راهنمای کاشت و نگهداری چغندرقند

مقدمه

کاشت چغندرقند علاوه بر این که از نظر اقتصادی بسیار سودآور است، می تواند در اصلاح خاک و کنترل علف های هرز نیز مؤثر بوده و از این رو به راحتی می توان این گیاه را در تناوب با گیاهان دیگر قرار داد. به خاطر سازگاری زیاد این گیاه با شرایط مختلف آب و هوا و خاک، در اکثر نقاط می توان آن را کشت کرد. این گیاه با ریشه های عمیق خود نفوذپذیری خاک را افزایش داده و خاک مناسبی را برای کشت های بعدی آماده می کند.

همچنین از چغندرقند علاوه بر قند محصولات دیگری مثل برگ چغندر و تفاله مخلوط با ملاس (بعد از برداشت قند در کارخانه) به دست می آید که می تواند مورد تغذیه دام قرار گیرد و شما در هنگام کاشت نگرانی بابت فروش محصول نهایی نخواهید داشت چون دولت به صورت تضمینی این محصول را مثل گندم و برخی محصولات دیگر خریداری می نماید. همچنین می توان اندام هوایی را به عنوان کود سبز به داخل خاک برگرداند که در هر هکتار ارزشی معادل ۲۰-۳۰ تن کود دامی دارد. ما در این مقاله قصد داریم از صفر تا صد کشت چغندرقند را در اختیار شما قرار دهیم.

معرفی چغندر

چغندر گیاهى دو ساله و از تیره اسفناج است. جنس این گیاه بتا و گونه آن وولگاریس و نام علمى آن Beta vulgaris است. این گیاه در سال اول کاشت، ریشه و برگ تولید می کند و در سال دوم با گذراندن یک دوره سرما، تولید گل و بذر مى‌کند.

طول قسمت قابل استفاده ریشه چغندرقند حدود ۳۰ سانتى‌متر است. وزن متوسط ریشه از ۷۰۰ گرم تا یک کیلوگرم متغیر است. تعداد برگ های این گیاه در هنگام رشد کامل تا۸۰ عدد مى‌رسد.

زمانی که اولین بار چغندر به‌صورت اهلی درآمد از برگ آن برای تغذیه استفاده می‌کردند و ریشه ها فقط برای مصارف دارویی بکار می رفت، ولی امروزه بیشتر برای تولید قند از ریشه آن کشت می شود.

بذر

به طور کلی و خلاصه می توان گفت که بذور چغندرقند یا پلی ژرم (پس از کشت معمولاً چند جوانه تولید می کنند) و یا منوژرم (فقط یک جوانه تولید می کنند) هستند.

میزان بذر مصرفی به عواملی همچون نوع بذر، قوه نامیه بذر، شرایط آب وهوایی، وضعیت خاک ( بافت، حاصلخیزی، شوری و…)، روش و زمان کاشت، میزان و نحوه آبیاری، نحوه آماده سازی زمین و … وابسته است.

نکته: برخی از بذور چغندرقند ریشه های بزرگ‌تر و با درصد قند کمتر تولید می‌کنند، این نوع بذور برای مناطقی با دوره رشد طولانی و خاک حاصلخیز و همین‌طور مناطقی که فناوری کشت بالاتری دارند مناسب ترند و برعکس بذرهایی که ریشه های کوچک‌تر و با عیار قند بالاتر تولید می کنند، برای مناطقی که دوره رشد کوتاه است مناسب ترند.

زمان کاشت چغندرقند

زمان کاشت چغندرقند وابستگی زیادی به شرایط دمایی دارد و به محض برطرف شدن یخبندان زمستانه زمانی که متوسط دما در طول روز به حدود پنج درجه سانتی‌گراد رسید می توان اقدام به کشت بذر نمود.

تأخیر در کشت می‌تواند باعث کاهش عملکرد نهایی شود. باید توجه داشته باشید که چغندر برای القای گلدهی به سرمای ۴ تا ۱۰ درجه برای مدت ۲ هفته یا بیشتر نیاز دارد.

آماده سازی زمین

چگونگی آماده سازی زمین و ساختمان خاک تأثیر زیادی بر عملکرد محصول چغندرقند دارد.

بهترین زمان شخم در فصل پاییز است. زمانی که خاک در حالت گاو رو است باید خاک را تا عمق ۳۰ الی ۳۵ سانتیمتر شخم بزنید تا بتوان با افزایش ذخیره آب در خاک صرفه جویی قابل توجهی در مصرف آن نمود و از طرفی در زمان کاشت که ممکن است به خاطر بارندگی شرایط برای شخم مناسب نباشد(خاک دیر به حالت گاو رو در می آید) بتوان کشت را زودتر انجام داد و از این طریق عملکرد نهایی را افزایش داد.

