولاً از یک سیستم آبیاری بارانی استفاده‌می‌شود که به‌ حرکت آسان ریشه‌ها و توسعۀ سریع‌تر آن‌ها کمک خواهد نمود. برخی از نکاتی که باید مورد توجه قرارگیرند عبارتند از:

• دقت در فشردگی سطح خاک پس از کاشت در زمین زیرا رشد و توسعۀ گیاه با مشکل مواجه‌نشود.
• هجوم علف‌های هرز ممکن است یک مشکل اساسی در تولید تجاری نشا باشد. این مشکل خصوصاً پس از ممنوعیت استفاده از متیل‌بروماید افزایش یافته‌است زیرا هنوز سموم تدخینی مناسبی برای جایگزینی متیل‌بروماید برای ضدعفونی خاک معرفی‌نشده‌است.
• معمولاً از سموم علف‌کش پیش از کشت استفاده‌می‌شود و در صورتی که پس از کشت علف­‌های هرز شروع به‌رشد نمایند، نمی‌توان از علف‌کش‌ها استفاده‌نمود و به‌ناچار باید علف‌­ها را با وجین دستی و یا با کمک دستگاه کنترل‌نمود.

کارهای زراعی که پس از ساخت مزارع باید انجام‌گیرد شامل موارد زیر است:

• حذف تمام گل­‌ها و برگ‌­ها از روی بوته‌­ها با هدف افزایش رشد رویشی گیاه
• زیر خاک‌ نمودن رانرها برای تحریک ریشه‌زایی
• هدایت رانرها به گونه‌ای که به‌صورت یک‌نواخت در فضاهای خالی توزیع شوند.
• به‌هم‌زدن خاک بین ردیف­‌های کاشت می‌تواند به هوادهی مناسب ریشه‌ها، کنترل آفات و بیماری‌ها و ریشه‌دهی بهتر رانرها کمک نماید.

بر اساس رقم گیاه، برداشت محصول در پاییز یا زمستان و زمانی که گیاهان به دورۀ خواب زمستانی رسیده‌اند (بعضی از ارقام مانند Gariguette در این زمان به‌رنگ قرمز و یا مایل به قرمز درمی‌آیند که در تصویر وسط به‌خوبی قابل‌مشاهده‌است)، صورت می­‌گیرد.

انواع گیاهان و چرخه‌ها

پیشرفت روزافزون تکنیک‌های تخصصی کشت و همچنین گسترش نقاطی که قادر به تولید محصول هستند تا مناطق نامناسب آب‌وهوایی باعث شده‌است که تولیدکنندگان نشای توت فرنگی به‌ناچار دست به تولید محصولاتی با توانایی‌های خاص بزنند تا گیاهان تولیدی بتوانند در مناطق جدید با نیازهای خاص عملکرد مناسبی داشته‌باشند. در واقع، روش‌­های کشت توت فرنگی در طول ۲۰ سال گذشته به‌طور مداوم درحال‌تغییر بوده‌است. سنتی‌ترین روش شامل چرخه‌های تولیدی است که تنها یک فصل (در بهار با استفاده از ارقام روزکوتاه که در تابستان کشت می‌شوند) باردهی دارند.

با گسترش روش‌های نوآورانۀ تولید در بسیاری از مناطق دنیا امروزه برداشت توت فرنگی در تمام طول سال امکان‌پذیر شده‌است.

دو نوع تولید سنتی گیاه توت فرنگی وجود دارد: تازه و FRIGO (سردخانه‌ای). همچنین شش نوع گیاه دیگر وجود دارند که قادر به سازگاری با سیستم‌های تخصصی‌تر تولید (مثل کشت گلخانه‌ای و کشت بدون خاک) هستند و در جداول بعدی معرفی‌شده‌اند.

گیاهان ریشه‌لخت

گیاهان تازه و فریگو (سردخانه‌ای) پس از برداشت از مراکز تولید نشا و پیش از کاشت یا ذخیره‌سازی تمیز می‌شوند و در زمان کشت ریشه‌ها عاری از خاک و یا مواد بستر هستند.

