نحوه پرورش انواع گیاهان دارویی

مقدمه

ایران با قدمت زیاد در استفاده از گیاهان دارویی و داشتن تنوع گیاهی و اقلیمی (۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان) به دلایل زیادی از جمله نداشتن برنامه اصولی در زمینه کشت این گیاهان، مکانیزه نبودن عملیات کاشت، داشت و برداشت و… سهم ناچیزی در تولید و صادرات گیاهان دارویی دارد.

در ایران ۸ هزار و ۴۲۵ گونه گیاهی شناسایی شده است که طبق بررسی های انجام شده ۲ هزار و ۳۰۰ گونه از آنها دارای خواص دارویی است اما هنوز بهره کافی از این گیاهان برده نشده است. ایران کشور ۴ فصل میباشد که توانایی تبدیل شدن به قطب تولید گیاهان دارویی در خاورمیانه را دارد.

بر اساس گزارش فائو ارزش تجارت گیاهان دارویی در سال ۲۰۱۰ حدود ۱۰۰ میلیارد دلار بوده و پیش بینی میشود که این ارزش در ۳۰ ساله آینده به ۵۰۰۰ میلیارد دلار برسد که سهم ایران فقط ۶۰۰ میلیارد دلار از تجارت جهانی این گیاهان است که بخش زیادی از این مقدار (حدود ۴۵۰ میلیون دلار) مربوط به صادرات زعفران است.

نعناع فلفلی Mentha piperita

خصوصیات گیاه شناسی

 نعناع فلفلی از خانواده ی نعناعیان گیاهی علفی و چند ساله می باشد که دارای ساقه ی چهارگوش به ارتفاع ۳۰ تا ۹۰ سانتی متر، برگ هایی بسیار معطر به رنگ سبز تیره و بیضی شکل با حاشیه دندانه دار میباشد. نعناع فلفلی گونه ای هیبرید است که از تلاقی دو گونه M. Viridis و M.aquatica است.

شرایط آب و هوایی

این گیاه در اکثر نقاط قابل کشت است اما مناطق گرم حاره ای و خیلی سرد مناسب کشت این گیاه نیست. این گیاه در طول دوره ی رویش به هوای نسبتاً گرم و نور کافی نیاز دارد. انتشار آن در منطقه ی مدیترانه است. شرایط روز بلند و دمای ۱۸ تا ۲۰ درجه با رطوبت مناسب منتج به بهترین عملکرد کمی و کیفی میشود.

در ایران نعناع فلفلی را میتوان در اکثر نقاط کشت نمود اما مناطق خیلی سرد یا گرم و مرطوب برای کشت این گیاه مناسب نمی‌باشد چون در طول دوره ی رویش به هوای نسبتا گرم و نور کافی نیاز دارد.

بهترین مکان ها جهت کشت نعناع فلفلی در ایران

• مناطق صحرایی خشک (مانند زرند، کرمان، گرمسار، قم، ورامین و کاشان)
• مناطق نیمه صحرایی گرم (مانند جنوب غربی کرمانشاه، ایلام به جز ناحیه ای در جنوب شرقی آن، شمال خوزستان، جنوب کهکیلویه و بویر احمد و قسمت های اعظم مرکز و غرب کرمان جنوب و شرق سیستان و بلوچستان)
• ناحیه‌ی مدیترانه ای (مانند بخش های مرکزی لرستان و چهار محال بختیاری، سمیرم، شهرضا و فریدونشهر) است.

کشت و تکثیر نعناع فلفلی

تکثیر این گیاه از طریق بذر، نشاء و ساقه های خزنده که جوانه و ریشه نابجا تولید میکنند (استولون) صورت میگیرد.

بافت مناسب خاک جهت کشت

خاک های لومی شنی با ترکیبات هوموسی و اسیدیته ۵ تا ۸ با زهکش مناسب جهت کشت این گیاه مناسب است.

زمان مناسب کاشت

کشت پائیزه در مهر ماه و کشت بهاره در اردیبهشت ماه انجام میگیرد.

