شناخت ساختمان و انواع بافت خاک و نحوه اصلاح خاک
در این مقاله با اجزای تشکیل دهنده، انواع بافت خاک و روش‌های بهبود و اصلاح خاک و تنظیم اسیدیته یا pH آشنا می‌شوید.
فهرست محتوا این مقاله
مقدمه
تمام گیاهان ازجمله گل‌ها، سبزی‌ها، درختان و بوته‌ها و حتی چمن‌کاری‌های شما، برای رشد و نمو خوب به خاک مناسب نیاز دارند. شما برای باغبانی موفق به خاک خوب نیاز دارید و اگر خاک شما به هر دلیلی نتواند شرایط مناسب را برای گیاه فراهم کند، تمام تلاش‌های شما برای تولید محصولات باکیفیت و عملکرد مناسب، بی‌نتیجه خواهد بود. درست‌کردن یک خاک خوب کار خیلی سختی نیست و اگر تلاشی در این زمینه انجام دهید، این اصلاح خاک، همیشه می‌تواند برای کشت و کار شما بسیار ارزشمند و مفید باشد.
ما در این مقاله قصد داریم تا با بیانی ساده، اجزای خاک را به شما معرفی کنیم و شرایط یک خاک ایدئال برای کشاورزی را به شما نشان دهیم، پس از شناخت خاک، راه‌های اصلاح خاک را به آسان‌ترین شکل ممکن به شما نشان می‌دهیم تا پس از اصلاح خاک خود برای سال‌های متمادی بتوانید از عملکرد کمی و کیفی بالاتری بهره‌مند شوید، امیدواریم مطالب این مقاله موردتوجه و استفاده شما عزیزان قرار بگیرد.
اجزای تشکیل‌دهنده خاک
خاک ترکیبی از مواد معدنی و آلی به همراه هوا و آب است. مواد معدنی موجود در خاک، منبع تأمین مواد غذایی برای گیاهان هستند و در شکل‌گیری خاک نقش دارند، مواد آلی نیز بخشی از مواد غذایی موردنیاز گیاهان را تأمین می‌کنند و از طرفی مواد آلی بر میزان توانایی گیاهان در استفاده از مواد معدنی، آب‌وهوا تأثیرگذار هستند.
الف) اجزای معدنی خاک
اجزای معدنی خاک، از هوازدگی سنگ‌های مادری یا حل شدن مواد موجود در این سنگ‌ها به دست می‌آیند و حدود ۴۵ درصد از حجم خاک را تشکیل می‌دهند.
ب) اجزای آلی خاک
اجزای آلی خاک از مواد گیاهی و حیوانی، پس از پوسیدن آن‌ها حاصل می‌شوند و در بهترین شرایط، حدود ۵ درصد از حجم خاک را تشکیل می‌دهند.
ج) هوا و آب
هوا و آب در فضاهای خالی بین مواد معدنی جامد و همچنین ذرات آلی خاک حرکت می‌کنند و حدود ۵۰ درصد از حجم خاک را تشکیل می‌دهند.
انواع بافت خاک
بافت خاک تابعی از اندازه ذرات تشکیل‌دهنده خاک است. ذرات خاک به سه اندازه کلی تقسیم می‌شوند: شن (که دارای بزرگ‌ترین ذرات است)، رس (که دارای کوچک‌ترین ذرات است) و سیلت که ذرات آن دارای اندازه متوسط بین شن و رس هستند.
۱. خاک شنی
در خاک شنی به‌خاطر شکل ذرات، فضاهای زیادی بین ذرات شن ایجاد می‌شود، بنابراین آب و مواد غذایی خیلی سریع در خاک‌های شنی حرکت می‌کنند، خاک کویرها و سواحل دریاها نمونه‌هایی از خاک‌های شنی هستند، این خاک‌ها برای پرورش کاکتوس‌ها و برخی گیاهان خاص مناسب هستند اما برای اکثر گیاهان باغی و زراعی محیط مناسبی نیستند، چون به‌راحتی شسته می‌شوند و مواد غذایی کافی را ندارند.
