کاشت، داشت، برداشت، آفات و بیماری‌های اسفناج

مقدمه

اسفناج یکی از سبزی‌های سریع‌الرشد فصول خنک است که در هوای معتدل بهار و پاییز در مدت کوتاهی برگ‌های زیادی تولید می‌کند.

اسفناج نور کامل را ترجیح می‌دهد اما می‌تواند در سایۀ جزئی نیز محصول قابل‌توجهی تولیدکند. شرایط رشد و احتیاجات اسفناج تا حدودی شبیه به کاهو است اما از نظر مواد مغذی و قابلیت آن در خام خورده‌شدن یا پختن متنوع‌تر است.

میزان آهن، کلسیم و ویتامین‌های اسفناج از بیشتر سبزیجات کشت شده، بالاتر است. این گیاه یکی از بهترین منابع ویتامین‌های A، B و C است. خاستگاه اسفناج ایران باستان است.

گیاه‌شناسی

اسفناج Spinacia oleracea گیاهی علفی و یک‌ساله از خانوادۀ Amaranthacea است که برای برگ‌هایش که به‌عنوان سبزی استفاده می‌شوند پرورش می‌یابد.

گیاه اسفناج برگ‌های ساده‌ای دارد که از ساقۀ مرکزی منشعب می‌شوند. طول برگ‌ها ۲ تا ۳۰ سانتی‌متر و عرض آن‌ها ۱ تا ۱۵ سانتی‌متر است.

برگ‌ها به‌صورت روزت رشد می‌کنند و ممکن‌است صاف یا چروکیده باشند. اسفناج گل‌های کوچک به رنگ زرد_سبز تولید می‌کند که قطر آن‌ها درحدود ۳ تا ۴ میلی‌متر است.

گل‌ها میوه‌های کوچک خوشه‌ای تولید می‌کنند که حاوی دانه‌اند. اسفناج گیاهی یک‌ساله است و تنها در یک ‌فصل رشد زنده می‌ماند و می‌تواند تا ارتفاع ۳۰ سانتی‌متر رشدکند.

تکثیر و ازدیاد

مکانی با آفتاب کامل (حداقل خورشید جزئی) و خاکی که خوب زهکشی شده برای کشت اسفناج مناسب‌تر است. اسفناج در آب‌وهوای معتدل و مناطق خنک رشد می‌کند و می‌تواند اولین یخبندان را تحمل کند و زنده بماند.

این گیاه در دمای ۴ تا ۱۶ درجۀ سانتی‌گراد (۴۰ تا ۶۰ درجۀ فارنهایت) جوانه می‌زند و رشد بهینه دارد اما می‌تواند درجه حرارت‌های پایین تا ۷-درجۀ سانتی‌گراد (۲۰ درجه فارنهایت) را نیز تحمل کند. برای جوانه‌زنی مناسب، دمای خاک نباید از ۲۱ درجۀ سانتی‌گراد (۷۰ درجه فارنهایت) بیشتر باشد.

اسفناج در خاک‌های لومی که به‌خوبی زهکشی شده و pH آن‌ها بین ۶/۴ تا ۶/۸ باشد رشد می‌کند. این گیاه به خاک‌های اسیدی حساس است و اگر pH خیلی اسیدی باشد اضافه کردن آهک به خاک توصیه می‌شود.

تکثیر اسفناج با استفاده از بذرهای گرد (که معمولاً در اوایل بهار برای برداشت تابستانه کشت می‌شوند) و بذرهای خاردار (که معمولاً در فصل پاییز برای برداشت در زمستان و بهار کشت می‌شوند) انجام می‌شود.

بذرها باید در عمق ۱ تا ۲ سانتی‌متری (۵/۰ تا ۱ اینچ) کاشته‌شده، با یک لایه خاک ملایم پوشانده شوند. هنگامی‌که نهال‌ها به ارتفاع حدود ۵ سانتی‌متر برسند، باید نسبت به تنک کردن آن‌ها اقدام کرد. اکثر کشاورزان ترجیح می‌دهند تنک کردن را در چند مرحله انجام دهند تا قوی‌ترین گیاهان را حفظ کنند.

فاصلۀ گیاهان روی ردیف‌ها ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر و بین ردیف‌ها ۳۳ تا ۳۸ سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود. این فواصل به گیاه اجازه می‌دهد که حداکثر رشد خود را داشته‌باشد.

