کاشت، داشت و برداشت گندم

مقدمه

در کشور ما و بسیاری دیگر از کشورهای جهان گندم به‌عنوان اصلی‌ترین ماده غذایی شناخته می‌شود و نقش استراتژیک و تعیین‌کننده گندم در امنیت غذایی کشورها غیر قابل انکار است. با توجه به اهمیت گندم به‌عنوان منبع اصلی مواد غذایی در کشورمان تولید پایدار آن و بی‌نیازی از واردات این محصول استراتژیک همیشه جزء اهداف دولت در بخش کشاورزی بوده است.

با وجود تلاش‌های صورت گرفته و اختصاص مقدار زیادی از اراضی کشور برای کشت گندم ولی به خاطر عملکرد پایین گندم در کشورمان در مقایسه با دیگر کشورها تاکنون نتوانسته‌ایم به‌خوبی از پتانسیل‌های موجود در این زمینه استفاده کنیم و جایگاه مناسبی در بین کشورهای تولید کننده این محصول به خود اختصاص دهیم. در این مقاله علاوه بر توضیح روش‌های کشت موجود تلاش خواهیم کرد تا راهکارهایی را نیز برای بهبود عملکرد گندم به شما کشاورزان عزیز ارائه دهیم.

گیاه‌شناسی گندم

گندم گیاهی از خانواده Poaceae و از جنس Tiriticum است. دارای گل‌آذین سنبله است. دانه گندم میان دو پوشش به نام‌های لما (پوشینه بیرونی) و پالئا (پوشینه درونی) قرار گرفته است. گندم دارای برگ‌های نازک و کم عرض است که زبانه‌های کوچکی دارند.

آماده‌سازی زمین

ازآنجا که ریشه‌های گندم به‌صورت سطحی رشد می‌کنند برای آماده‌سازی زمین گندم به‌طور معمول فقط از یک شخم سطحی استفاده می‌شود. شما می‌توانید این کار را با گاوآهن برگردان دار و تا عمق حدود ۲۵ سانتیمتر انجام دهید در صورت وجود کلوخه در بستر کشت می‌توانید یک دیسک سطحی بزنید و سپس با استفاده از لولر اقدام به تسطیح خاک نمایید این کار علاوه بر کمک به کشت یکنواخت‌تر در آبیاری نیز مؤثر است.

شما باید بر اساس امکانات موجود در منطقه خود تلاش کنید تا با کمترین ورود ماشین‌آلات به زمین خود بتوانید آماده‌سازی زمین خود را انجام داده و اقدام به کشت کنید به‌عنوان‌مثال اگر امکان استفاده از ماشین‌آلات چندکاره جهت کوددهی، دیسک و کاشت بذر را به‌طور هم‌زمان داشته باشید علاوه بر اینکه زمین شما از فشرده شدن زیاد در امان می‌ماند کشت شما نیز بسیار سریع‌تر و یکنواخت‌تر انجام خواهد شد و در نهایت تراکم مناسبی را در مزرعه خواهید داشت. به‌هرحال یکی از دلایل اصلی پایین بودن عملکرد گندم در زمین‌های ما در مقایسه با دیگر کشورها مدیریت ضعیف و عدم استفاده مناسب از ادوات موجود در هنگام آماده‌سازی زمین و کاشت است.

کاشت گندم

به‌طورکلی روش‌های کشت گندم عبارت است از:

۱) نواری

در زمین‌هایی که دارای شیب مناسب هستند و شرایط برای تسطیح در آن‌ها مهیا است می‌توان از این روش استفاده کرد. در این زمین‌ها به خاطر شیب مناسب ایجاد جویچه لازم نیست. در این سیستم از ماشین‌های بذرکار استفاده می‌کنند و زمین را می‌توان در قطعات بزرگ آبیاری نمود. در این روش می‌توان از دستگاه کمباین که هم‌زمان می‌تواند دیسک، تسطیح و کاشت را انجام دهد استفاده نمود. در این روش کاشت اگر شیب زمین مناسب نباشد مرزهای زیادی در زمین ایجاد و درنتیجه کشت شبیه به روش کرتی خواهد شد.