در مناطقی با آب‌وهوای سرد، می‌توان کشت را از اوایل مردادماه تا اواخر آبان انجام‌داد درحالی‌که در اقلیم‌های مدیترانه­‌ای کشت از اواخر شهریور تا اواخر مهرماه انجام‌می­‌شود زیرا در اوایل تابستان دمای هوا بسیار بالا است. بااین‌وجود، گیاهان تازه باید هرچه سریع‌تر به مزرعه منتقل‌شوند. بنابراین، در گلخانه‌ها گیاهان پاییزه استفاده‌می‌شوند و مستقیماً به مزارعی که قبلاً برای کاشت آماده‌شده‌اند، منتقل‌می‌شوند.

در مناطق سرد میوه‌دهی از اواخر اردیبهشت تا اوایل تیرماه به‌مدت حدود ۱ ماه صورت می­‌گیرد. همچنین می‌توان گیاهان را برای تولید زودهنگام در بهار و یا در زمستان (در آب‌وهوای مدیترانه‌ای) با استفاده از پوشش‌های پلاستیکی مجبور به گل‌دهی نمود.

تولید نشا در مناطق مرتفع و یا مناطقی که در اوایل پاییز ساعات سرد زیادی دارند (مانند استان آویلا در اسپانیا، شمال کالیفرنیا و کشورهای اروپای شمالی مثل لهستان) انجام‌می­‌شود.این نوع گیاهان به‌خوبی می‌توانند خود را برای تولید اولیه سازگارکنند زیرا هنگامی‌که در پاییز به مزارع منتقل‌می‌شوند به‌خوبی القا به گل‌دهی در آن‌ها انجام‌شده، قندهای ریشه به کربوهیدرات‌های پیچیده‌تر تبدیل‌می­‌شوند و با توجه به شرایط محیطی که در تابستان در ارتفاعات بالا وجود دارد پس از کاشت گیاهان حداقل یک گل‌آذین تمایزیافته خواهند داشت. در این گیاهان تولید میوه بنابر شرایط محیطی حدوداً از اوایل ماه اسفند به‌مدت ۲ تا ۳ ماه انجام‌می‌شود.

ازطرف‌دیگر، گیاهان فریگو (سردخانه‌ای) از ابتدای استولون‌ها انتخاب می­‌شوند و زمان برداشت این نشاها آغاز استراحت زمستانی گیاه (در نیمکرۀ شمالی دی تا بهمن و در نیمکرۀ جنوبی تیر تا مرداد) است.

پس از برداشت گیاهان تحت فرآیند انتخاب و طبقه‌بندی قرارمی‌گیرند و در کیسه‌های پلاستیکی شفاف درون جعبه‌های چوبی یا پلاستیکی قرارمی­‌گیرند و برای مدت ۵ تا ۶ ماه در دمای ۲ درجۀ سانتی‌گراد نگهداری‌می‌­شوند. در این دما فعالیت تنفسی به شدت کاهش یافته، در نتیجه مصرف مواد ذخیره‌شده در گیاه کم می­‌شود تا مقاومت گیاه برای دورۀ طولانی ذخیره‌سازی افزایش یابد و بافت گیاه آسیبی نبیند.

برای جلوگیری از کم‌آبی در محیط سردخانه، قبل از سرمادهی، گیاهان با قارچ‌کش‌ها ضدعفونی‌ و مرطوب می‌شوند.

طبقه‌بندی گیاهان در تولیدی‌های نشا (شکل‌ها در بخش دوم مقاله تفسیرشده‌اند):

مراجعه به بخش دوم: پرورش توت‌فرنگی: ساختار توت‌فرنگی در سیستم‌های مختلف کشت [بخش دوم]

---

---

---

---

---

---

---

---

---

القای گل­دهی در مزارع تولید نشا در شرایط نوری (فتو پریود) و دمایی پاییز و زمستان قبل از برداشت انجام‌می‌شود. بنابراین، در آغاز ذخیره‌سازی سرد گیاهان در سردخانه گل‌دهی در گیاهان القاشده، هر نشا دارای یک تا دو طوقه و سه تا چهار گل‌آذین است اما در بیشتر موارد میوه‌های تولیدشده از گل‌آذین این گیاهان کیفیت مناسب و خوبی ندارند. روش معمول در مورد این گیاهان شامل حذف دستی اولین گل‌آذین بی‌کیفیت به‌محض مشخص‌شدن ساقۀ گل‌دهنده است.