در منطقه‌ای با زمستان‌های معتدل می‌توان اسفناج را در پاییز کشت کرد. برای این منظور باید صبر کرد تا دمای خاک به اندازۀ کافی پایین بیاید. برای این‌که بتوان اسفناج را دو بار در سال برداشت‌کرد باید حدود ۴ تا ۶ هفته قبل از آخرین یخبندان در بهار و حدود 6 تا ۸ هفته قبل از اولین یخبندان در پاییز، اقدام به کاشت کرد.

اگرچه می‌توان بذرهای اسفناج را در داخل گلخانه کشت کرد، این کار به دلیل مشکل بودن انتقال نشاها توصیه نمی‌شود.

مراقبت و نگهداری

اسفناج برای رشد به رطوبت زیادی نیاز دارد. اگر بارندگی کافی نباشد، حتماً باید با آبیاری نیاز گیاه را برطرف‌کرد. مواد غذایی مورد احتیاج اسفناج نیتروژن و پتاسیم است. نیاز اسفناج به مواد غذایی باید با استفاده از کود و بر اساس نتایج آزمایش خاک برآورده‌شود. زمان استفاده از نیتروژن در مکان‌های مختلف متفاوت است زیرا در مکان‌هایی با بارندگی‌های شدید احتمال آب‌شویی آن وجود دارد. مادامی‌که اسفناج در یک خاک حاصلخیز کاشته شود، نیازی به کوددهی نیست. یک راه ساده برای بهبود خاک مخلوط کردن ۳ اینچ کمپوست با خاک است.

در صورت آماده بودن زمین و مناسب بودن شرایط آب‌وهوایی، امکان کشت زودهنگام در بهار وجود دارد. در این شرایط از کاشت اسفناج تا برداشت آن ۶ هفته طول‌می‌کشد. در بهار به‌محض طولانی شدن روزها (بیشتر از ۱۴ ساعت) رشد طولی گیاه اسفناج افزایش یافته، به گل می‌رود. اسفناج دمای ۲ تا ۲۴ درجۀ سانتی‌گراد را ترجیح می‌دهد. در این دما سرعت گل‌دهی گیاه افزایش پیدامی‌کند.

علف‌های هرز موجود در خاک باید به‌موقع ازبین‌برده‌شوند زیرا اسفناج قادر به رقابت با علف‌های هرز نیست. در هنگام وجین علف‌های هرز باید مراقب بود که به ریشه‌های سطحی اسفناج آسیب واردنشود.

برداشت اسفناج

برگ اسفناج به‌محض این‌که به ‌اندازۀ (بزرگی) مناسب برای استفاده برسد، قابل‌برداشت است. برداشت اسفناج به‌صورت دستی و یا با استفاده از دستگاه انجام می‌شود. اسفناج جهت مصارف تجاری و تازه‌خوری به‌صورت دستی برداشت می‌شود اما جهت فرآوری توسط دستگاه برداشت می‌شود. کل گیاه را می‌توان به‌صورت یک‌جا برداشت کرده، از پایه قطع کرد و یا می‌توان برگ‌های لایۀ بیرونی را برداشت کرده، به برگ‌های لایه‌های داخلی زمان بیشتری برای توسعه داد. در برداشت اسفناج نباید تعلل شود. اگر برگ‌ها بیش‌ازحد بزرگ شوند، تلخی بعد از بلوغ به سرعت ظهور می‌کند.

خواص اسفناج

اسفناج به‌صورت یک سبزی تازه یا پخته‌شده مصرف می‌شود و حاوی مقادیر زیادی آهن، کلسیم و سایر مواد معدنی ضروری و ویتامین‌ها (A، B و C) است. سبزیجات برگی نیترات بیشتری نسبت به سایر سبزی‌ها دارند. تحقیقاتی که اخیراً در این زمینه انجام‌شده نشان می‌دهد که نیترات موجود در این سبزی‌ها به کاهش فشارخون، تقویت سلامت قلب و عروق و افزایش عملکرد ورزشی کمک می‌کند. اما حفظ این فواید در صورت مصرف مداوم اسفناج است. این مطالعه نشان می‌دهد که با ادامه‌ندادن مصرف سبزی، اثرات مفید آن به سرعت از بین می‌روند. اسفناج مانند سایر سبزیجات کم‌کالری است.