 نیازهای اصلی غذایی

تمام گیاهان برای رشد احتیاج به ۱۶ عنصر معدنی ضروری دارند که بدون آنها قادر به کامل کردن چرخه ی رشدی خود نمی باشند. سه عنصر هیدروژن و اکسیژن و کربن از هوا جذب گیاه میشوند.

عناصر ماکرو که گیاهان به مقادیر بیشتری از آنها نیاز دارند که شامل نیتروژن، فسفر، پتاسیم، گوگرد، کلسیم و منیزیم است.

عناصر میکرو (آهن، روی، منگنز، بر، مس، مولیبدن و کلر) که به میزان خیلی کمی مورد نیاز است (کمتر از ۲۰۰ پی پی ام) از طریق محلول پاشی برگی را در اختیار گیاهان قرار داد.

جهت عناصر ماکرو اضافه کردن ۲ تا ۳ تن در هکتار کود حیوانی کاملا پوسیده در فصل پاییز و قبل از کاشت در زمین هایی که نعناع در آنها کشت میشود نتایج خوبی به همراه خواهد داشت.

• در سال اول ۶۰ تا ۹۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن، ۵۰ تا ۹۰ کیلوگرم در هکتار فسفر
• در سال دوم ۵۰ تا ۸۰ کیلوگرم فسفر، ۶۰ تا ۸۰ کیلوگرم پتاس و پس از آن سالانه اضافه کردن ۹۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم در هکتار کود ازته توصیه میشود.

نیاز آبی

به دلیل داشتن سیستم ریشه ای سطحی در این گیاه فواصل آبیاری نباید زیاد باشد که بر حسب فصل کاشت و منطقه هر ۵ تا ۱۰ روز باید آبیاری شود.

تراکم کاشت

تراکم مناسب جهت کاشت نعناع فلفلی ۷۰ هزار بوته در هکتار است که بوته ها باید به فاصلهٔ ۳۰*۵۰ کشت شوند. برای کاشت از بوته هایی که ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر طول و ۳ الی ۵ برگ دارند و یا ریشه های جانبی ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر طول و ۳ تا ۴ جوانه دارند استفاده میشود. کشت کرتی مناسب است ومتوسط عمر مزارع ۳ تا ۴ سال است و نیاز به تناوب ۴ ساله دارد.

 مراقبت های ویژه در زمان داشت محصول

مبارزه با علف های هرز در بهار و مبارزه با افات و بیماری هایی نظیر سفیدک سطحی، زنگ و پژمردگی ورتیسیلیومی

فرآوری

برگها و سر شاخه های گلدار دارای ۱ تا ۲ درصد اسانس هستند که اسانس نعناع فلفلی بیش از ۲۰ نوع ترکیب شیمیایی دارد و مهم ترین آن عبارت است از منتول منتوفوران، منتون و …

عملکرد

میزان تولید محصول ۱۲ تا ۲۰ تن سرشاخه است که از آن حدود ۳۰ تا ۶۰ کیلوگرم اسانس گرفته میشود. میزان اسانس به دست آمده در فصول مختلف سال متفاوت است. به طور مثال در خرداد و تیر ۲ تا ۴ کیلوگرم و در شهریور ماه ۱ تا ۲ کیلوگرم اسانس به ازای هر تن سر شاخه ی تر میباشد. مقادیر مناسب نیتروژن سبب افزایش اسانس نعناع فلفلی میشود.

خواص نعناع فلفلی

این گیاه یکی از مهم ترین گیاهان دارویی است که امروزه در صنایع داروسازی آرایشی بهداشتی و غذایی استفاده میشود. نعناع فلفلی دارای خواصی مانند ضد اسپاسم، پیشگیری از استفراغ ضد نفخ و خنک کننده است. منتول موجود در اسانسش یک ماده ی ضد باکتریال قوی می باشد. همچنین از اسانس نعناع فلفلی برای معطر کردن داروها خمیر دندان ها آدامس ها و… استفاده میشود.

ختمی Althea officinalis

خصوصیات گیاه شناسی

ختمی یکی از گیاهان تیره ی پنیرک گیاهی پایا است به ارتفاع ۷۰ تا ۲۰۰ سانتی متر که دارای ساقه عمودی و کرکدار میباشد. برگ های آن به رنگ سبز تیره، متناوب و حاشیه برگها دندانه دار و سطح برگ ها پوشیده از کرک می باشد. برگ ها در قسمت پایینی قلبی شکل اما در قسمت بالایی ساقه تقریبا تخم مرغی شکل هستند.