پس از ذخیره‌سازی سرد گیاهان آماده هستند تا در فصول مختلف سال کشت شوند. این گیاهان معمولاً در سیستم‌های سالانه که در آن‌ها باردهی در بهار و تابستان به‌مدت ۱ ماه انجام‌می‌­شود، مورد کشت قرارمی­گیرند.

در محیط‌های کوهستانی و سردتر، کاشت به‌طورکلی از اواخر خردادماه در بالاترین ارتفاعات آغازمی‌شود و به‌مرور با حرکت به ارتفاعات پایین‌تر ادامه‌می‌یابد.

در زمان انتخاب و بسته‌بندی نشا خاک و ماسۀ اضافی که در ریشه‌ها باقی‌مانده‌است برداشته‌می‌شود و شاخه و برگ‌ها نیز حذف‌می‌­شوند و فقط دو تا سه برگ جوان نزدیک به رأس گیاه باقی‌می‌مانند.

در هر دو نوع گیاه طبقه‌بندی عمدتاً بر اساس قطر طوقه و طول ریشه انجام‌می‌شود. در واقع این خصوصیات جزء شاخص‌های اصلی کیفیت گیاه محسوب می‌­شوند.

در اروپا، بر اساس این پارامترها، گیاهان را در چند گروه که در جدول زیر آمده‌است، طبقه‌بندی‌می­‌کنند.

کیفیت نشا	قطر طوقه (میلی ­متر)	طول (سانتی­ متر)	تعداد نشا در هر جعبه
فوق العاده یا A+	۱۲ تا ۱۵	۱۲	۲۵۰ تا ۳۰۰
درجه یک A	۸ تا ۱۲	۱۰	۶۰۰ تا ۷۰۰
درجه دو –A	۶ تا ۸	۸	۹۰۰ تا ۱۰۰۰

از گیاهان A⁺ بلافاصله پس از کاشت، به‌واسطۀ داشتن جوانه‌های تمایزیافتۀ گل، میوه تولیدمی‌شود. بنابراین، از گیاهان A⁺ برای محصولات برنامه‌ریزی‌شده در سطح خاک و تولید میوه در پاییز (در مناطقی مثل ورونای ایتالیا) استفاده‌می‌شود. ازآنجاکه کاشت از ابتدای شهریورماه تا ابتدای مهر شروع‌می‌شود، در این روش دو بار باردهی صورت می­گیرد. اولین باردهی در پاییز پس از کاشت و از جوانه‌های گل تمایزیافته در گلخانه انجام‌می­‌شود و محصول دوم در بهار بعدی با کمک تونل‌های پلاستیکی که در دی‌ماه و بهمن ماه استفاده‌می­‌شوند، به‌دست‌می­‌آید.

استفاده از گیاهان تازه تولیدشده در مراکز تولید نشا واقع در مناطق مرتفع یا عرض‌های شمالی بالاتر (مانند لهستان و بلاروس)، امکان تمایز مطلوب گل‌­ها را در اواخر شهریورماه با ترمو فوتوپریود (دورۀ نوری و دمایی) فراهم‌می‌کند. ۴۰ روز پس از انتقال نشا گیاهان شکوفه داده، پس از گذشت ۴۰ روز دیگر اولین میوه‌ها می‌رسند.

گیاهان در انتظار کشت، گیاهانی با قطر ۱۸ تا ۲۲ میلی‌مترند که در سردخانه‌ها قراردارند (۱۰۰ تا ۱۵۰ گیاه در هر جعبه) و بسته به نوع، تاریخ کاشت و شرایط محیطی، ۵ تا ۸ هفته پس از کاشت، قادر به باردهی هستند و در زمان کمبود میوه و یا افزایش قیمت می‌توان از آن‌ها استفاده‌نمود.