رایج‌ترین آفات و بیماری‌های اسفناج

آنتراکنوز Anthracnose Colletotrichum spp

آنتراکنوز بر روی برگ‌ها لکه‌های کوچک آبدار ایجادمی‌کند. این لکه‌ها به مرور بزرگ‌تر و قهوه‌ای‌رنگ شده، بافت آن‌ها کاغذی می‌شود. اگر عفونت شدید باشد، ممکن است ضایعات به‌هم‌پیوسته و شبیه به نکروزه شوند. قارچ عامل بیماری رطوبت‌ بالا را ترجیح‌می‌دهد. اسپورهای قارچ به‌وسیلۀ پاشش آب پخش می‌شوند. استفاده از بذرهای فاقد پاتوژن و اجتناب از آبیاری بارانی که باعث بالا رفتن رطوبت در سطح برگ‌ها می‌شود در مدیریت این بیماری مؤثرند. قارچ‌کش‌های حاوی مس نیز در کنترل این بیماری تأثیر کمی‌دارند.

بوته‌میری و پوسیدگی ریشه  Damping off and Root rot

(Fusarium pythium spp rhizoctonia oxysporum)

علائم این بیماری شامل جوانه‌زنی ضعیف بذور، مرگ نهال‌های تازه سبز شده، توقف رشد گیاه، زرد شدن برگ‌های پایینی، رشد ضعیف، پژمردگی و افتادگی برگ‌های مسن، گندیدگی یا قهوه‌ای و سیاه شدن ریشه‌ها است. در اثر این بیماری ممکن است ترشحات نکروتیک از بالای ریشه‌ها بیرون بیاید. بیماری بوته‌میری اغلب در مناطق کم ارتفاع یا مزارعی که بیش‌ازحد مرطوب و دچار آب‌ایستای‌اند، دیده می‌شود. در مدیریت این بیماری کاشت اسفناج در خاک‌هایی با زهکشی صحیح، دقت در آبیاری به منظور جلوگیری از اشباع خاک و استفاده از بذرهایی که توسط قارچ‌کش‌ها ضدعفونی شده‌اند بسیار ضروری و حائز اهمیت است. همچنین خودداری از کشت پی‌درپی اسفناج در یک مکان مانع از بروز این بیماری می‌شود.

سفیدک دروغی Downy mildew (Blue mold) Peronospora farinosa

این بیماری لکه‌های زردرنگی روی کوتیلدون و برگ‌ها ایجاد‌می‌کند که باگذشت زمان بزرگ‌تر شده، خشک و برنزه می‌شوند. آلودگی شدید می‌تواند به ایجاد برگ‌های مجعد و تحریف‌شده منجرشود. قارچ عامل بیماری رطوبت بالای خاک و دمای خنک را می‌پسندد. برای کنترل این قارچ کشت واریته‌های مقاوم به بیماری و استفاده از قارچ‌کش‌ها قبل از شروع آلودگی توصیه می‌شود.

فوزاریوم (Fusarium wilt (Fusarium oxysporum

زرد شدن برگ‌های پیر، بلوغ زودرس گیاه، مرگ زودرس برگ‌ها، کاهش تولید بذر و مرگ گیاه پیش از تولید بذر از علائم این بیماری می‌باشند. سیستم آوندی (رگ‌برگ‌ها) در گیاهان مسن ممکن است به رنگ تیره درآید. همچنین نهال‌ها ممکن است علائمی شبیه به بوته‌میری داشته باشند یعنی کوتیلدون­‌ها پژمرده شده، دانهال‌ها می‌میرند و بر روی ریشه ترشحات سیاه به وجودمی‌آید. قارچ می‌تواند روی بذر زنده بماند و آلودگی را به مزارعی که قبلاً آلوده نبوده‌اند گسترش دهد. این بیماری در خاک‌های گرم و اسیدی یافت‌می‌شود. برای جلوگیری از بیماری باید از کاشت اسفناج در خاک‌هایی که به فوزاریوم آلوده‌اند و یا سال گذشته اسفناج در آن‌ها کاشته شده، خودداری کرد. کاشت زودهنگام به دلیل پایین بودن دمای خاک، که موردپسند بیماری نیست، می‌تواند در جلوگیری از بیماری کمک کند. همچنین باید در هنگام گل‌دهی و تشکیل بذر از دادن تنش آبی به گیاهان خودداری شود.