شرایط آب و هوایی مورد نیاز

خاستگاه این گیاه منطقه ی مدیترانه است. هوای گرم و مرطوب برای رویش ختمی مناسب می باشد. ختمی در آسیا اروپا و شمال آفریقا گسترش دارد مناطق پیشنهادی برای کشت این گیاه در کشور ما شامل بخش اعظم کرمانشاه، بخش های مرکزی لرستان، شمال شرقی خوزستان، یاسوج، شمال غربی فارس، سمیرم، شهرضا، چهار محال بختیاری و بخش اعظم مازندران می باشد.

کشت و تکثیر

تکثیر ختمی از طریق بذر نشاء و تقسیم بوته میباشد. مقدار بذر مورد نیاز جهت تولید نشاء در یک هکتار ۱ کیلوگرم و در کشت مستقیم بذر در زمین ۵ تا ۶ کیلوگرم است. فواصل کاشت (۳۰ یا۴۰)*(۶۰ یا۷۰) می‌باشد.

زمان مناسب جهت کشت مستقیم اوایل بهار و یا اواخر پاییز و زمان مناسب جهت کشت درخزانه اواسط زمستان می باشد. طول مدت جوانه زنی بذور ختمی ۳ الی ۴ هفته است و مدت زمان لازم برای انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی ۲٫۵ الی ۳ ماه می‌باشد.

نکته بذرهای تازه ی ختمی قوه ی رویشی مناسبی ندارند و بذور جهت جوانه زنی و برطرف شدن دوره خواب نیاز به پس رسی دارند.

مقاله مرتبط: کود دهی و نگهداری پس از کاشت نشاء در زمین اصلی

نیازهای اصلی غذایی

همه ی گیاهان جهت رشد احتیاج به ۱۶ عنصر معدنی ضروری دارند که بدون آنها قادر به رشد نمی باشند. گیاهان سه عنصر هیدروژن، اکسیژن و کربن را از هوا جذب می کنند. عناصر میکرو مانند آهن و مس و روی و… که به میزان خیلی کمی مورد نیاز گیاه است را می توان از طریق محلول پاشی برگی در اختیار گیاه قرار داد.

جهت در اختیار قرار دادن عناصر ماکرو میتوان به صورت زیر کود دهی انجام گیرد:حدود ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار کود حیوانی کاملا پوسیده شده. ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم در هکتار کود ازته. ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در. هکتار اکسید پتاسیم.

نیاز آبی

 ختمی به دلیل داشتن سیستم ریشه ای عمیق به کم آبی مقاوم است اما آبیاری منظم به فواصل ۷ تا ۱۰ روز سبب افزایش عملکرد آن میشود.

 مراقبت های لازم شامل وجین علف های هرز و تنک کردن به صورتی که فاصله بین بوته ها ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر باشد.

بافت خاک مناسب جهت کشت

خاک های لومی و عمیق با اسیدیته ۷ جهت کشت این گیاه مناسب میباشد.

زمان مناسب برداشت

برداشت برگ و گل ختمی در طول تابستان صورت می گیرد و برداشت ریشه در پائیز سال دوم انجام میشود. قبل از برداشت ریشه در پاییز باید اندام های هوایی گیاه را از سطح خاک قطع نمود و دقت کرد که رطوبت خاک در حدی باشد که خاک به ریشه ها نچسبد.

عملکرد

۰٫۵ تا ۰٫۷ تن برگ و گل خشک در هکتار و ۱ تا ۱٫۵ تن ریشه خشک در هکتار میباشد.

خواص درمانی ختمی

جهت تسکین سرفه وبیماری های تنفسی، نرم کردن مخاط، ملین و برطرف کننده ی یبوست، پایین آورنده تب وتنظیم قندخون استفاده می‌شود. همچنین ریشه ختمی پوست را نرم میسازد و ناراحتی های پوستی را برطرف میکند.