۲) خطی یا فارویی

در این روش پس از انجام شخم و دیسک و تسطیح زمین، بذرپاشی با دستگاه سانتریفوژ(کودپاش) انجام می‌شود و سپس با فاروئر جوی و پشته‌هایی با عرض کم (حدود ۱۰ تا ۲۵ سانتیمتر) و عمق کم ( حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر) در زمین ایجاد می‌شود و ممکن است در هنگام آبیاری حالت غرقابی ایجاد شود. در این روش بذرها به‌صورت یکنواخت پخش نشده و برخی به خاطر قرارگیری در کف جویچه­‌ها نمی‌توانند به‌خوبی رشد کنند و با بوته‌های روی پشته رقابت کنند. درنهایت تراکم مناسبی به دست نخواهد آمد و مقدار زیادی از بذور از بین می‌روند.

۳) کرتی

این روش سنتی و بسیار نامناسب است و معمولاً به خاطر کوچک بودن زمین و شیب نامناسب و همچنین کمبود آب در بعضی نقاط بکار می‌رود. به‌طور معمول در این سیستم پس از گاوآهن و دیسک اقدام به بذرپاشی نموده و سپس با دیسک آن‌ها را زیر خاک برده و با مرزبند، مرزهایی در زمین ایجاد می‌کنند، این کار خود باعث جلوگیری از ورود ماشین‌آلات داشت و برداشت در مراحل بعد به زمین خواهد شد که کاهش شدید عملکرد نهایی را به دنبال خواهد داشت.

۴) کشت بر روی پشته‌های بلند

جدیدترین روش کشت گندم است که در حال حاضر در کشورهای پیشرفته در زمینه کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش ۲ تا ۳ ردیف بذر (با فاصله ردیف‌های روی پشته حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر ) بر روی یک پشته بلند و با عرض زیاد( حدود ۴۵ تا ۷۰ سانتیمتر) کاشته می‌شود در این سیستم عرض جویچه ­ها حدود ۳۰ – ۲۵ سانتیمتر و ارتفاع پشته‌ها (عمق جویچه­ ها) حدود ۱۲ تا ۲۰  سانتیمتر است. آب در جویچه ­ها جریان یافته و رطوبت به‌صورت نشتی در اختیار بذور قرار می‌گیرد، مزیت آن غرقاب نشدن بوته‌ها است.

در این روش پس از شخم عمیق، دیسک و تسطیح زمین، قبل از آنکه اقدام به کاشت بذر نمایند با استفاده از دستگاه خط‌ زن جوی و پشته‌هایی را ایجاد کرده و سپس یک آبیاری سنگین انجام می‌دهند تا علف‌های هرز را تحریک به جوانه‌زنی کنند و سپس دستگاه کاشت را وارد زمین می‌کنند. در این دستگاه بیلچه‌های کولتیواتور قبل از لوله‌های خروج بذر قرار گرفته‌اند و علف‌های هرز را از بین می‌برند و بذور بر روی پشته به‌صورت ردیفی( به‌طور معمول ۳ ردیف) و با عمق ۸ تا ۱۲ سانتیمتر قرار می‌گیرند.

به خاطر عمق زیاد کاشت بذور و رطوبت زیاد در عمق خاک در این سیستم پس از کاشت بذور، آبیاری تا حدود ۴۰ روز در زمین انجام نمی‌شود.

ازآنجاکه مقدار زیادی از علف‌های هرز در هنگام کاشت از بین رفته و بذور باقیمانده نیز در نزدیکی سطح قرار می‌گیرند در مدت نسبتاً طولانی عدم آبیاری به خاطر رطوبت کم قادر به جوانه‌زنی نخواهند بود.

مزایای کشت بر روی پشته های بلند

برخی از مزایای سیستم کاشت بذر بر روی پشته‌های بلند شامل موارد زیر است.

• تولید بیشتر
• کاهش فرسایش (به خاطر هدایت آب توسط فاروها)
• کاهش ورس (به خاطر عدم قرارگیری در شرایط غرقابی)
• سبز شدن بیشتر و یکنواخت بذور
• کاهش مصرف علف‌کش‌ها
• کاهش سله و خفگی بذور
• افزایش راندمان مصرف کود به خاطر کود دهی به‌صورت نواری
• کاهش شدید مصرف بذر (ممکن است با مصرف۵۰ تا ۷۵ کیلوگرم بذر بتوان به تراکم مناسب دست یافت)
• آبیاری آسان قبل از کاشت بذر و کنترل علف‌های هرز خارج شده از زمین

زمان مناسب کاشت

زمان کاشت گندم در عملکرد نهایی تأثیر بسیار زیادی دارد و باید با دقت مورد بررسی قرار گیرد.