گیاهان گلدانی

گیاهان به‌اصطلاح گلدانی از رانرهای بدون ریشه جداشده از گیاهان مادری تولیدمی‌شوند و پس از قرارگرفتن در بسترهای بذر (مانند سینی) و  شرایط محیطی بسیار مرطوب، سیستم ریشه‌ای خود را در مدت زمانی کوتاه (تقریباً ۴ هفته) توسعه‌می‌دهند. این روش با وجود هزینۀ بالا در اروپا و ایالات متحدۀ آمریکا رواج‌یافته‌است.

علاقۀ روزافزون به تولید این نوع گیاهان در مقایسه با گیاهان ریشه‌لخت، ممکن است ناشی از عواملی همچون زودرسی بسیار عالی، تلفات کمتر، نیاز به آب کمتر در هنگام استقرار گیاه و غیره باشد. از سوی دیگر، گیاهان ریشه‌لخت با خطراتی جدی همچون حملۀ پاتوژن‌ها در طول دورۀ ذخیره‌سازی یا آسیب در نتیجۀ استرس در زمان انتقال نشا مواجه هستند. در نتیجه، بسیاری از گیاهان در طول هفتۀ اول پس از کاشت ازبین‌می‌­روند و یا رشد رویشی ضعیفی خواهند داشت که باعث تأخیر در باردهی و کاهش عملکرد نهایی محصول می­‌شود.

تولید گیاهان ریشه‌لخت خصوصاً در سال‌هایی که متیل‌بروماید برای ضدعفونی کردن بستر خاک (به‌دلیل کنترل بیماری‌ها، نماتدها و علف‌های هرز) مورد استفاده قرارمی­گرفت، با استقبال فراوانی روبرو شد. ازآنجاکه گیاهان گلدانی در مخلوط بستر کشت استریل‌شده قرارمی‌گیرند، احتمال بروز هرگونه بیماری خاک‌زی در آن‌ها به شدت کاهش می‌یابد.

نشاهای گلدانی معمولاً در دماي منفی ۱.۵ تا منفی ۲ درجۀ سانتی‌گراد به‌مدت ۶ ماه نگهداری‌می­‌شوند.

با توجه به هزینۀ بالای این روش (تقریباً ۰.۳۸ تا ۰.۴۰ یورو در هر گیاه، دو تا سه برابر گران‌تر از گیاهان فریگو) نشاهای تولیدی تقریباً مختص استفاده در سیستم‌هایی با تکنولوژی بالا (کشت خارج از زمین) هستند.

پس از سرمادهی کاشت در فصول مختلف در سیستم کشت بدون خاک امکان‌پذیر است و از این طریق امکان برداشت محصول در اواخر فصل (بین ۱ تا ۲ ماه در اواخر تابستان و اوایل پاییز) نیز ممکن‌می‌شود.

برای تولید بهینه و دست‌یابی به میوۀ باکیفیت باید در اواخر زمستان و اوایل بهار نشا در محیطی با نور مناسب و دمای معتدل پرورش یابد تا بتواند یک طوقۀ قوی با ۲ تا ۳ گل­آذین تمایزیافته تولیدکند. در این گیاهان گل­آذین انتهایی بهترین عملکرد و سودآوری را خواهد داشت. در ادامه با تولید ۲ تا ۳ طوقه گیاه بزرگ‌تر شده و گل‌آذین‌های جدید می‌­توانند عملکرد گیاه را بهبودببخشند.

در زمان برداشت نشا اندام گل‌ها تقریباً به‌طور کامل نمایان شده‌است بنابراین، پس از انتقال به محل اصلی تنها چند مرحله از رشد گل (اتساع و رنگ‌آمیزی) باید انجام‌شود تا شکوفه‌ها پس از حدود ۳۰ روز باز شوند. برداشت میوه نیز بعد از ۳۰ روز آغاز خواهد شد. نگهداری بیشتر گیاه در شرایط ویژه (دمای معتدل) در مکان‌های تولید نشا باعث افزایش تعداد گل در گل­آذین شده و حدود ۲۰ تا ۴۰ گل در گیاه تشکیل‌می‌شود.