با برطرف شدن سرما با گاوآهن قلمی یک شخم سطحی زده و سپس دیسک می زنند، این کارها برای از بین رفتن علف های هرز تازه و همچنین از بین رفتن کلوخه های احتمالی در سطح خاک انجام گرفته و در نهایت با استفاده از ماله می توانید سطح زمین را یکنواخت نموده و از هر نظر برای کشت آماده کنید.

نکته: در زمان انجام خاک ورزی های گفته شده رطوبت خاک باید به حدی باشد که به خاک آسیب وارد نشود(خاک باید گاو رو باشد).

به‌طورکلی در روش سنتی و در شرایط نامطلوب استفاده از ۲۰ تا ۲۵ کیلوگرم بذر پلی ژرم در هکتار کافی است و در صورتی که زمین سنگین و شور باشد لازم است که از مقدار بذر بیشتری (حدود ۳۰ کیلوگرم ) استفاده شود. 

در روش کشت مکانیزه برای یک هکتار چغندرکاری، حدود ۲ تا ۳ کیلوگرم بذر با قوه نامیه حداقل ۹۰ درصد نیاز است که در فاصله خطوط ۵۰ سانتیمتر و فاصله بذور ۴ تا ۸ سانتیمتر و در عمق ۲ تا ۳ سانتیمتر کشت می شوند.

در شرایطی که وضعیت زمین برای کشت این بذور مناسب نباشد، از بذور چند جوانه ای استفاده می شود که در این مورد حداکثر ۱۰ تا ۱۲ کیلوگرم بذر نیاز خواهد بود.

کاشت چغندرقند

چغندرقند به روش‌های سنتی، مکانیزه و نشایی کشت می شود.

روش سنتی

در روش سنتی ابتدا زمین را کرت بندی نموده و سپس بذرها با دست داخل کرت ها پاشیده شده و در نهایت با خاک سطحی (۲ تا ۳ سانتی‌متر) مخلوط می شوند.

نکته: در این روش سطح کرت ها باید کاملاً مسطح باشد تا آب به‌طور یکنواخت به همه جا برسد.

معایب کشت سنتی چغندرقند

این روش معایب فراوانی دارد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

• مصرف بیشتر بذر
• مصرف بیشتر آب
• افزایش بیماری‌های قارچی (به خاطر جمع شدن آب در بعضی مناطق پوسیدگی ریشه به وجود می‌آید)
• نداشتن شرایط لازم برای استفاده از تجهیزات مکانیزه در مراحل مختلف داشت و برداشت
• و…

روش مکانیزه

در روش مکانیزه بر خلاف روش سنتی، بذور در بالای پشته یا طرفین آن کشت می­شوند و در نتیجه آب در پای ریشه باقی نمی ماند و بیماری های گیاهی مثل پوسیدگی ریشه به شدت کاهش می یابد.

در این روش آبیاری به‌صورت بارانی یا نشتی صورت می‌گیرد و مصرف آب در مقایسه با روش سنتی بسیار کمتر است. همچنین در این روش به خاطر استفاده از ادوات مکانیزه در مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت، تولید آسان‌تر و کم هزینه تر است.

نکاتی که در هنگام آماده‌سازی زمین و کشت چغندرقند باید به آن‌ها توجه کنید:

1. زمین باید قبل از کشت به خوبی تسطیح شود، این کار باعث افزایش دقت درعمق کاشت و کاهش ضایعات در زمان برداشت می‌شود. همچنین اگر از آبیاری نشتی استفاده می کنید، زمین باید شیب بسیار کمی در حد۱ تا ۲ در هزار داشته باشد.
2. عمق کاشت بذر چغندر بر اساس نوع خاک، میزان آب و دمای خاک بین ۲ تا ۳ سانتیمتر در نظر گرفته می‌شود و در صورت افزایش عمق به هر دلیل میزان سبز شدن بذور کاهش خواهد یافت. در هنگام کاشت، لازم است که خاک سطحی(حدود ۳ سانتیمتر) کاملاً نرم باشد.
3. درصورتی‌که به هر دلیلی نمی‌توانید زمین را به خوبی تسطیح و خاکدانه‌ها را به شکل یکنواخت درآورید بهتر است از بذور پلی ژرم استفاده کنید.
4. در سیستم آبیاری نشتی می‌توانید طول ردیف‌ها را بسته به بافت خاک ۱۲۰ تا ۱۵۰ متر و فاصله بین ردیف‌ها را حدود ۵۰ سانتیمتر در نظر بگیرید.