ازآنجا که صفر فیزیولوژیک گندم ۴ درجه است و با کاهش دمای خاک به زیر ۴ درجه رشد گندم متوقف می‌شود، باید دقت کنید تا بر اساس آمارها و پیش‌بینی‌های هواشناسی زمانی را برای کشت انتخاب کنید که گندم فرصت کافی برای رسیدن به مرحله پنجه دهی را داشته باشد. در این زمان گندم بیشترین مقاومت را در برابر سرما خواهد داشت و اگر زود یا دیر اقدام به کشت کنید عملکرد نهایی بشدت تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

به‌طور معمول گندم‌های پاییزه را از اواسط آبان تا اواخر آذر کشت می‌کنند که البته زمان دقیق را باید برای هر منطقه و بر اساس شرایط آب و هوایی همان منطقه تعیین نمود، به‌ عنوان‌ مثال برای بعضی از مناطق سردسیر کشت باید در مهرماه انجام شود.

مقدار مصرف بذر گندم در هکتار

در بسیاری از مناطق کشورمان آب کافی برای آبیاری زمین‌های گندم وجود ندارد و درنتیجه گندم به‌صورت دیم کاشته می‌شود و در این روش نزولات آسمانی نقش بسیار تعیین کننده‌ای در عملکرد نهایی خواهند داشت با این‌حال کشاورزان بر اساس تجربیات خود مقدار بذر را انتخاب می‌کنند و درهرصورت میزان بذر کاشته شده در این‌گونه زمین‌ها بسیار کمتر از کشت‌های آبی خواهد بود تا این بذور بتوانند حداقل آب مورد نیاز خود را از رطوبت موجود به دست آورند و ریسک تلف شدن بذرها نیز کاهش یابد. در زمین‌های مرطوب معمولاً میزان بذر بیشتری کشت می‌شود.

به‌طور معمول در کشت دیم حدود ۶۰ کیلوگرم و در کشت آبی حدود ۲۰۰ کیلوگرم در هکتار بذر بکار می‌رود. هر چه تجهیزات مکانیزه در هنگام کشت بیشتر در اختیار باشد کشت منظم‌تر انجام می‌شود و هدر رفت بذر کاهش یافته و در نتیجه بذر کمتری مصرف می‌شود و برعکس اگر کشت به‌صورت سنتی انجام شود بسیاری از بذور به خاطر قرارگیری در عمق نامناسب و یا خورده شدن توسط جانوران از بین می‌روند و مصرف بذر افزایش می‌یابد.

از جمله عوامل جانبی که کشاورزان را ناچار به استفاده از مقدار بذر بیشتری می‌کنند می‌توان به اندازه درشت بذر برخی ارقام، پنجه‌زنی کم بعضی از واریته ها، کشت دیرهنگام، خاک سنگین، استفاده از بذرکار سانتریفیوژ، بذرپاشی با دست، قوه نامیه پایین بذر و … اشاره نمود.

آبیاری گندم

هم‌زمان با رشد قسمت‌های مختلف ساقه و پنجه‌ها، نیاز گندم به آب و مواد غذایی نیز افزایش می‌یابد و با ظهور سنبله‌ها به حداکثر می‌رسد. به‌طور کلی آبیاری گندم معمولاٌ در ۵ مرحله اصلی صورت می‌گیرد:

• جوانه زدن
• پنجه دادن
• ساقه رفتن
• گلدهی
• دانه بستن

کمبود آب در مراحل پایانی خصوصاً در مرحله دانه بستن می‌تواند به‌شدت عملکرد نهایی را کاهش دهد و مدیریت صحیح آب می‌تواند نقش زیادی در بهبود عملکرد داشته باشد.

نیاز غذایی گندم

ازآنجاکه برخی مواد غذایی مثل پتاسیم در بعضی از خاک‌های ما به وفور یافت می‌شود و از طرفی بیش‌بود مواد غذایی می‌تواند باعث آسیب به گیاهان شده و جذب مواد غذایی را نیز کاهش دهد باید برای مناطق و زمین‌های مختلف بر اساس آزمون خاک، اقدام به کود دهی نمود تا علاوه بر بهبود عملکرد و کاهش هزینه‌ها از آلودگی محیط‌زیست نیز تا حد امکان کاسته شود.

