کاشت، داشت و برداشت گشنیز
گشنیز گیاهی است متعلق به خانوادۀ چتریان با برگهای سبز تیره که بهطور تازه برداشت شده، برای طعمدهی انواع غذاها استفادهمیشود. گشنیز بهعنوان cilantro، جعفری چینی یا dhania شناختهمیشود و دو گونۀ وحشی (C.tordylium) و زراعی (C.sativum) دارد. مبدأ گشنیز خاور نزدیک است. گشنیز شرایط رشدی دشواری ندارد و بهمحض گذشت خطر یخزدگی مستقیماً در […]
گشنیز گیاهی است متعلق به خانوادۀ چتریان با برگهای سبز تیره که بهطور تازه برداشت شده، برای طعمدهی انواع غذاها استفادهمیشود. گشنیز بهعنوان cilantro، جعفری چینی یا dhania شناختهمیشود و دو گونۀ وحشی (C.tordylium) و زراعی (C.sativum) دارد. مبدأ گشنیز خاور نزدیک است. گشنیز شرایط رشدی دشواری ندارد و بهمحض گذشت خطر یخزدگی مستقیماً در خاک یا گلدان کاشتهمیشود. تمام قسمتهای گیاه گشنیز خوراکی است اما بیشتر از برگهای تازه و دانههای خشکشدۀ (بهعنوان ادویه) آن استفادهمیشود.
فهرست محتوا این مقاله
گیاهشناسی گشنیز
گشنیز Coriander، گیاهی یکساله از خانوادۀ Apiaceae است که تنها یکفصل رشد زندهمانده، ارتفاع آن به ۳۰ ، ۵۰ و گاهی ۱۰۰ سانتیمتر میرسد. شکل برگهای گیاه متغیر است. برگهای پایهای گیاه پهن و لوبمانند و برگهایی که روی ساقۀ گلدهنده تشکیلمیشوند باریک و پَرمانند هستند. این گیاه ترد، صاف و بدون پرز میباشد. گلها در چترهای کوچک تولیدمیشوند و گلبرگهایی به رنگ سفید یا صورتی بسیار کمرنگ که گلبرگهای کناری بلندتر از گلبرگهای مرکزی است، دارند. گشنیز میوهای بیضیشکل به رنگ زرد_قهوهای تولیدمیکند که حاوی دو عدد دانه است.
نیازهای اساسی
این گیاه در مناطقی با بهارهای خنک و تابستانهای گرم و خشک با دمای ۱۷ تا ۲۷ درجۀ سانتیگراد (۶۲.۶ تا ۸۰.۶ درجۀ فارنهایت) بسته به رقم رشدمیکند. گشنیز میتواند سرمای سبک را تحملکند اما دمای بالا منجر به بولتینگ (ایجاد ساقۀ گلدهنده) میشود. این گیاه خاکهای لومی_شنی خوب زهکشیشده را میپسندد و درصورتیکه زهکشی مناسب باشد میتواند در خاکهای لومی_رسی نیز کشت شود. گیاه گشنیز وقتی در آفتاب کامل قرارگیرد، رشد بهینه خواهد داشت.
ازدیاد
گشنیز مستقیماً از بذر تکثیرمیشود. بذرها باید پس از آخرین یخبندان کاشتهشوند. بذرها را در یک بستر آماده به عمق ۰.۶ سانتیمتر و فاصلۀ ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر میکارند. فواصل بین ردیفها تقریباً ۳۰ تا ۳۵ سانتیمتر در نظر گرفتهمیشود. بذرهای گشنیز برای جوانهزنی به رطوبت زیادی نیازدارند بنابراین حتماً باید بهطور مکرر آبیاریشوند. بذور گشنیز در حدود ۲ تا ۳ هفته بعد از کاشت جوانهزنیمیکنند. برای اطمینان از برداشت مداوم میتوان بذرها را بهصورت دورهای کشت کرد. همانطورکه گشنیز بهسرعت رشدمیکند، دستههای جدیدی از بذرها را هر ۲ تا ۳ هفته یکبار میکارند تا از عرضۀ محصول در طول فصل رشد اطمینان حاصلشود.
برای کشت گشنیز باید منطقهای انتخاب شود که کاملاً در معرض آفتاب باشد. گشنیز سایههای جزئی را در طول روزهای بسیار گرم تحملمیکند. خاک سبک و بهخوبی زهکشیشده با اسیدیته (pH) 6.2 تا ۶.۸ برای کشت گشنیز مناسب است.
مقاله مرتبط: چگونه میتوان خاک های شور و سنگین را اصلاح کرد؟
زمان کشت
بهترین زمان برای کاشت گشنیز بستگی به موقعیت جغرافیایی دارد. گشنیز در شرایط یخبندان زنده نخواهد ماند اما گرمای شدید را نیز دوست ندارد. در آبوهوای معتدل نیمکرۀ شمالی، بهترین زمان برای شروع کاشت گشنیز اواخر بهار است. در بیشتر مناطق با آبوهوای گرمسیری، گشنیز در زمان خنکتر و خشک سال مانند پاییز بهتر رشدمیکند. همچنین میتوان گشنیز را در اواخر تابستان کشت کرد تا در پاییز رشدکند.