ارزیابی تعداد گل­آذین و گل­های موجود در هریک و موقعیت آن‌ها برای آگاهی از پتانسیل تولید و طول دورۀ باردهی (به بخش دوم مقاله مراجعه‌شود) پیش از انتقال نشا به سردخانه بسیار مهم است. به‌همین‌دلیل، در اروپا چندین شرکت وجود دارند که پس از ارزیابی وضعیت گل­ها در گیاهان درون سینی، برای آن‌ها گواهی‌نامه صادرمی­‌کنند و آن‌ها را به‌فروش‌ می‌رسانند.

آیا گیاهان فریگو را می‌توان به سینی انتقال‌داد و از آن‌ها نگهداری نمود؟

بله، در برخی موارد این کار انجام‌می­شود. گیاهان فریگو در این شرایط به‌سرعت دو تا سه شاخۀ جدید تولیدمی‌کنند. بنابراین، با آغاز پاییز آن‌ها دارای ۲ تا ۳ طوقه هستند که ۳ تا ۶ گل‌آذین دارند. در مناطقی که در اوایل پاییز سرما شدید است و گیاهان وارد دورۀ خواب می‌شوند، باید آن‌ها را در یخچال و در دمای ۱ – تا ۲ – درجۀ سانتی‌گراد قرارداد. این نشا­ها را می­‌توان در هر زمان، از اوایل بهار تا اواخر تابستان، کشت نمود. به‌دلیل اندازۀ بزرگ این گیاهان در زمانی کوتاه می‌توان محصول فراوانی از آن‌ها به‌دست‌آورد.

این گیاهان برای وادارشدن به‌تولید برنامه‌ریزی‌شده در گلخانه‌ها مناسب هستند. در فرانسه، برای تولید محصولات با کیفیت بالا، کاشت در اوایل اسفندماه در گلخانه‌های گرم انجام‌می‌شود تا تولید میوه از اسفند تا اردیبهشت صورت گیرد. در این حالت در اواسط آذرماه گیاهان به مدت ۳ هفته در اتاق‌های سرد با دمای ۳ تا ۴ درجۀ سانتی‌گراد قرارمی‌گیرند (برای تأمین نیاز سرمایی) سپس در سیستم‌های بدون خاک کاشته‌می‌شوند. این روش در مورد گیاهان minitray که با هدف کاهش هزینه‌ها (نزدیک به ۰.۲۲ یورو) در گلدان­‌های کوچک‌تر (قطر ۵ تا ۶ سانتی‌متر) قرارمی‌گیرند نیز کاربرد دارد. گیاهان minitray معمولاً دو تا سه گل‌آذین خوب و مجموعاً ۱۵ تا ۳۰ گل در هر گیاه تولیدمی‌کنند.

رانرگیری از گیاه مادری زمانی انجام‌می­‌شود که اولین ریشه‌ها ظاهرشده‌باشند و حداقل دو برگ سه‌برگچه‌ای نیز بر روی رانر جوانه‌زده باشد. طبق گفتۀ برخی محققین، طول این برگ‌ها از طوقه باید بین ۶.۵ تا ۱۰ سانتی‌متر باشند. علاوه‌براین، قطر طوقه نیز باید بین ۲ تا ۵ سانتی‌متر باشد. هنگام برش ساقۀ رونده لازم است همانند تصویر زیر حداقل ۱ سانتی‌متر از رانر رهاشود (تصویر سمت چپ) به‌طوری‌که در زمان کاشت این بخش اضافه به‌عنوان لنگر برای گیاه عمل‌کند.

در مورد گیاهانی که به سینی منتقل‌می­‌شوند، رانرها باید سیستم ریشه‌ای قابل‌مشاهده داشته‌باشند به‌گونه‌ای که طول ریشه‌ها حداقل ۵ میلی‌متر باشد.