۲. خاک رس
خاک رس، از ذرات جامد بسیار کوچک تشکیل شده است که به هم می‌چسبند و به‌خاطر نفوذپذیری کم، زهکشی ضعیفی دارند و هوای بسیار کمی بین ذرات آن وجود دارد. خاک رس مرطوب دارای چسبندگی زیادی است، کار در آن مشکل است، انجام کشت در این نوع خاک بسیار سخت است و به‌طورکلی یک محیط نامناسب برای کشت و کار است.
۳. خاک لومی
خاک لومی یک ترکیب مناسب از ذرات شن، رس و سیلت است. خاک لومی به‌خاطر ترکیب ذرات ریزودرشت به‌خوبی می‌تواند، آب، هوا و مواد آلی پوسیده را در خود نگه دارد. خاک لومی همچنین محیط مناسبی برای رشد خوب ریشه گیاهان است و ذخیره مواد غذایی و آب موردنیاز گیاهان (برای تغذیه ریشه‌ها) به‌خوبی در آن صورت می‌گیرد.
به‌هرحال خاک شما هر وضعیتی که داشته باشد شما می‌توانید وضعیت آن را بهبود دهید، شما می‌توانید آنچه را که در خاک شما کم است به آن اضافه کنید، اما بسیار دشوار یا حتی غیرممکن است که بخواهید مواد اضافه موجود در خاک را از آن خارج کنید، بنابراین بهبود خاک، فرایند اضافه‌کردن مواد ازدست‌رفته خاک، برای دستیابی به یک تعادل مناسب است.
ساختمان خاک و نقش خاکدانه‌ها
ساختار خاک بر اساس چسبندگی ذرات خاک به یکدیگر و تشکیل بخش‌های بزرگ‌تر تعیین می‌شود، بهترین ساختار خاک زمانی به دست می‌آید که ذرات خاک با هم ترکیب شده و توده‌ای گرد و کوچک از ذرات به‌هم‌چسبیده خاک را ایجاد می‌کنند که به آن‌ها خاکدانه گفته می‌شود. تشکیل خاکدانه‌های خوب، مثل بافت خوب خاک، باعث رشد مناسب ریشه و حرکت آسان و آزادانه هوا و آب می‌شود.
نقش ماده آلی در خاک
دو نوع ماده آلی در خاک وجود دارد که برای داشتن یک خاک خوب ضروری هستند:
- مواد گیاهی و حیوانی مرده که در مراحل مختلف پوسیدگی قرار دارند.
- موجودات زنده از باکتری‌های میکروسکوپی خاک گرفته تا کرم‌های خاکی که مواد آلی را تجزیه می‌کنند.
پس از تخریب مواد آلی خاک، این مواد تحت شرایطی خاص ممکن است تبدیل به ماده‌ای تیره و چسبناک به نام گیاخاک یا هوموس شوند. ذرات هوموس (Humus) در خاک مانند چسب عمل می‌کنند و ذرات جداگانه خاک را در گروه‌های بزرگ‌تر به هم متصل می‌کنند، البته هوموس به‌اندازه خاک رس ذرات را متراکم نگه نمی‌دارد، بنابراین در خاک غنی از هوموس، آب‌وهوا نیز می‌توانند به‌راحتی حرکت کنند، هوموس همچنین به حاصلخیزی خاک کمک می‌کند.
کرم‌های خاکی و باکتری‌های موجود در خاک، به طور دائم مواد آلی را تجزیه می‌کنند و از این طریق خاک را غنی‌تر کرده و به بهبود ساختار و بافت خاک کمک می‌کنند. مسیر حرکت کرم‌های خاکی، منافذی را برای گردش آب‌وهوا ایجاد می‌کند که باعث افزایش تخلخل خاک شده و به نوبه خود یک محیط سالم برای رشد و توسعه میکروب‌های مفید خاک فراهم می‌کند.
مواد غذایی خاک
سه عنصر اصلی مواد مغذی خاک عبارت‌اند از: نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K) و درواقع، اکثر کودهای تجاری با توجه به غلظت عناصر N-P-K در آن‌ها، برچسب‌گذاری می‌شوند. برای اطلاعات بیشتر مقاله کود کامل NPK چیست؟ بررسی جامع کودهای NPK (ان پی کا) را بخوانید.