بر اساس آزمون خاک کودهای ازت، پتاس و فسفر را در هنگام کاشت گندم به خاک اضافه کرده و با دیسک آن‌ها را با خاک مخلوط می‌کنند. ازآنجاکه کود نیتروژن به سرعت از دسترس گیاه خارج می‌شود و جذب آن نیز سریع‌تر از فسفر و پتاس است این کود را در چند مرحله در اختیار گیاه قرار می‌دهند (به‌طور معمول ۵۰ کیلو در هکتار در زمان کاشت به‌عنوان کود پایه و ۱۰۰ کیلو در مرحله پنجه‌زنی، ۱۰۰ کیلو در مرحله ساقه دهی و ۱۵۰ کیلو در مرحله خوشه رفتن به‌عنوان کود سرک). فسفر را می‌توان به‌صورت سوپر فسفات تریپل و در حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت بذر استفاده نمود. در مورد پتاسیم علاوه برافزایش اندازه دانه و عملکرد دانه بهبود مقاومت گیاه و کیفیت دانه نیز مدنظر است و مصرف حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم در هکتار البته با توجه به نتیجه آزمایش خاک توصیه می‌شود.

نکته: در صورتی که قبل از گندم در زمین ذرت  کشت شده باشد مقدار کود اوره را کمی بیشتر در نظر می‌گیرند.

نکته: استفاده از عناصر میکرو خصوصاً سولفات آهن و سولفات روی (هر کدام حدود ۴۰ کیلو در هکتار) اهمیت زیادی دارد و مصرف منگنز، بر، مس و مولیبدن نیز به مقدار کم توصیه می‌شود.

مبارزه با علف‌های هرز

علف‌های هرز علاوه بر اینکه حدود ۲۵% از عملکرد گندم را کاهش می‌دهند، برداشت محصول را نیز با مشکل مواجه ساخته و کیفیت نهایی محصول را نیز کاهش می‌دهند.

کنترل علف‌های هرز با دو روش کلی صورت می‌گیرد

۱- کنترل زراعی ۲- کنترل شیمیایی

کنترل زراعی

• رعایت تناوب مثل کاشت گندم پس از گیاهان وجینی (آفتابگردان، ذرت، حبوبات و…)
• شخم در سال آیش و قبل از گل دادن علف‌های هرز یک‌ساله
• استفاده از روش شخمی که از مرکز مزرعه شروع و در کناره‌های مزرعه به پایان می‌رسد که می‌تواند باعث کاهش انتشار علف هرز در مزرعه شود.
• ایجاد تراکم مناسب به جهت جلوگیری از ایجاد فضا برای علف‌های هرز
• استفاده از بذور بوجاری شده و خالص
• عدم استفاده از کود دامی تازه
• و…

کنترل شیمیایی

درصورتی‌که آلودگی علف‌های هرز بیش از آستانه اقتصادی باشد لازم است تا با مبارزه شیمیایی آن‌ها را کنترل کنیم. در زمان سم‌پاشی توجه به موارد زیر ضرورت دارد.

• شناخت علف‌های هرز و استفاده از علف‌کش مناسب
• زمان و میزان سم‌پاشی اهمیت زیادی دارد به‌عنوان مثال در هوای سرد زمستان یا هوای ابری سم‌پاشی اثر مناسب را نخواهد داشت و ممکن است مجبور باشید که زمان سم‌پاشی را به ساعات گرم تر روز منتقل کنید.
• قبل از شروع سم‌پاشی باید بر اساس اندازه زمین و شرایط موجود سم‌پاش و نازل مناسب را انتخاب کنید.
• با توجه به ایجاد مقاومت در علف‌های هرز باید در انتخاب سم کاملاً دقت کنید و نباید از سموم هم‌خانواده به‌طور متوالی در یک زمین استفاده کنید، در صورت بی‌توجهی به این مورد در سال‌های بعد مجبور خواهید بود از سموم جدیدتر، قوی‌تر و گران‌تر استفاده کنید.

نکته: با توجه به اینکه پس از چند سال کشت گندم علف‌های هرز باریک برگ گسترش می‌یابند می‌توان با یک سال کشت یک گیاه پهن‌برگ مثل کلزا و مبارزه شیمیایی با علف‌های باریک برگ به راحتی آن‌ها را کنترل و از استفاده بیش‌ازحد سموم گران‌قیمت بی‌نیاز شد.