گیاهان مادری برای رانرگیری باید اواسط بهار در خاک‌های دارای بافت سبک کاشته‌شوند زیرا به‌دلیل درجۀ حرارت بالا (بیش از ۲۴ درجۀ سانتی‌گراد) و فتوپریودهای طولانی (طول روز بیشتر از ۱۶ ساعت) رشد رویشی گیاه افزایش یافته، می‌­توان به رانر بیشتر و بهتری دست‌یافت. بسته به شرایط محیطی و امکانات در دسترس این کار ممکن است در مزرعه، گلخانه و یا داخل تونل انجام‌شود.

رانرها نباید با زمین تماس داشته‌باشند بنابراین اگر گیاهان مادری در مزرعه هستند، استفاده از مالچ روی بسترهای کشت ضروری است. در گلخانه‌ها از سیستم­‌های متفاوتی مانند کشت در ارتفاع استفاده‌می‌شود. در این روش برداشت رانرها آسان‌تر است و رانرهای برداشت‌شده تمیزتر و عاری از بیماری‌ها و آفات خاک‌زی هستند.

پس از بریدن رانرها آن‌ها باید به سرعت کاشته‌شده، در شرایط رطوبت نسبی بالا (۹۵ درصد) قرارگیرند تا به‌دلیل جذب نامناسب آب توسط ریشه‌ها بافت نشا با کمبود آب مواجه‌نشود. ممکن است پس از برداشت، به‌دلیل شرایط خاص، رانرها تا مدتی (۱ هفته) در دمای ۰ درجۀ سانتی‌گراد نگهداری و سپس در محل اصلی کاشته‌شوند اما در حالت ایده‌آل کاشت باید در اسرع وقت و بلافاصله پس از برداشت انجام‌شود.

سینی‌های مناسب نشا

سینی‌های نشا از مواد مختلفی (مانند پلی‌استایرن، پلی‌اتیلن یا پلی‌پروپیلن) تولیدمی­‌شوند. حجم سلول‌های سینی نیز متفاوت است اما یک حفره با حجم ۲۸۰ سانتی‌مترمکعب برای دست‌یابی به توسعۀ مناسب ریشه کفایت می­‌کند. همچنین رنگ سینی می‌تواند با تأثیر بر روی دمای مواد بستر به‌نوبۀ خود بر رشد و نمو ریشه تأثیرگذار باشد.

چرخه‌ها

با توجه به شکل زیر بسیاری از چرخه‌های مختلف رشد با استفاده از نشاهای موجود و با تعدیل استراتژی‌های کاشت و به‌کارگیری تکنیک‌های رشد امکان‌پذیر است. تعیین زمان مناسب برای کشت بسته به مساحت، رقم و تکنیک کشت متفاوت بوده، برای دست‌یابی به نتایج خوب از اهمیت بالایی برخوردار است.

*چرخه‌های مختلف رشد با استفاده از نشاهای تولیدی در مراکز تولید نشا، استراتژی‌های کاشت و روش‌­های رشد و توسعه

سیستم‌های صدور گواهی‌نامۀ گیاه

به‌طورکلی، صدور گواهی‌نامه شامل یک فرآیند کامل تکثیر گیاه است که بر اساس آن برخی استانداردهای فنی دقیق برای اطمینان از سلامت گیاهان در هر یک از مراحل تولید وضع‌شده، توسط سازمان‌های رسمی کشور کنترل‌می‌شود. هر کشور قوانین صدور گواهی‌نامۀ خاص خود را دارد. بااین‌وجود، مقررات موجود در هر کشور باید به‌طور مداوم مورد بازبینی قرارگیرند زیرا صنعت تولید نشا به‌طور پی‌درپی دست‌خوش تغییرات چشم‌گیری شده، قانون‌گذاران را وادارمی‌کند تا مقررات را بنابر خصوصیات انواع مختلف گیاهانی که وارد بازار می­‌شوند، تغییردهند.

قوانین صدور گواهی‌نامه برای گیاهان باید در هر مرحله از فرآیند تولید با توجه به جنبه‌های مختلف فنی از جمله: استفاده و اصلاح مواد اولیه، ایزوله‌بودن محیط، در دسترس بودن زیرساخت‌ها، استفاده از ابزار، شناسایی و برچسب‌زدن گیاهان و موارد خاص اجراشود. بازرسان متخصص از طریق بازدیدهای منظم تمامی این ملاحظات فنی را رصدمی‌کنند تا از تطابق مناسب با کلیۀ مقررات اطمینان حاصل‌كنند.

