کاشت، داشت و برداشت ریحان Basil

ریحان به دلایل زیادی یکی از محبوب‌ترین گیاهان است. Ocimum basilicum، یک گیاه با فصل رشد کوتاه یک‌ساله یا چندساله از خانوادۀ نعنایان (Lamiaceae) است که به خاطر برگ‌هایش به‌عنوان سبزی خوراکی پرورش می‌یابد. ریحان در صنایع دارویی نیز استفاده می‌شود. ریحان بومی هند و دیگر مناطق گرمسیری از آفریقا تا جنوب شرقی آسیاست و درحال‌حاضر سرتاسر جهان کشت می‌شود.

این گیاه گل‌های سفید کوچکی تولید می‌کند که در یک سنبله در بالای گیاه جمع شده‌است. گیاه ریحان معمولاً یک‌ساله است اما با برخی از مراقبت‌ها می‌تواند چندین فصل زنده بماند. ریحان‌ها، بسته به نوع، می‌توانند بین ۳۰ تا ۱۳۰ سانتی‌متر رشدکنند.

تاریخچۀ مختصر

ریحان بومی هند، ایران و سایر مناطق گرم آسیا مانند خاور دور و شرق چین است و هزاران سال است که کشت می‌شود. این گیاه در قرن شانزدهم به اروپای غربی معرفی شد و اندکی پس از آن، به یکی از طعم‌دهنده‌های اصلی غذاهای مدیترانه‌ای‌ تبدیل شد. ریحان عضو خانوادۀ Lamiaceae است و ارتباط نزدیکی با نعنا، رزماری، اسطوخودوس و آویشن دارد.

ریحان واریته‌های زیادی دارد که رایج‌ترین آن‌ها ریحان شیرین است. این گیاه جایگاه ‌ویژه‌ای در غذاهای ایتالیایی دارد. گونه‌ها و ارقام شناخته‌شدۀ دیگر ریحان شامل ریحان تایلندی (O. basilicum var. thyrsiflora)، ریحان لیمویی (O. x citriodorum) و ریحان مقدس است که عضو کمی دورتر از جنس Ocimum است و ازنظر گیاه‌شناسی به‌عنوان O. tenuiflorum شناخته می‌شود.

درحالی‌که ریحان شیرین در درجۀ اول به‌دلیل استفاده در آشپزی مشهور است، O. tenuiflorum یا tulsi به دلیل کاربردهای دارویی شناخته‌شده‌است. O. tenuiflorum در اصل به عنوان گیاهی مقدس در هند کشت می‌شده‌است اما امروزه به دلیل وجود روغن عصاره‌ای (عطر گیاهی) آن پرورش می‌یابد و بیشتر در چای‌های گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. گونه‌های مختلف Ocimum و ارقام هیبریدی معمولاً در سراسر آفریقا، آمریکای جنوبی و جاهای دیگر رشد می‌کنند. امروزه، این گیاه در سراسر جهان به‌دلیل مصارف دارویی و آشپزی به‌طور گسترده‌ای کشت ‌می‌شود.

نیازهای اساسی

 گرما از شرایط اساسی برای رشد ریحان است. این گیاه در مناطقی که دمای روز به‌طور مداوم بالاتر از ۲۱ درجۀ سانتی‌گراد (۷۰ درجۀ فارنهایت) باشد و دمای شب بالاتر از ۱۰ درجۀ سانتی‌گراد (۵۰ درجۀ فارنهایت) باقی‌بماند رشد بهینه خواهد داشت. ریحان نسبت به یخبندان بسیار حساس است و در صورت پیش‌بینی سرمای دیررس به محافظت نیاز دارد. ریحان در خاک حاصل‌خیز، مرطوب و دارای زهکشی مناسب با pH بین ۶ تا ۷ به‌خوبی رشدمی‌کند. به‌منظور زهکشی و تخلیۀ بهتر رطوبت توصیه می‌شود ریحان روی پشته‌ها کاشته‌شود. ریحان روزانه به حدود ۶ تا ۸ ساعت آفتاب نیاز دارد و قادر است سایه‌های جزئی را تحمل‌کند.