نیتروژن بر رشد خوب برگ و ساقه تأثیر می‌گذارد و نقش زیادی در افزایش سبزینگی گیاهان دارد، اما نیتروژن بیش‌ازحد می‌تواند گیاهان را بسوزاند و آن‌ها را از بین ببرد. فسفر برای رشد ریشه‌ها بسیار مهم است و همچنین در رسیدن میوه نقش اساسی دارد. پتاسیم هم نقش زیادی در افزایش مقاومت گیاهان در برابر بیماری‌ها دارد.
علاوه‌بر این، عناصر N-P-K دارای نقش‌های متعددی در گیاهان هستند که باعث شده تا به مقدار زیادی توسط گیاهان مصرف شوند. در کنار این عناصر باید عناصر دیگر مثل ریزمغذی‌ها هم برای گیاهان تأمین شوند و باید توجه داشت که وجود عناصر ریزمغذی حتی در مقدار خیلی کم برای گیاهان ضروری است و از طرفی مصرف بیش‌ازحد این عناصر ممکن است باعث مسمومیت در گیاهان شود. برای اطلاعات بیشتر مقاله نقش و اهمیت عناصر ریزمغذی‌ها در کشاورزی را بخوانید.
میزان اسیدیته خاک (pH)
استاندارد اندازه‌گیری اسیدیته در خاک، pH است، مقیاس pH از ۱ برای خاک‌های کاملاً اسیدی تا ۱۴ برای خاک‌های کاملاً قلیایی گسترده است و pH 7، نشان‌دهنده وضعیت خنثی در خاک است. با وجود مقیاس ۱ تا ۱۴ برای pH، به‌ندرت pH خاک از محدوده ۴ تا ۸ خارج می‌شود. pH خاک در پرورش گیاهان بسیار مهم است، زیرا بر عملکرد میکروارگانیسم‌های خاک مؤثر است و همچنین در جذب مواد غذایی توسط ریشه گیاهان تأثیرگذار است.
در مناطق پرباران، معمولاً خاک اسیدی است. همچنین مناطق دارای مواد آلی زیاد مثل خاک‌های باغچه به‌مرور اسیدی می‌شوند، چون تجزیه مواد آلی خاک باعث تولید اسید می‌شود، البته خوشبختانه اکثر گیاهان باغی در خاک‌های کمی اسیدی با pH حدود ۶.۵ عملکرد بهتری دارند، زیرا در این pH مواد معدنی بیشترین محلولیت را دارند و مواد غذایی به‌راحتی در دسترس گیاهان قرار می‌گیرند.
آیا انجام آزمایش خاک لازم است؟
اگر عملکرد چمن، باغچه یا باغ شما ضعیف است، ممکن است فکر کنید که اندازه‌گیری pH خاک با کمک کیت‌های آزمایش خانگی که در دسترس هستند، می‌تواند مشکلات اصلی را برای شما مشخص کند اما بیشتر متخصصان خاک، آزمایش حرفه‌ای به‌وسیله آزمایشگاه‌های معتبر را توصیه می‌کنند زیرا کیت‌های آزمون خانگی از دقت کافی برخوردار نیستند درحالی‌که انجام آزمایش خاک حرفه‌ای توسط آزمایشگاه نسبتاً آسان و ارزان (ارزان در مقایسه با اهمیت آگاهی از وضعیت خاک) است.
نکته ۱: آزمایش خاک یکی از مواردی است که باید با دقت بالا انجام شود و داشتن اطلاعات بد و اشتباه ممکن است از نداشتن اطلاعات، بدتر باشد.
نکته ۲: اگر قصد دارید خاک خود را با کمک مواد دیگری به‌جز کمپوست خوب، اصلاح کنید، ابتدا باید مطمئن شوید که چه چیزهایی در خاک خود دارید و چه چیزهایی نیاز دارید و باید به خاک اضافه کنید.