 آویشن Thymus vulgaris L

خصوصیات گیاه شناسی

آویشن یکی از گیاهان تیره نعناعیان میباشد. گیاهی است چندساله و دائمی دارای ساقه های متعدد به ارتفاع ۱۰ تا ۴۵ سانتی متر که دارای کرک های سفید رنگ میباشد. برگها به رنگ سبز خاکستری و خیلی کوچک و تا حدودی همیشه سبز هستند. گلها کوچک و گاهی خوشه ای به رنگ سفید مایل به بنفش و گاهی هم به رنگ سرخ و صورتی دیده می شوند.

اقلیم مورد نیاز گیاه

آویشن به آب و هوایی معتدل و ملایم، متمایل به گرم و خشک و آفتابی نیاز دارد (آویشن به صورت طبیعی در نواحی خشک تا معتدل گرم در دماهای بالا و تشعشع شدید آفتاب رشد می کند).

آویشن گیاهی حساس به سرمای زمستانه است اما در بین رقم های مختلف میزان این حساسیت متفاوت است. به عنوان مثال آویشن آلمانی از ارقام مقاوم به سرما می باشد. این گیاه در کشور ما در مناطقی مانند جنوب غربی کرمانشاه، ایلام، شمال خوزستان، مرکز و جنوب فارس قسمت های اعظم کرمان واصفهان رشد میکند.

نحوه تکثیر

آویشن از طریق بذر، قلمه و تقسیم بوته تکثیر میشود که عدم یکنواختی در پوشش مزرعه همیشه یکی از مشکلات اساسی کشت مستقیم بذر در زمین می باشد، به همین علت کشت نشایی توصیه میشود که تولید نشاء در گلخانه و سپس انتقال آنها به مزرعه است.

مقدار بذر مورد نیاز جهت تولید نشاء برای یک هکتار ۵۰۰ تا ۶۰۰ گرم میباشد. میزان نشاء مورد نیاز در یک هکتار ۱۶ تا ۲۴ هزاراست. میزان بذر لازم جهت کشت مستقیم بذر تقریبا ده برابر بذر لازم در کشت نشایی میباشد.

زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه اواخر اسفند ماه میباشد و نشاءها زمانی به مزرعه انتقال داده میشوند که دارای ارتفاع ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر باشند (حدوداً ۳۰ الی ۴۵ روز پس از جوانه زنی).

زمان کشت مستقیم بذر اوایل بهار یا اواسط پاییز میباشد. طبق تحقیقات انجام شده جهت دستیابی به عملکرد بالاتر، فاصله روی ردیف ها ۱۵ تا ۲۵ سانتی متر و فاصله بین ردیف ها ۵۰ سانتی متر در نظر گرفته شود.

بافت خاک مناسب

خاک های سبک (لومی شنی) که دارای کلسیم باشند با زهکشی مناسب و دارای اسیدیته ۶ تا ۶٫۵ مناسب کشت آویشن میباشد. خاک های سنگین برای کشت آویشن مناسب نبوده و موجب کاهش اسانس وعملکرد پیکر رویشی آن میشود.

نیازهای اصلی غذایی

گیاهان جهت رشد به ۱۶ عنصر معدنی نیاز دارند. سه عنصر هیدروژن، اکسیژن و کربن را از هوا جذب می‌کنند. عناصر میکرو مانند آهن، روی، منگنز، مس، بر، مولیبدن و کلر که به میزان خیلی کمی مورد نیاز گیاه است را می توان از طریق محلول پاشی برگی در اختیار گیاه قرار داد. عناصر ماکرو شامل N، P، k،S، Caو Mg میباشد. جهت در اختیار قرار دادن عناصر ماکرو باید کود دهی انجام گیرد.

 با توجه به اینکه آویشن به مدت ۴ الی ۶ سال در مزرعه باقی می ماند میزان مناسب کود دامی کاملا پوسیده شده (تقریبا ۲۰ تا ۳۰ تن در هکتار) قبل از کاشت لازم است.