کاشت

بذرهای ریحان باید ۶ تا ۸ هفته قبل از کاشت در مزرعه، در گلخانه کشت شوند. بذرها در بستر کشت استریل و درون سینی‌های نشا یا گلدان‌هایی با ۰.۲ تا ۱.۰ سانتی‌متر ارتفاع کاشته‌می‌شوند. در این مدت دمای گلخانه باید بین ۱۵.۵ تا ۲۷ درجۀ سانتی‌گراد (۶۰-۸۰ درجۀ فارنهایت) باقی‌بماند. بذرها در دمای ۲۱ درجۀ سانتی‌گراد (۷۰ درجۀ فارنهایت) در حدود ۵ روز جوانه می‌زنند. ریحان برای رشد مطلوب به گرما نیاز دارد.

انتقال نشا

۶ تا ۸ هفته پس از کشت بذور در سینی، نشاها آمادۀ انتقال به زمین اصلی هستند. نشاها حدود ۲ هفته پس از آخرین یخبندان می‌توانند به زمین اصلی انتقال داده‌شوند. گیاهان باید به فاصلۀ تقریبی ۳۰ سانتی‌متر (۱۲ اینچ) از هم کاشته‌شوند. فاصلۀ بین ردیف‌ها ۴۵ سانتی‌متر (۱۸ اینچ) در نظر گرفته می‌شود. رقم‌هایی با رشد بیشتر به فضای بیشتری (حدود ۴۰ تا ۶۰ سانتی‌متر) نیاز دارند. حذف جوانۀ انتهایی، پس از انتقال نشاها، رشد شاخه‌های جدید را تشویق می‌کند.

مراقبت و نگهداری

گیاه ریحان رطوبت‌دوست است به‌همین‌دلیل خاک باید همیشه مرطوب باشد. اگر ریحان در منطقۀ گرم کشت‌شود، بهتر است اطراف آن با مالچ پوشانده‌شود (مالچ به نگه‌داشتن رطوبت و سرکوب علف‌های هرز کمک می‌کند). در طول دوره‌های خشک تابستان گیاهان به آبیاری بیشتری نیاز دارند. در شرایط کمبود آب کیفیت برگ‌های ریحان کاهش‌یافته و برگ‌ها خشبی و پرزدار می‌شوند. قبل از کاشت باید کود دامی کاملاً پوسیده‌شده (به میزان ۲۰ تن در هکتار) به زمین اضافه شود. کودهای ازته در چند نوبت و کودهای فسفر و پتاس در زمان کاشت استفاده‌می‌شوند.

بعد از اینکه نشا‌ها شش برگ اول خود را تولید کردند، هرس می‌شوند. هرس گیاه را وادار به تولید شاخه‌های بیشتر می‌کند و درنتیجه برگ‌های بیشتری برای برداشت حاصل می‌شوند. هرس باید زمانی که شاخۀ فرعی شش تا هشت برگ تولید کرد، تکرار گردد. بعد از گذشت حدوداً ۶ هفته، هرس مرکزی انجام می‌شود تا از گل‌دهی ریحان جلوگیری گردد.

اگر هوا سرد است و یا سرمای ناگهانی نزدیک است، ریحان‌ها باید برداشت شوند زیرا دمای پایین گیاهان را ازبین‌می‌برد.

برداشت

بعد از رسیدن ریحان به ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر (۶-۸ اینچ) می‌توان برداشت برگ‌ها را آغازکرد. در برداشت باید مراقب بود که گیاهان از نزدیک سطح زمین برداشت نشوند زیرا برداشت از کف موجب ازبین‌رفتن گیاه و حذف چین‌های بعدی می‌شود. برای ترغیب تولید انشعابات و شاخه‌های بیشتر، هم‌زمان با برداشت برگ‌ها نوک گیاه زده‌می‌شود. برای جلوگیری از به گل‌رفتن، سر ریحان باید به‌طور مرتب جدا شود. برداشت در اوایل صبح، هنگامی‌که برگ‌ها آبدارتر هستند، انجام می‌شود. جهت تولید بذر عملیات سرزنی انجام نمی‌شود و به گیاهان اجازۀ رفتن به فاز زایشی داده‌می‌شود.