با توجه به مقررات مربوط به ایزولاسیون، محیط اطراف اراضی تحت کشت و تکثیر گیاهان باید عاری از علف‌های هرز باشد و گیاه در حال تکثیر باید حداقل ۱۰ متر از گیاهان، درختان و حصارهای زندۀ گیاهی دور باشد تا از انتقال آفات و بیماری‌ها جلوگیری‌شود.

وسایل مورد استفاده در هر یک از مراحل تکثیر باید به‌طور انحصاری در همان مرحله استفاده‌شود و در صورت جابه‌جایی بین گیاهان باید با هیپوکلریت‌سدیم با غلظت ۳ درصد ضدعفونی‌شوند.

محدودیت‌های خاص گیاهی در هر یک از مراحل تکثیر متفاوت است . در مراکز ذخیرۀ مواد گیاهی مادری، ضرورت دارد که گیاهان کاملاً عاری از بیماری و یا عوامل بیماری‌زا باشند.

در مورد ویروس‌ها و فیتوپلاسماها (باکتری­‌های تخصص‌یافته و انگل اجباری که توسط حشرات منتقل‌می‌شوند) با درنظرگرفتن مقررات محدودکننده که برای هر کشور ممکن است متفاوت باشد، انجام برخی آزمایش­‌ها ضروری است. در این مورد، مکانیسم‌های مختلفی برای تشخیص میکروارگانیسم­های موجود وجود دارد که انتخاب هر یک از آن‌ها به طور مستقیم به گونه‌های بیماری­زای درگیر بستگی‌دارد.

در جدول زیر روش‌هایی توسط سازمان حفاظت از گیاهان اروپا و مدیترانه (EPPO) برای تشخیص و شناسایی ویروس‌ها، ارگانیسم‌های مشابه ویروس و فیتوپلاسماهایی که ممکن است در مراکز تولید توت فرنگی نیز دیده‌شوند، توصیه‌شده‌است.

Pathogen عامل بیماری‌زا	Symptoms in cultivars علائم بیماری در ارقام	Mechanical inoculation to herbaceus host تلقیح مکانیکی علف هرز میزبان	Indicators for leaf graft transmission شاخص‌های انتقال در برگ نشا	Alternative tests آزمون‌های جایگزین
عوامل ویروسی و ارگانیسم‌های مشابه ویروس در این طرح آزمایش می‌شوند
Aphid-borne (SCV, SMYEV, SMoV, SVBV)			+	+
Leafhopper-borne	+
Nematode-borne (ArMV, RpRSV, SLRV, TBRV)		+
عوامل ویروسی و ارگانیسم‌های مشابه ویروس که در منطقه EPPO (سازمان حفاظت از گیاهان اروپا و مدیترانه) حضور ندارند و یا از اهمیت کمی برخوردارند و ممکن است به صورت اختیاری آزمایش شوند
SPMYEV			+	+
Strawberry latent C			+
Leafhopper-borne virus	+			+
Nematode-borne (ToRSV)		+	+
StCFV			+	+
Leaf roll, witches’ broom	+		+
Multiplier plant	+
Feather-leaf	+		+
SPaV			+	+
SNSV		+	+	+
BPYV, FClCV, ClLV, ApMV				+

در طول مراحل مختلف صدور گواهی‌نامه، لازم است بازرسی‌های میدانی از گیاهان برای تشخیص هر گونه آفت یا بیماری انجام‌شود. این بررسی‌ها باید شامل باکتری‌ها، اوومیست‌ها، قارچ‌ها، بندپایان و نماتدهای ذکرشده در جدول زیر باشد. علاوه‌براین، داشتن مقاومت در برابر این عوامل در مراحل مختلف رشد از اهمیت بالایی برخوردار است.