آفات و بیماری‌ها

سن گندم

این حشره یکی از مهم‌ترین آفات گندم است و در دو مرحله خسارت می‌زند. بنابراین لازم است تا مزرعه در محدوده زمانی خاص ( بنابر دما در مناطق مختلف متفاوت است ولی معمولاً در بهار و زمانی که دما به حدود ۱۰ درجه می‌رسد) مورد پایش قرار گرفته و اگر تعداد آن‌ها از آستانه اقتصادی (حدود ۴ تا ۵ سن مادر در متر مربع) عبور کرد اقدام به مبارزه شود. در صورت عدم مبارزه مناسب و تخم‌گذاری در پشت برگ‌ها پوره‌های خارج شده از تخم با تغذیه از شیره دانه مرحله دوم آسیب را به مزرعه وارد خواهند ساخت در این زمان نیز اگر آسیب بیش از آستانه اقتصادی (حدود ۶ تا ۷ پوره در متر مربع) باشد باید اقدام به مبارزه نمود، در غیر این صورت عملکرد به‌شدت کاهش خواهد یافت.

سیاهک پنهان

سیاهک پنهان یک بیماری قارچی است و باعث کاهش رشد ساقه و برگ‌ها می‌شود و رنگ برگ‌های بالایی به آبی مایل به سبز تغییر می‌کند. در صورت بی‌توجهی علاوه بر آلوده شدن دانه‌ها به اسپور های قارچی در زمان خرمن‌کوبی، خاک نیز آلوده شده و این آلودگی تا ۱ سال می‌تواند در خاک باقی بماند.

سفیدک سطحی

سفیدک سطحی یک نوع بیماری قارچی است که در اثر افزایش رطوبت و معمولاً از اوایل فروردین تا اوایل خرداد به وجود می‌آید و در ابتدا با ایجاد لکه‌هایی با پوشش تارعنکبوتی سفید بر روی برگ‌های پایینی آغاز می‌شود و به‌مرور ضخامت آن‌ها افزایش یافته و به رنگ خاکستری و قهوه‌ای روشن تمایل پیدا می‌کنند. بهتر است در مناطق مستعد از ارقام مقاوم استفاده شود.

برداشت گندم

زمانی که بذرها تقریباً سفت شد و رطوبت آن‌ها به حدود ۱۲ تا ۱۴ درصد رسید می‌توان برداشت را آغاز نمود.

در زمان برداشت کیفیت کمباین (سالم و جدید بودن) می‌تواند تأثیر زیادی روی عملکرد داشته باشد و ممکن است درصد زیادی از محصول روی زمین ریخته و هدر برود (ریزش کمتر از ۵ درصد قابل قبول است). با توجه به اهمیت برداشت شما باید قبل از رسیدن به زمان برداشت به دنبال هماهنگی کمباین باشید تا در زمان مناسب و به بهترین شکل محصول خود را برداشت کنید.

نکته: اگر به هر دلیل محصول خود را زودتر یا دیرتر از زمان مناسب برداشت کنید، علاوه بر کاهش وزن محصول، کیفیت محصول نیز کاهش یافته و ممکن است دانه‌ها خرد شوند و یا ریزش بذر افزایش یابد و در هر صورت عملکرد نهایی شما کاهش چشمگیری خواهد داشت.

در زیر به برخی از عوامل مؤثر در کاهش میزان بذر برداشت شده با کمباین اشاره می‌شود.

• دمای هوا
• تراکم بوته‌ها
• رطوبت دانه‌ها
• خصوصیات ژنتیکی گیاه
• کیفیت کار کمباین
• تجربه راننده
• و…

جمع‌بندی

گندم گیاهی استراتژیک است که به خاطر اهمیت آن در وسعت زیادی در کشور ما کشت می‌شود ولی عملکرد موجود بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی است و این موضوع به ما نشان می‌دهد که در کشت آن به‌درستی از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود استفاده نشده و این عملکرد به‌راحتی قابل ارتقاء است. شاید بخش زیادی از این کمبود عملکرد به خاطر استفاده کم و نابجا از ماشین‌آلات کشاورزی، خصوصاً در زمان آماده‌سازی زمین و کشت باشد که به خاطر پیروی از روش‌های سنتی و همراه نشدن کشاورزان با تغییرات نوین به وجود آمده است، امید است کشاورزان عزیز برای تغییر این وضعیت با همکاری همسایگان خود و سازمان‌های دولتی دست‌به‌کار اصلاح روش‌های قدیمی شوند.