ویروس موزاییک خیار (Cucumber mosaic virus (CMV

برگ‌های کلروتیکی دارای نقاط نکروزه، الگوهای موزاییک مانند یا حلقه‌های زنگ بر روی برگ‌ها، برگ‌های ریخته و رشد ضعیف یا توقف رشد گیاه علائم شایع این ویروسند. ویروس‌ها توسط حشراتی مانند شته و تریپس منتقل می‌شوند. جهت پیشگیری از بیماری‌های ویروسی، علف‌های هرز اطراف مزرعه باید به‌خوبی کنترل شوند. حشره‌کش‌ها معمولاً در جلوگیری از بروز بیماری مؤثر نیستند اما می‌توانند از گسترش ثانویه در مزارع همسایه جلوگیری کنند.

شته Myzus persicae (Aphids, Peach aphid, Potato aphid)

شته‌ها حشراتی کوچک با بدن نرمند که در زیر برگ و ساقۀ گیاه زندگی‌می‌کنند. این حشرات معمولاً زرد یا سبزرنگ هستند اما بسته به نوع گیاه میزبان ممکن است صورتی، قرمز و یا سیاه باشند. آلودگی سنگین شته ممکن است باعث ایجاد لکه‌های نکروزه و برگ‌های زرد یا لوله‌ای شود. شته‌ها می‌توانند با ترشح عسلک باعث رشد کپک در گیاهان شوند. اگر جمعیت شته‌ها محدود به چند شاخه و برگ باشد، می‌توان قسمت‌های آلوده را هرس کرد. کاشت ارقام مقاوم، استفاده از مالچ‌های نقره‌ای بازتابانندۀ نور (که مانع از تغذیه‌ی شته‌ها می‌شود)، اسپری آب با فشار بالا و در صورت آلودگی شدید استفاده از حشره‌کش‌ها راهکارهایی جهت مدیریت شته‌ها می‌باشند.

کرم برگ‌خوارکلم  (Cabbage looper (Trichoplusia ni

زیان این آفت غالباً شدید بوده، علائم آن شامل سوراخ‌های بزرگ یا کوچک روی برگ‌ است. کرم‌ها معمولاً سبز روشنند و خطوط سفیدرنگی در دو طرف بدنشان دارند. به‌راحتی می‌توان کرم‌ها را از قوس دادن بدنشان هنگام حرکت تشخیص داد. تخم‌های این حشره به‌صورت جداگانه و معمولاً روی سطح زیرین برگ دیده‌می‌شوند و به رنگ سفید یا سبز خیلی روشنند. حشرات به‌صورت شفیره در بقایای محصول در خاک زمستان گذرانی می‌کنند. حشرات بالغ پروانه‌هایی با رنگ تیره‌اند. کرم‌ها طیف وسیعی میزبان‌ دارند.

اگر تعداد لاروها کم باشد، می‌توان آن‌ها را به صورت دستی از روی گیاهان جدا کرد. کرم برگ‌خوار را می‌توان توسط دشمنان طبیعی کنترل کرد. یک روش کنترل ارگانیک این آفت استفاده از باکتری Bacillus Thuringiensis است که می‌تواند لاروهای جوان را از بین‌ببرد. سموم شیمیایی نیز ممکن است به جمعیت دشمنان طبیعی آسیب برساند بنابراین باید با دقت انتخاب شوند.

کرم‌های ارتشی

Armyworms (Beet armyworm, Western striped armyworm) Spodoptera exigua

وجود سوراخ‌های تکی مدور یا سوراخ‌های گروهی نامنظم و نزدیک به‌هم در شاخ‌ساره‌ها از علائم وجود کرم ارتشی است. لاروهای جوان با تغذیۀ سنگین منجر به اسکلتی شدن برگ‌ها می‌شوند (فقط رگ‌برگ‌ها باقی می‌مانند). حشرات بالغ روی برگ‌ها به‌صورت خوشه‌ای تخم‌گذاری می‌کنند (۵۰ تا ۱۵۰ تخم). خوشه‌های تخم با یک پوشش سفید که به آن‌ها ظاهری پنبه‌ای یا کرکی می‌دهد، پوشیده شده‌اند.