بیماری‌های ریحان

لکه‌برگی سرکوسپرا  Cercospora ocimicola

لکه‌های تیرۀ مدور یا نامنظم با مراکز روشن روی برگ‌ها از علائم این بیماری است. جهت کنترل بیماری باید از آبیاری پایه‌ای استفاده شود و از آبیاری هوایی خودداری گردد. کشیدن یک لایه‌ مالچ در اطراف گیاهان از پاشیدن آب روی آن‌ها جلوگیری می‌کند. حذف برگ‌های علامت‌دار و اسپری کردن هفتگی قارچ‌کش حاوی بی‌کربنات‌ پتاسیم می‌تواند عفونت‌های جزئی را کنترل کند.

سفیدک دروغی  Peronospora belbahrii

زرد شدن برگ‌ها علامت شایع این بیماری است. تغییر رنگ برگ‌ها اغلب از اطراف رگ‌برگ‌های میانی آغاز شده، به خارج گسترش می‌یابد. کرک یا پرزهای خاکستری پراکنده در سطح زیرین برگ‌ها و لکه‌های نکروز زاویه‌دار به رنگ قهوه‌ای تا سیاه روی گیاه از علائم دیگر این بیماری است. زردشدن برگ‌ها ممکن است به دلیل کمبود مواد غذایی رخ‌دهد و با بیماری اشتباه گرفته‌شود. این بیماری می‌تواند توسط بذر آلوده منتشر گردد.

کاشت واریته‌های مقاوم، استفاده از قارچ‌کش‌های محافظ، فراهم کردن و اطمینان از گردش هوای مناسب در اطراف گیاهان در کنترل بیماری بسیار مؤثر است. همچنین به‌منظور جلوگیری از خیس‌شدن شاخه و برگ بهتر است از آبیاری قطره‌ای استفاده شود.

پژمردگی فوزاریومی  Fusarium oxysporum

علائم این بیماری شامل برگ‌های زرد و پژمرده، رگه‌های قهوه‌ای در قسمت پایین برگ، توقف رشد و مرگ گیاه است. قارچ عامل بیماری شرایط گرم و مرطوب را ترجیح‌می‌دهد. استفاده از بذور عاری از بیماری و یا شستن آن‌ها با آب گرم، قبل از کاشت، به ازبین‌بردن قارچ‌ها و کنترل بیماری کمک می‌کند. برای ازبین‌بردن این بیماری بهتر است هر ۲ تا ۳ سال یک‌بار در مزرعه محصول دیگری به‌غیر از ریحان یا نعنا کاشته‌شود.

کپک خاکستری Botrytis cinerea

کپک خاکستری یکی از شایع‌ترین بیماری‌های شاخه و برگ‌های ریحان است. کپک متراکم و قهوه‌ای تا خاکستری است و روی ساقه، برگ و سایر قسمت‌های گیاه آلودگی ایجاد می‌کند. برگ‌های آلوده می‌میرند و از گیاه جدا می‌شوند. ضایعات شدید روی ساقه ممکن است باعث مرگ گیاه شود. این بیماری در شرایط رطوبت بالا و گردش ضعیف هوا گسترش می‌یابد. تقریباً هیچ درمان شیمیایی جهت کنترل کپک خاکستری در دسترس نیست. کارنکردن در مزرعه در شرایط بارانی، ازبین‌بردن برگ‌ها و گیاهان آلوده و اجتناب از آبیاری هوایی تاحدودی می‌تواند از شیوع این بیماری جلوگیری کند.

لکۀ سیاه باکتریایی Pseudomonas cichorii Colletotrichum spp,

لکه‌های خیس زاویه‌دار و نامنظم قهوه‌ای یا سیاه‌رنگ روی برگ‌ها و رگه‌های نواری روی ساقه‌ها از علائم این بیماری می‌باشد. رطوبت زیاد و آبیاری هوایی باعث گسترش بیماری می‌شود. در صورت ظهور بیماری تقریباً هیچ درمانی وجود ندارد. برای پیشگیری از بروز این بیماری بهتر است از بذرها و نشاهای عاری از بیماری استفاده شود. رعایت فاصلۀ مناسب در اطراف گیاهان جهت گردش بهتر هوا و جداکردن برگ‌های آلوده از سطح گیاه و خاک به کنترل بیماری کمک می‌کند.