اصلاح اسیدیته (pH) خاک
اگر نتایج آزمایش خاک یا عملکرد گیاهان شما، نشان‌دهنده وضعیت بیش‌ازحد اسیدی خاک است، بهترین راه استفاده از آهک گرانول برای بالابردن pH خاک است، البته، میزان آهکی که استفاده می‌کنید علاوه بر اینکه به میزان اسیدی بودن خاک بستگی دارد، به ساختار خاک شما هم وابسته است. به همین خاطر برای اصلاح pH خاک، بهتر است این کار را به‌تدریج و طی دو یا چند سال انجام دهید.
افزایش pH خاک (قلیایی‌تر کردن خاک)
برای افزایش pH خاک (قلیایی‌تر کردن خاک) به میزان ۱ واحد، با استفاده از آهک، می‌توانید بر اساس جدول زیر عمل کنید.
| نوع خاک | میزان مصرف آهک برای افزایش pH خاک به میزان ۱ واحد (گرم در مترمربع) |
|---|---|
| خاک‌های شنی | ۱۱۰ گرم در هر مترمربع |
| خاک‌های لومی | ۲۲۰ گرم در هر مترمربع |
| خاک‌های رسی | ۳۴۰ گرم در هر مترمربع |
| خاک پیت (زغال‌سنگ نارس) | ۷۱۰ گرم در هر مترمربع |
کاهش pH خاک (اسیدی‌تر کردن خاک)
همچنین برای کاهش pH خاک (اسیدی‌تر کردن خاک) به میزان ۱ واحد، با استفاده از گوگرد معدنی می‌توانید بر اساس جدول زیر عمل کنید.
| نوع خاک | میزان مصرف گوگرد معدنی برای کاهش pH خاک به میزان ۱ واحد (گرم در مترمربع) |
|---|---|
| خاک‌های شنی | ۳۴ گرم در هر مترمربع |
| سایر خاک‌ها | ۱۰۲ گرم در هر مترمربع |
موادی همچون خاک‌اره، برگ‌های کمپوست شده، خرده چوب و پیت ماس هم باعث کاهش pH خاک می‌شوند، خصوصاً پیت ماس خاصیت اسیدی دارد، بنابراین در استفاده از آن باید دقت کنید و تنها زمانی که قصد دارید pH خاک باغچه خود را پایین بیاورید می‌توانید از پیت ماس استفاده کنید.
بهبود خاک و نگهداری از آن
شما به‌راحتی می‌توانید برای کشت و کار خود، خاک بهتری درست کرده و از آن نگهداری کنید. اصلاح خاک با بهبود ساختمان و بافت خاک و افزایش مواد غذایی موجود در خاک، برای رشد و سلامت گیاهان همراه خواهد بود. بهبود خاک گیاهان را قادر می‌سازد تا سیستم ریشه‌ای خوبی را تولید کنند و بنابراین حتی در شرایط نامساعد مثل بارندگی نامطلوب، گیاهان به‌خوبی رشد خواهند کرد. همچنین بهترشدن خاک باعث می‌شود گیاهان توانایی مقاومت بیشتری در برابر بیماری‌ها داشته باشند.
اصلاح خاک‌های شنی
اگر خاک شما شنی است، می‌توانید برای بهبود بافت خاک، کود خشک، خاک مناسب یا کمپوست به آن اضافه کنید.
اگر قرار است از کود تازه استفاده کنید باید کود را قبل از افزودن به خاک به‌صورت کمپوست درآورید، زیرا کود تازه، می‌تواند باعث سوزاندن گیاه شود و نمی‌توان به طور مستقیم از آن استفاده نمود.
می‌توان گفت، کمپوست بهترین ماده افزودنی برای خاک است زیرا حاوی مواد معدنی جامد (برای بهبود بافت خاک و تأمین مواد غذایی) و همچنین مواد آلی (برای بهبود ساختمان خاک و تأمین مواد غذایی) است. کمپوست همچنین حاوی میلیون‌ها میکروارگانیسم مفید است که با تجزیه مداوم مواد معدنی و آلی خاک، باعث تولید مناسب مواد غذایی موردنیاز گیاهان شده و به زنده نگه‌داشتن خاک کمک می‌کنند.