لاروهای جوان به رنگ سبز روشن یا زردند درحالی‌که لاروهای بزرگ‌تر عموماً به رنگ سبز تیره‌اند و خطوط تیره و روشن در امتداد بدن خود دارند. قسمت زیرین بدن کرم صورتی یا زردرنگ است. این حشرات می‌توانند ۳ تا ۵ نسل در سال داشته باشند.

جهت کنترل بیولوژیک لارو می‌توان از دشمنان طبیعی مانند Bacillus thuringiensis استفاده کرد. بعضی از سموم شیمیایی در کنترل لاروها استفاده می‌شوند اما بسیاری از آن‌ها کارآیی کافی ندارند.

کرم مفتولی

(Wireworms (Aeolus spp, Anchastus spp, Melanotus spp, Limonius spp

لاروها به رنگ زرد-قهوه‌ای‌اند و پوستی نازک و براق دارند. آن‌ها با پیچیدن به دور ساقه خساراتی مانند سفید شدن سر ساقه، مرگ نهال و کاهش ایستادگی گیاه واردمی‌کنند. لاروهای کرم مفتولی می‌توانند در خاک یافت شوند. مرحلۀ لاروی بسته به گونۀ آن می‌تواند ۱ تا ۵ سال طول‌بکشد. در صورت وجود لاروها در خاک، به‌منظور کاهش جمعیت لارو باید مزرعه را در طول تابستان آیش گذاشت. از کاشت محصولات حساس (مانند غلات) بعد از هجوم کرم مفتولی بدون استفاده از سموم شیمیایی مناسب باید خودداری‌کرد. کاشت متناوب محصولات غیر میزبان می‌تواند راه‌ مناسبی در مدیریت کرم مفتولی ‌باشد.

کنۀ تاج اسفناج

(Spinach crown mite (Rhizoglyphus spp

علائم این آفت شامل برگ‌های تغییر شکل یافته و سوراخ‌های کوچک در برگ‌های تازه است. کنه‌ها ریز و شفافند و در اعماق تاج گیاه اسفناج زندگی می‌کنند. کنه می‌تواند به هر دوی نهال‌های تازه ظاهرشده یا گیاهان مسن آسیب برساند. آلودگی کنه در خاک‌هایی با مواد آلی زیاد و شرایط آب‌و هوایی خنک و مرطوب بیشتر می‌شود. زباله‌های محصول باید جهت کنترل و مدیریت کنه‌ها، بلافاصله پس از برداشت، نابود شوند. در صورت بروز آسیب زیاد و شرایط آب‌وهوایی خنک و مرطوب استفاده از کنه‌کش‌ها توصیه می‌شود.

مقاله پیشنهادی: مبارزه با کنه تارتن دولکه ای و کنه قرمز اروپایی + معرفی سموم کنه کش

جمع‌بندی

اسفناج گیاه فصول خنک است و به دلیل داشتن برگ‌هایی سرشار از مواد معدنی و ویتامین پرورش می‌یابد. فصل رشد این سبزی برگی کوتاه است و بسته به رقم، شرایط آب‌وهوایی و فصل رشد از کاشت تا برداشت آن ۶ تا ۱۰ هفته طول‌می‌کشد. دمای بالاتر از ۲۴ درجۀ سانتی‌گراد باعث به گل رفتن بوته‌های اسفناج می‌شود. اسفناج در خاک‌های لومی دارای زهکشی مناسب با اسیدیتۀ نزدیک به خنثی بهتر رشد می‌کند. جهت پیشگیری از برخی بیماری‌ها بذرها باید حتماً قبل از کشت با قارچکش‌های مناسب ضدعفونی شوند.

منابع

• Anderson, C. R. Spinach. University of Arkansas Division of Agriculture. Available at: http://www.uaex.edu/publications/pdf/fsa-6077.pdf. [Accessed 14 April 15]. Free to access. CABI Crop Protection Compendium. (2010). Spinacia oleracea (spinach) datasheet. Available at: http://www.cabi.org/cpc/datasheet/51117. [Accessed 14 April 15]. Paid subscription required.
• https://plantvillage.psu.edu/topics/spinach/infos
• https://www.burpee.com/gardenadvicecenter/vegetables/spinach/all-about-spinach/article10244.html
• https://www.almanac.com/plants/ GROWING SPINACH