آبیاری

باید تلاش کنید که حداقل تا مرحله ۴ برگی، خاک همیشه مرطوب باشد و چون بذر چغندر با یک پوسته سخت محافظت می‌شود اگر رطوبت اولیه مناسب نباشد برای جوانه‌زنی با مشکل مواجه خواهد شد و بهتر است، به دفعات زیاد و با حجم کم آبیاری شود.

چغندرقند را با روش‌های مختلف می‌توانید آبیاری کنید و به خاطر مقاومت این گیاه به خشکی درصورتی‌که در دوران رشد با تنش های رطوبتی مواجه شود و مجدداً رطوبت مناسب تأمین گردد، تأثیر شدیدی بر عملکرد نهایی آن نخواهد داشت.

این توانایی، به شما امکان می‌دهد تا در صورت کمبود آب، بتوانید شرایط را مدیریت کنید و مصرف آب را کاهش دهید، بدون اینکه عملکرد نهایی محصول شما کاهش چشمگیری داشته باشد.

چغندرقند ریشه‌های عمیقی دارد که در صورت نیاز می‌توانند آب مورد نیاز گیاه را از عمق ۹۰ تا ۱۱۰ سانتیمتری خاک تأمین کنند.

نکته: بعد از تنک کردن بوته‌ها به خاطر اینکه ریشه برخی از بوته‌ها ممکن است هوا خورده و یا آسیب دیده باشند باید یک مرحله آبیاری سنگین انجام دهید. همچنین ۲ تا ۴ هفته پیش از برداشت باید آبیاری را قطع کنید و پیش از آنکه خاک کاملاً خشک شود برداشت محصول باید انجام شود.

کود های مورد نیاز چغندرقند

برای اینکه بدانید به چه میزان کود برای مزرعه خود نیاز دارید باید ابتدا آزمایش تجزیه خاک انجام دهید و سپس میزان مورد نیاز کود را محاسبه و در طول فصل در اختیار گیاه قرار دهید.

پیش از کاشت چغندرقند و در پاییز می‌توانید کودهای سولفات پتاسیم و سوپر فسفات را به خاک اضافه کنید. همچنین مصرف کودهای آلی و حیوانی نیز توصیه می‌شود(کود دامی پوسیده حداقل ۲۰ تن در هکتار).

نکته: جمع‌آوری برگ‌های چغندر و پوساندن آن‌ها و بازگرداندن مجدد آن‌ها به خاک می‌تواند معادل ۱۰ تا ۳۰ تن کود دامی عمل کرده و شرایط خاک را بهبود ببخشد.

نکته: پتاسیم نقش ویژه‌ای در رشد چغندرقند دارد و باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

نکته: عناصر میکرو تأثیر فراوانی در رشد و عملکرد نهایی چغندرقند و همچنین مقاومت ریشه‌های این گیاه در برابر بیماری‌ها و آفات دارند و به‌کارگیری مناسب این عناصر در تغذیه گیاه ضرورت دارد.

نکته: مصرف کودهای ازته در اواخر دوره رشد گیاه باعث تحریک گیاه به رشد سبزینه‌ای و کاهش درصد قند می‌شود و کیفیت محصول را کاهش می‌دهد.

تنک کردن (تک کردن)

در بیشتر مواقع به علت کاشت بیش از حد بذر، تراکم بوته ها زیاد می‌شود و به خاطر رقابت بین بوته ها، بوته های اضافه مثل علف هرز عمل کرده و جوانه ها نمی توانند به خوبی رشد کنند و باید تعدادی از این بوته ها حذف شوند.

این کار هرچقدر زودتر انجام شود بهتر است چون بوته های باقیمانده زودتر می‌توانند به شرایط مناسب دست پیدا کنند و درنتیجه رشد آن‌ها جلو می‌افتد.

بهترین زمان برای تنک کردن قبل از مرحله شش برگی بوته‌های چغندر است. در نهایت فاصله مناسب بین بوته‌ها بر روی هر ردیف بین ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر خواهد بود که البته شرایط اقلیمی و محیطی منطقه نیز در تعیین این فاصله مؤثر است.

افزایش عملکرد چغندر قند

در هنگام فروش چغندرقند علاوه بر وزن، درصد قند آن نیز اندازه‌گیری می‌شود. بنابراین شما باید هم به وزن ریشه‌ها و هم به افزایش درصد قند آن‌ها توجه داشته باشید.