همچنین در فصل بهار قبل از کاشت آویشن ۴۰ تا ۶۰ کیلو گرم در هکتار کود ازت،۵۰ تا ۸۰ کیلوگرم در هکتار کود فسفر و به همین میزان کود پتاسه در اختیار گیاه قرار گیرد. از سال دوم به بعد هر ساله در فصل بهار باید ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم ازت در هکتار و محلول پاشی برگی جهت سایر عناصر غذایی نیز صورت گیرد.

نیاز آبی

 آویشن به عدم تهویه مناسب خاک و غرقابی حساس است و تقریبا پس از جوانه زنی و سبز شدن به آبیاری کم (حدود ۳ تا ۴ روز) نیاز دارد. آبیاری زیاد باعث پوسیدگی ساقه و ریشه شده وگیاه دچار بیماریهای قارچی میگردد.

مراقبت های لازم در زمان داشت

 شامل آبیاری منظم مبارزه با آفات (شته ها، اگروتیس یا کرم طوقه بر ونماتد) و بیماری ها و علف های هرز میباشد. جهت مبارزه با علف‌های هرز شخم بین ردیف ها لازم است و از سال دوم به بعد میتوان از علف کش ها در پایان فصل رشد (مهر و آبان) استفاده کرد.

برداشت

 طبق تحقیقاتی در کرج مناسب ترین زمان برای اولین برداشت اواسط بهار همزمان با شروع گلدهی میباشد.

دومین برداشت اواسط تابستان همزمان با دومین گلدهی و آخرین برداشت اواسط پائیز باید انجام گیرد. بهترین زمان برداشت جهت اسانس گیری از آویشن ۲۰ خرداد ۱۷ مرداد میباشد. برداشت از ۲۰ مرداد تا ۴ آبان موجب کاهش مقاومت این گیاه به سرما و تاخیر در گلدهی در سال بعد میگردد.

خواص آویشن

از آویشن میتوان در صنایع غذایی، بهداشتی، آرایشی و داروسازی استفاده کرد. روغن آویشن دارای خواصی مانند ضد اسپاسم ضد قارچ ضدعفونی کننده و خلط آور می باشد.

اسانس آویشن از جمله ۱۰ اسانس معروف می باشد که دارای خواص ضد باکتریایی ضد قارچی آنتی اکسیدان نگهدارنده غذا و تأخیر دهنده ی پیری است و جایگاه خاصی در تجارت جهانی دارد. آمریکا و اروپا از بازارهای عمده ی مصرف کننده آویشن هستند. آمارها نشان میدهد که آمریکا سالانه هزار تن آویشن وارد میکند.

بادرنجبویه Melissa officinalis

خصوصیات گیاه شناسی

گیاهی علفی و چند ساله از تیرهٔ نعناعیان که ارتفاع آن به ۳۰ تا ۸۰ سانتیمتر و حتی بیشتر می رسد. در شرایط معمول ارتفاع آن از ۴۰ سانتی متر تجاوز نمی کند. دارای برگ‌های پهن و تخم مرغی شکل که به صورت متقابل روی ساقه ی چهار گوش آن قرار دارد.

اقلیم مورد نیاز

 خاستگاه اصلی آن شرق مدیترانه می باشد. این گیاه در شرایط آب و هوایی مختلف رشد میکند اما مناطق مرتفع و سردسیر به دلیل فصل رویش کوتاه باعث کاهش عملکرد میشوند. آب و هوای مرطوب نیز باعث کاهش عملکرد اسانس آن میشود.

بادرنجبویه شرایط آفتاب و سایه را تحمل میکند. نواحی نیمه صحرایی گرم مانند اندیمشک، مسجد سلیمان، قصرشیرین، زاهدان، کرمان و نواحی مدیترانه ای مانند اطراف کرج، قزوین، شهرکرد، سمیرم، آباده، اصفهان، فریدونشهر، خرم آباد و…در ایران جهت کشت این گیاه مناسب می باشند.

نحوه تکثیر

نحوه ی تکثیر این گیاه از طریق بذر قلمه و تقسیم بوته میباشد اما روش تجاری تولید از طریق بذر و تولید نشاء میباشد. میزان بذر مورد نیاز جهت تولید نشاء برای یک هکتار زمین ۵۰۰ گرم است.