پوسیدگی ریشه Rhizoctonia solani و Pythium spp

علائم بیماری شامل جوانه‌نزدن بذرها، سقوط دانهال‌های جوانه‌زده، خشک و قهوه‌ای‌شدن پایۀ ساقه و ریشه‌های قهوه‌ای و آبکی است. بیماری در شرایط مرطوبت و گردش نامناسب هوا بین گیاهان گسترش می‌یابد. جهت جلوگیری و کنترل بیماری کشت بذر در خاک استریل و دارای زهکشی مناسب توصیه می‌شود.

آفات

راب‌ها و حلزون‌ها  Slugs & snails

 سوراخ‌های نامنظم در برگ‌ها، ساقه‌ها، گل‌ها و میوه‌ها نشانۀ وجود حلزون است. اگر آلودگی شدید باشد، برگ‌ها پاره می‌شوند. وجود ماده‌ای لزج (موکوس) بر روی سنگ‌ها، گذرگاه‌ها، خاک، شاخه و برگ گیاهان از علائم وجود راب است. چندین گونۀ شناخته‌شدۀ راب و حلزون از آفات باغ و گیاهان به‌شمار می‌روند. راب‌ها به‌رنگ خاکستری تیره تا سیاه و در ابعاد ۲.۵ تا ۱۰ سانتی‌متر (۱-۴ اینچ) و باریکند. حلزون‌های باغ به‌طورکلی کوچک‌تر از راب هستند و یک پوستۀ (لاک) مارپیچ دارند.

حلزون‌ها و راب‌ها زیستگاه‌های مرطوب را ترجیح می‌دهند و در علف‌های هرز یا زباله‌های آلی پناه می‌گیرند. راب‌های بالغ، در طول فصل، در خاک تخم‌گذاری می‌کنند. خسارت راب‌ها به گیاهان می‌تواند گسترده باشد.

بهبود گردش هوا و کاهش رطوبت زیستگاه حلزون‌ها، به کار بردن خاکستر چوب یا پوسته‌ی تخم‌مرغ اطراف گیاهان، حذف دستی حلزون‌ها از روی گیاه (در طول شب یا صبح زود) و رعایت بهداشت با ازبین‌بردن زباله‌های زراعی، علف‌های هرز و بقایای گیاهان به کاهش جمعیت آن‌ها کمک می‌کند. همچنین می‌توان از فسفات‌آهن یا طعمۀ مسموم (آغشته به کارباریل یا متالدهاید) جهت کنترل راب‌ها استفاده کرد.

ملخ  Grasshoppers

ملخ‌ها تغذیه‌کننده‌های بسیار قوی هستند. هر دو شکل حشرۀ بالغ و پوره از شاخه، برگ، جوانه‌ها و ساقه‌ها تغذیه می‌کنند. پوره‌های سن اول با تغذیه از برگ سوراخ‌های دایره‌ای در برگ ایجاد می‌کنند. حشره‌‌های بزرگ‌تر از تمامی قسمت‌های گیاه تغذیه می‌کنند. ملخ میزبان‌های متنوعی از گونه‌های زراعی و علف‌های هرز دارد. جهت کنترل ملخ می‌توان از وجود پرندگان (دشمنان طبیعی) استفاده کرد. اگر جمعیت ملخ زیاد است، حشره‌کش مناسب باید مورد استفاده قرارگیرد.

کرم  Cutworm Spodoptera exigua

لاروهای سن اول از خوشه‌های انتهایی (جوانه‌های انتهایی) تغذیه می‌کنند. در مرحلۀ بعدی لاروها از برگ‌ها تغذیه می‌کنند و فقط رگ‌برگ‌ها را به‌جامی‌گذارند. آن‌ها با قطع‌کردن ساقۀ نشا در نزدیکی پایه موجب ازبین‌رفتن گیاه می‌شوند. این آفت میزبان‌های متنوعی دارد. در جمعیت‌های پایین می‌توان لاروها را به‌صورت دستی حذف‌کرد. ازبین‌بردن علف‌های هرز و بقایای گیاهی و اسپری عوامل کنترل زیستی (باکتری، ویروس) می‌تواند به کنترل این آفت کمک کند. درصورت شدت آلودگی باید از حشره‌کش‌های مناسب استفاده کرد.