افزایش عملکرد در واحد سطح

برای افزایش عملکرد ریشه در واحد سطح علاوه بر داشتن زمین مناسب از نظر عمق و بافت خاک باید به موارد زیر توجه نمود.

1. کاشت بذر اصلاح شده و مناسب برای منطقه شما
2. به اندازه آبی که در اختیار دارید اقدام به کشت کنید و در صورت کمبود آب بهتر است از کشت کامل زمین صرف‌نظر کنید.
3. رعایت تراکم مطلوب در واحد سطح بسیار اهمیت دارد (۸۰ تا ۱۰۰ هزار بوته در هکتار)
4. اصلاح روش‌های کاشت و به‌کارگیری ماشین‌آلات جدید برای آماده‌سازی زمین و …
5. به‌کارگیری مناسب کودهای دامی و شیمیایی
6. رعایت تناوب مناسب
7. کاشت به‌موقع
8. مبارزه با آفات، بیماری­های گیاهی و به‌خصوص علف‌های هرز
9. برداشت به‌موقع چغندرها و تحویل بلافاصله پس از برداشت آن‌ها به کارخانه‌های قند
10. تنظیم درست ماشین­های برداشت چغندرقند به‌منظور کاهش ضایعات

افزایش درصد قند در چغندر

برای افزایش درصد قند چغندر در واحد سطح باید به موارد زیر توجه کنید.

1. استفاده از بذر مناسب
2. شخم مناسب و حذف سنگ‌های موجود در خاک تا حد امکان
3. رعایت تراکم مناسب در واحد سطح (۹ تا ۱۰ بوته در هر متر مربع) به افزایش درصد قند کمک می‌کند.
4. کاشت به‌موقع و جلوگیری از بولتینگ ( درصورتی‌که بوته‌ها دو تا شش هفته در دمای ۴ تا ۸ درجه سانتی‌گراد قرار گیرند، به گل می‌روند و میزان قندشان به‌شدت کاهش می‌یابد)، از طرفی تأخیر در کاشت دوره رشد را کوتاه کرده و باعث کاهش عیار قند خواهد شد.
5. کنترل علف‌های هرز
6. تغذیه اصولی و علمی بوته‌ها
7. آبیاری صحیح و به‌موقع
8. مبارزه به‌موقع با آفات و بیماری‌ها در طول فصل رشد
9. عدم حذف برگ‌ها تا آخرین لحظات رشد
10. برداشت به‌موقع و همچنین عدم تأخیر در جمع‌آوری و حمل چغندرقند به کارخانه باعث کاهش تنفس ریشه و جلوگیری از تجزیه قندها و در نتیجه بالا نگه داشتن عیار قند می‌شود.
11. جلوگیری از یخ زدن چغندرقند
12. سرزنی درست و اصولی چغندرقند

نکته: مصرف کودهای ازته اگر زیاد و یا در زمان نامناسب( در انتهای دوره رشد) صورت گیرد درصد قند را کاهش خواهد داد. همچنین کمبود عناصر (آهن، روی، منیزیم، منگنز، بر و … ) باعث کاهش غلظت قند ریشه چغندر می‌شود.

نگهداری از چغندرقند

با وجود سازگاری چغندرقند به شرایط مختلفی مثل شوری، خشکی، سرما و گرما، برای دستیابی به حداکثر عملکرد لازم است تا شرایط ایده آل رشد را برای آن آماده کنید.

شرایط مناسب برای رشد چغندرقند

حرارت

چغندرقند برای جوانه زدن بذر به دمای بین ۱۵ تا ۲۰ درجه نیاز دارد ولی به‌طور معمول کشت بذر در دمای ۴ تا ۵ درجه انجام می‌شود، بهترین دما برای مراحل بعدی رشد چغندر بین ۲۰ تا ۲۴ درجه است و نباید از ۳۵ درجه عبور کند.

نور

چغندرقند روزبلند است و برای رشد مناسب و تجمع قند در ریشه به نور زیادی نیاز دارد. باید توجه داشته باشید که تراکم زیاد خصوصاً در مراحل پایانی رشد به خاطر افزایش حجم بوته‌ها و افزایش سایه‌اندازی آن‌ها می‌تواند به کیفیت و کمیت محصول آسیب برساند، همچنین وجود علف‌های هرز می‌تواند دسترسی به نور را برای گیاه سخت‌تر کند و درنتیجه ذخیره قند در ریشه‌ها کاهش خواهد یافت.

رطوبت

آبیاری چغندرقند باید به‌ صورت متوسط و سبک صورت گیرد، به‌طورکلی حدود ۴۰ تا ۵۰ لیتر آب برای تولید یک ریشه ۵۰۰ گرمی لازم است.