کشت

فواصل کشت ۳۰-۴۰*۵۰-۶۰ سانتی متر میباشد. در صورتی که کشت مکانیزه باشد بسته به نوع ماشین آلات فواصل بین ردیف ها ۸۰ الی ۱۲۰ در نظر گرفته می‌شود.

زمان مناسب برای کشت در خزانه در اوایل بهار: در اواسط زمستان کشت در خزانه انجام میگیرد و جهت کشت نشاء در اوایل پاییز: کشت در خزانه اواخر تابستان صورت میگیرد.

طول مدت جوانه زنی بذور ۲۵ الی ۳۰ روز است و زمان مناسب برای انتقال نشاء از خزانه به زمین اصلی ۴۵ تا ۶۰ روزمی‌باشد.

نکته بذرهای بادرنجبویه دارای قوه نامیه ی کمی هستند لذا برای افزایش آن باید بذرها را به مدت ۱۶ الی ۲۰ ساعت در آب خیساند و یا اینکه بذور را در دمای صفر درجه به مدت ۴۸ ساعت نگهداری کرد.

بافت خاک مورد نیاز

این گیاه در هر نوع خاکی قادر به رویش میباشد اما خاک لومی با زهکشی مناسب و اسیدیته ۶٫۵ تا ۷ برای رویش گیاه مناسب می باشد.

آبیاری

 با توجه به منطقه و فصل کاشت آبیاری متفاوت است. در ابتدای انتقال نشاء فواصل آبیاری هر ۳ تا ۴ روز بوده اما با استقرار گیاه به ۶ تا ۷ روز افزایش می یابد.

نیازهای غذایی

 بادرنجبویه نیز مانند سایر گیاهان جهت تکمیل چرخه ی رویشی خود به ۱۶ عنصر معدنی نیاز دارد. سه عنصر هیدروژن، اکسیژن و کربن از طریق هوا جذب گیاه میشود.

عناصری مانند آهن و مس که به میزان خیلی کمی مورد نیاز است از طریق محلول پاشی در اختیار گیاه قرار میگیرد. جهت عناصر ماکرو مانند تمامی گیاهان برگی اضافه کردن کود حیوانی کاملا پوسیده قبل از کاشت باعث کمک به رشد گیاه میشود.

۵۰ تا ۷۰ کیلوگرم در هکتار کود ازته، ۵۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار کود فسفاته و ۸۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار کود پتاس در بادرنجبویه توصیه میشود.

مراقبت های زمان داشت محصول

مبارزه با آفات و بیماری ها و علفهای هرز باید به موقع صورت گیرد. آبیاری به صورت منظم انجام شود و تناوب کشت رعایت گردد. در صورت داشت صحیح محصول بادرنجبویه را میتوان ۳ تا ۴ سال متوالی از یک زمین کشت شده برداشت کرد.

برداشت

در چند نوبت از خرداد ماه تا مهر و قبل از گلدهی بادرنجبویه انجام میشود. گیاهان باید از فاصله ۴ تا ۵ سانتی متری سطح خاک برداشت شوند و قطرات شبنم روی گیاه هنگام برداشت باید کاملا خشک شده باشد.

عملکرد

ده تا بیست تن پیکر رویشی در هکتار که در صورت خشک کردن به دو تا چهار تن در هکتار تقلیل می یابد.

خواص بادرنجبویه

دارای اثرات زیادی از جمله ضد اسپاسم، مقوی معده، ضدنفخ، پایین آورنده ی قند خون، جلوگیری ازریزش مو، آسان کننده ی عمل هضم، درمان اختلالات گوارشی و قلبی، ضدباکتری، ضد ویروس و آرامبخش می باشد.

جمع بندی

از آنجا که تجربه ها ی عملی و علمی استفاده از داروهای گیاهی را بسیار مفید و کاربردی دانسته در دهه های اخیر مردم استفاده از داروهای گیاهی را به داروهای شیمیایی ترجیح می دهند این امر موجب رشد سریع تقاضا برای گیاهان دارویی در جهان شده است. معرفی این گیاهان به کشاورزان و آشنایی هر چه بیشتر با نحوه کشت و احتیاجات گیاهان دارویی کمک شایانی در توسعه و کشت این گیاهان میکند.