سوسک ژاپنی  Popillia japonica

علائم این آفت به‌صورت اسکلتی‌شدن برگ‌ها (فقط رگ‌برگ‌ها باقی می‌ماند) و آسیب‌دیدن گل و جوانه بروزمی‌کند. آسیب به گیاه می‌تواند بسیار گسترده باشد. حشرۀ بالغ یک سوسک به رنگ برنز_سبز متالیک با پرزهای سفید بیرون‌زده از پوشش‌های روی بال در هر طرف بدن است. سوسک‌های بالغ تقریباً ۱۳ میلی‌متر طول دارند. لاروها کرم‌های سفیدی هستند که در خاک رشدمی‌یابند. سوسک ژاپنی هر ۱ تا ۲ سال یک‌بار یک نسل تولید می‌کند. تله‌های فرمون ممکن است سوسک‌های بیشتری را به مزارع‌ جذب کند و به‌طورکلی باید از کاربرد آن‌ها اجتناب کرد. زمستان گذرانی سوسک به‌صورت لارو و در خاک است. سوسک ژاپنی طیف گسترده‌ای (بیش از ۳۰۰ گیاه) میزبان دارد.

اگر سوسک‌ها در سال گذشته مشکل ایجاد کرده‌اند، می‌توان از ردیف‌های شناور یا پاشیدن خاک رس کائولین برای محافظت از گیاهان استفاده کرد. سوسک‌های بالغ را می‌توان با دست از روی گیاهان برداشت و با قراردادن در آب صابون ازبین‌برد. استفاده از نماتدهای پارازیت می‌تواند تعداد لاروهایی را که در خاک زمستان‌گذرانی می‌کنند کاهش دهند. صابون‌های حشره‌کش یا روغن neem می‌تواند به کاهش جمعیت سوسک کمک کند.

از دیگر آفاتی که به ریحان آسیب می‌زنند می‌توان به شته، مگس مینوز، تریپس و مگس سفید اشاره کرد.

خواص و موارد مصرف

ریحان منبع بعضی از ویتامین‌ها مانند ویتامین k و طیف وسیعی از آنتی‌اکسیدان‌ها (آنتوسیانین و بتاکاروتن) و مواد معدنی است. اسانس آن نیز ممکن است دارای خواص دارویی باشد. محققان نتیجه گرفته‌اند که مواد فیتوشیمیایی موجود در ریحان مقدس ممکن است به جلوگیری از انواع خاصی از سرطان‌های پوست، کبد، دهان و ریه کمک کند. طبق تحقیقات منتشرشده در سال ۲۰۱۱، ریحان شیرین خواصی دارد که می‌تواند به محافظت از پوست در برابر برخی از اثرات پیری کمک کند.

 ریحان معمولاً به‌صورت تازه به‌عنوان سبزی یا خشک‌شده در پخت‌وپز مورد استفاده قرارمی‌گیرد. به‌طورکلی ریحان در آخرین لحظۀ پخت اضافه‌می‌شود زیرا پخت‌وپز به‌سرعت طعم آن‌ را ازبین‌می‌برد. گیاه تازه را می‌توان مدت کوتاهی در کیسه‌های پلاستیکی در یخچال یا مدت طولانی در فریزر (بلانچ‌شده) نگهداری کرد.

 ریحان خشک‌شده نیز بیشتر طعم خود را از دست می‌دهد. استفاده از ریحان در نوشیدنی‌های جنوب شرقی آسیا از محبوبیت بالایی برخوردار است. روغن‌های عصاره‌ای (عطر) را می‌توان از برگ‌ها استخراج کرد و در مواد آرایشی، محصولات دندان‌پزشکی و عطر مورد استفاده قرارداد.

جمع‌بندی

ریحان از محصولات فصل گرم است. این گیاه رطوبت‌دوست بوده و روزانه به ۶ تا ۸ ساعت نور آفتاب نیاز دارد اما قادر به تحمل سایه‌های جزئی نیز می‌باشد. پس از اینکه ارتفاع گیاه به حدود ۲۰ سانتی‌متر رسید می‌توان برگ‌های آن را برداشت کرد. با حذف جوانۀ انتهایی گیاه منشعب‌تر شده، محصول بیشتری را می‌توان از آن برداشت کرد. ریحان جزء آن دسته از گیاهانی است که چند چین برداشت می‌شود بنابراین در طی هر برداشت، خصوصاً اولین برداشت، باید مراقب بود که گیاهان از نزدیک سطح زمین برداشت نشوند.