در برخی منابع نیاز آبی چغندرقند در طول دوره رشد در نقاط مختلف کشور بین ۷۳۰۰ تا ۱۳۶۰۰ متر مکعب در هکتار بیان شده است.

خاک

چغندرقند برای دستیابی به بهترین عملکرد به خاک‌های حاصلخیز با زهکشی مناسب، غیر فشرده و دارای تخلخل و مواد آلی مناسب، بافت متوسط (رسی – شنی)، اسیدیته (pH ) خنثی تا کمی قلیایی (۷ تا ۲/۷) و بدون سنگ و نخاله نیاز دارد.

مقدار رس موجود در خاک مناسب باید در محدوده ۲۰ تا ۳۵ درصد باشد، در غیر این صورت بهتر است با نظر کارشناس اقدام به اصلاح خاک کنید(در صورت استفاده از کود دامی باید توجه کنید که کود کاملاً پوسیده باشد).

همچنین خاک تا عمقی که ریشه چغندر نفوذ می‌کند نباید فشرده شده باشد و باید حداقل تا ۶۰ سانتیمتر خاک زراعی مناسب وجود داشته باشد.

زمانی که خاک از تخلخل کافی برخوردار باشد نفوذ آب و گسترش ریشه‌ها در عمق خاک افزایش می‌یابد. در صورت فشردگی خاک در محدوده نفوذ ریشه باید با شخم عمیق ( با استفاده از زیرشکن) بستر کشت را آماده نمود.

کنترل علف‌های هرز

چغندر در مراحل اولیه رشد در مقابل علف‌های هرز ضعیف و آسیب‌پذیر است و لازم است مبارزه جدی با علف‌ها صورت گرفته و از این گیاه حمایت شود، در مراحل بعدی رشد (بعد از ۸ برگی) و با افزایش قدرت بوته‌ها میزان رقابت با علف‌های هرز کاهش خواهد یافت.

در مورد چغندرقند آسیب‌های ناشی از وجود علف‌های هرز بیشتر از آفات و بیماری‌ها است و ازاین‌رو لازم است توجه بیشتری به کنترل علف‌های هرز در مزارع چغندر صورت گیرد.

در هنگام مبارزه با علف‌های هرز علاوه بر استفاده از سموم مناسب و کولتیواتور برای حذف علف‌های هرز بین ردیف‌ها، لازم است تا علف‌های باقیمانده بر روی ردیف‌ها و در کنار بوته‌های اصلی با دست وجین شوند.

آفات و بیماری‌های مزارع چغندرقند

آفات و بیماری‌های زیادی به چغندرقند حمله می‌کنند و به‌طور متوسط خسارت سالانه آفات و بیماری‌ها بر روی چغندرقند بین ۱۱ تا ۳۳ درصد است. مبارزه دقیق و حساب شده با آفات و بیماری‌ها می‌تواند از کاهش عملکرد نهایی پیشگیری نموده و سود نهایی را افزایش دهد.

جمع‌بندی

چغندرقند به سرما و گرما تا حدودی مقاوم است و می‌تواند خشکی را تحمل کند و در برابر شوری خاک نیز مقاومت نشان می‌دهد.

با این‌ حال تولید اقتصادی آن پرهزینه است و ازاین‌رو باید در خاک‌های خوب و حاصلخیز مورد کشت قرار گیرد. ذخیره قند در این گیاه به شرایط محیطی وابسته است، به‌عنوان‌مثال اگر دما در شب بالا باشد ذخیره قند در ریشه کاهش خواهد یافت.

بنابراین کشت این گیاه در مناطقی با خاک و اقلیم مناسب و در زمان مناسب بسیار سودآور است و از طرفی اگر شرایط فوق برای کشت محیا نباشد حتی با صرف هزینه‌های هنگفت تغذیه و نگهداری، نمی‌توان انتظار تولید چغندرقند با عیار بالای قند داشت.

پس لازم است تا اگر می‌خواهید از این گیاه به‌عنوان کشت جدید در منطقه خود استفاده کنید، ابتدا با یک کارشناس مشاوره کنید.

در کشت چغندرقند باید تمام مراحل کار را حساب شده و دقیق انجام دهید و کار را دست کم نگیرید، از آنجا که هرگونه شک از طریق سمپاشی می تواند در کاهش عیارقند موثر باشد، حتما قبل از کشت علف های هرز را از بین برده و با ضد عفونی خاک از شیوع بیماری ها جلوگیری کنید تا در مراحل پایانی مجبور به استفاده زیاد از سموم نشوید.