شما می‌توانید به‌راحتی چندین سانتیمتر کمپوست را به سطح خاک باغچه اضافه کنید و آن را شخم بزنید تا مخلوط یکنواختی ایجاد شود. شخم زدن همچنین به خرد شدن توده‌های بزرگ‌تر و تسریع در تجزیه مداوم مواد آلی کمک می‌کند.
اصلاح خاک‌های رسی
اگر خاک شما رسی است، می‌توانید با افزودن شن و کمپوست، بافت و ساختمان خاک را بهبود ببخشید. شن و ماسه با افزایش منافذ در خاک‌های رسی و بهبود زهکش خاک، باعث افزایش گردش هوا و آب و بهبود بافت خاک می‌شوند. کمپوست با تولید هوموس، باعث ایجاد خاکدانه‌ها پس از متراکم‌تر شدن ساختار خاک می‌شود. کمپوست همچنین به میزان قابل‌توجهی مواد غذایی خاک شما را افزایش داده و به گیاهان کمک می‌کند تا بتوانند در برابر بیماری‌ها مقاومت کنند.
اصلاح و حفظ کیفیت خاک‌های لومی
اگر زمین شما به طور خدادادی دارای ساختمان لومی باکیفیت است و یا اگر خودتان با اصلاح خاک توانسته‌اید یک خاک لومی سالم ایجاد کنید، باید قدر این زمین با برکت را بدانید و کارهایی انجام دهید تا کیفیت خاک را به همین شکل حفظ کنید، در همین راستا، بهترین راه برای نگهداری و بهبود خاک افزودن مداوم کمپوست به خاک است.
اضافه نمودن کمپوست به خاک
کمپوست بهترین ماده افزودنی برای خاک شما است زیرا به بافت، ساختمان، مواد غذایی و همچنین به تنظیم pH خاک کمک می‌کند. برای تهیه کمپوست باید ترکیبی از مواد قهوه‌ای و سبز با کمک میکروارگانیسم‌ها، هوا، آب و گاهی کرم‌ها به‌سرعت تجزیه شوند.
مواد آلی به کاهش فشردگی خاک کمک می‌کنند. خاک خوب، برای باغبانی خوب ضروری است.
جمع‌بندی
خاک خوب، برای باغبانی خوب ضروری است، ازاین‌رو شما باید به طور مداوم کیفیت خاک خود را بررسی کنید و همه‌ساله برای اصلاح خاک و بهبود آن اقداماتی را انجام دهید و همچنین تلاش کنید تا کیفیت خوب خاک را حفظ کنید.
ممکن است در ابتدا لازم باشد تا برای اصلاح اساسی خاک، هزینه‌های سنگینی را متقبل شوید، اما باید بدانید که این هزینه به نتیجه نخواهد بود و شما برای سال‌ها می‌توانید از نتایج آن بهره‌مند شوید.
بهترین راه برای اصلاح خاک و حفظ کیفیت آن، اضافه‌کردن کمپوست است، کمپوست مواد آلی و معدنی موردنیاز گیاهان را به طور هم‌زمان تأمین می‌کند و در بهبود ساختمان خاک نیز مؤثر است، شما همچنین باید قدر مواد آلی موجود در خاک خود را بدانید و به‌سادگی آن‌ها را از دست ندهید، مواد آلی به کاهش فشردگی خاک کمک می‌کنند و به‌مرور با تجزیه این مواد، ساختمان خاک بهبودیافته و مواد غذایی موردنیاز گیاهان نیز تأمین می‌شود.
در این مقاله تلاش کردیم تا با تعریفی ساده از اجزای خاک و نشان‌دادن شرایط مناسب خاک، راهکارهایی را برای اصلاح خاک به شما نشان می‌دهیم تا با اصلاح خاک خود بتوانید از عملکرد کمی و کیفی بالاتری بهره‌مند شوید، امیدواریم مطالب این مقاله موردتوجه و استفاده شما عزیزان قرار گرفته باشد.