محدودۀ قابل‌قبول در بازرسی میدانی برای آفات توت فرنگی در مراحل مختلف صدور گواهی‌نامه (سازمان حفاظت از گیاهان اروپا و مدیترانه، ۱۹۹۴)

وقوع (درصد)
میکروارگانیسم	گیاهان سالم مادری	مرحله اول تکثیر	مرحله دوم تکثیر	تولید تجاری نشا
باکتری	Xanthomonas fragariae	۰	۰	۰	۰
اوومیست	Phytophthoracactorum	۰	۰	۰	۱
Phytophthora fragariae var. fragariae	۰	۰	۰	۰
قارچ	Colletotrichum acutatum	۰	۰	۰	۰
Verticillium dahliae and V. albo-atrum	۰	۰	۰	۲
Rhizoctonia fragariae	۰	۰	۰	۱
بندپایان	Chaetosiphon fragaefolii	۰	۰	۱	۱
Phytonemus pallidus fragariae	۰	۰	۰	۰.۱
نماتد	Aphelenchoides spp.	۰	۰	۰	۰
Ditylenchus dipsaci	۰	۰	۰	۰

نتیجه‌گیری

تولید نشای توت فرنگی در مراکز تولید نشا وابستگی زیادی به توانایی گیاهان برای تولید استولون و در پی آن تولید جوانه‌های جدید دارد. در نتیجۀ افزایش جوانه‌ها تعداد طوقه‌های جدید گیاهان دختری افزایش خواهد یافت. تولید رانر در مراکز تولید نشا که در آن‌ها فتوپریود و درجۀ حرارت مناسب تأمین می‌شود، بهتر خواهد بود.

در مراکز تولید تجاری نشا تکنیک‌های مختلف تکثیر منجر به تولید انواع گیاهان مختلف (ریشه‌لخت یا گلدانی) می‌شود که پیش‌نیاز مناسبی برای انجام طیف گسترده‌ای از چرخه‌های تولید هستند. در زمان ایجاد مزرعۀ توت فرنگی گیاهان باید از نظر فیزیولوژیکی (تمایز مناسب گل و محتوای کربوهیدرات‌ها)، رشد و توسعۀ مناسب ویژگی‌های لازم برای دریافت گواهی سلامت را داشته‌باشند.

گواهی‌نامه‌های سلامت بر اساس استانداردهای فنی مخصوص هر کشور صادرمی‌شوند. این گواهی‌نامه‌ها با بررسی میدانی و تأیید سلامت گیاه در تمام مراحل تکثیر صادرمی‌گردند.

جمع‌بندی

کمیت و کیفیت تولید میوۀ توت فرنگی به شدت به نوع و کیفیت نشا بستگی‌دارد. روش‌های متعددی برای تولید نشا وجود دارد که منجر به تولید نشاهای خاص برای شرایط متفاوت خواهد شد. ازاین‌رو انتخاب نشای مناسب در زمان شروع پروش نشا از اهمیت بسیار زیادی در تولید میوه برخوردار است.

در بسیاری از کشورهای پیشرو در زمینۀ تولید توت فرنگی شرکت‌هایی وجود دارند که با بررسی دقیق نشاهای تولیدی مراکز تولید نشا در محیط آزمایشگاه نشاها را رتبه‌بندی‌کرده، وضعیت دقیق ساختمان آن‌ها (مانند تعداد طوقه و تعداد گل­های تمایزیافته) را مشخص می­‌کنند. تولیدکنندگان می‌­توانند بر اساس این اطلاعات به خرید نشا اقدام‌نمایند. در کشور ما کشاورزان به‌علت نداشتن دسترسی به این اطلاعات لازم است که در هنگام خرید نشا دقت کافی داشته‌باشند و از مراکز قابل‌اطمینان خرید نمایند.

بخش‌های دیگر مقاله

• بخش اول: برنامه­ های به‌نژادی برای دستیابی به عملکرد بالاتر
• بخش دوم: ساختار توت‌فرنگی در سیستم‌های مختلف کشت
• بخش چهارم: بیماری‌های قارچی توت فرنگی و روش­‌های تشخیص آن‌ها