اگر هوا خیلی گرم شود، گیاهان وارد مرحلۀ بولتینگ میشوند این بدان معنی است که آنها بهگلمیروند و بذر تولیدمیکنند بنابراین انتخاب زمان کشت بسیار اهمیت دارد. در مناطق سرد ابتدا گیاهان را داخل گلخانه کشت کرده، با بهبود وضعیت هوا نشاها را به زمین اصلی منتقلمیکنند.
مراقبت و نگهداری عمومی
قبل از کاشت زمین باید کاملاً شخمزده و صاف شود. یک کود ارگانیک مانند کمپوست، برگهای پوسیده و یا کود دامی به لایۀ بالایی خاک اضافهمیشود. اگر کود دامی مورد استفاده قرارمیگیرد، باید کاملاً پوسیده باشد تا مانع از سوختگی گیاهان جوان و رشد علفهای هرز شود.
گشنیز پس از تشکیل گیاهان جوان به آب کمی نیازدارد زیرا گیاهان در شرایط خیلی مرطوب عملکرد خوبی ندارند. هنگامیکه گیاهان استقرار یافتند خاک باید مرطوب نگهداشتهشود اما غرقابی نباشد.
گیاهان باید عاری از علفهای هرز نگهداریشوند بهخصوص در زمان جوانی تا از ایجاد رقابت برای مواد غذایی جلوگیریشود. بنابراین، بهمحض اینکه گیاهان در بالای خاک قابلرؤیت شدند میتوان با پخش مقداری مالچ در اطراف پایه از رشد علفهای هرز جلوگیریکرد.
گیاهان از افزودن کود در فصل رشد بهرهمند میشوند. فسفر و پتاسیم اغلب رشد گشنیز را محدودمیکنند. گشنیز به نیتروژن نیز نیاز چندانی ندارد. پس از رسیدن نهالها به حدود ۵ سانتیمتر، میتوان آنها را با کمپوست یا کودهای آلی کوددهیکرد. باید دقت شود کوددهی بیشازحد انجامنشود.
کشت با تراکم زیاد باعث نازکشدن گیاهان و علفیشدن ساقهها میشود و باید از آن اجتنابکرد. جهت تنککردن گشنیز گیاهان کوچکتر حذف میشوند و قویترین آنها باقیمیمانند.
راهنمای کشت گشنیز در گلدان
برای این کار باید گلدانی مناسب انتخاب شود گلدانی که حداقل ۴۵ سانتیمتر عرض و ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر عمق داشتهباشد. گشنیز جابهجایی را دوست ندارد بنابراین گلدان باید بهاندازۀ کافی بزرگ باشد تا بتواند رشد کامل گیاه را شاملشود.
گلدان با مقداری خاک مناسب پرشده، در صورت تمایل میتوان به خاک کود نیز اضافهکرد. خاک با کمی آب، تنها در حد مرطوبشدن (نه غرقابی)، آبیاریمیشود. بذرها باید بهآرامی روی خاک پاشیدهشوند تا بهطور مساوی پراکندهشوند سپس در حدود ۰.۵ سانتیمتر خاک روی بذرها را میپوشاند.
مقاله مرتبط: روش تهیه مخلوط حرفهای خاک گلدان
گلدان باید در یک نقطۀ آفتابی قرارگیرد. گشنیز برای رشد به آفتاب کامل احتیاج دارد بنابراین باید گلدان را کنار پنجرۀ آفتابگیر قرارداد. پنجرههای جنوبی برای رشد گشنیز مناسبتر هستند. بذرها طی ۷ تا ۱۰ روز جوانه میزنند. اگر گیاهان از نور کافی برخوردار نباشند، گیاه جهت پیداکردن نور تلاش میکند و ارتفاع آن بلند میشود. این امر منجر به ایجاد گیاهان نازک میشود که سرانجام ازبینمیروند. گشنیز در حدود ۶ تا ۱۰ ساعت در روز به آفتاب کامل نیازدارد. توجه به این نکته ضروریست که نهالهای تازه سبزشده نباید بیش از ۴ تا ۵ ساعت نور کامل خورشید دریافت کنند زیرا نور زیادازحد میتواند باعث پژمردگی و مرگ گیاهچهها شود.
با استفاده از یک بطری اسپری به آرامی خاک مرطوب میشود تا از جابهجایی دانههای کشتشده جلوگیریشود. خاک همیشه باید مرطوب باشد اما پیش از آبیاری مجدد باید خشک شود. این امر به دورنگهداشتن گیاهچه از بیماریها کمک خواهد کرد.
برداشت
گشنیز را میتوان ۴۵ تا ۷۰ روز پس از کاشت برداشت کرد. هنگامیکه ساقهها به ارتفاع ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر برسند، برداشت گشنیز با بریدن برگها و ساقههای فردی صورت میگیرد. جهت برداشت تجاری گشنیز کل گیاه را از سطح خاک یا ۴ تا ۵ سانتیمتر بالای تاج برداشت میکنند سپس دستهها با نوار لاستیکی و یا روبان پیچیدهمیشوند. در پختوپز از شاخههای تازه استفادهمیشود زیرا برگهای قدیمیتر قرمزرنگ شده، طعم تلخی دارند. اگر بیش از یکسوم برگها بهطور همزمان قطع شوند، گیاه دچار ضعف میگردد. پس از برداشت برگها گیاه برای حداقل دو یا سه چرخۀ دیگر به رشد خود ادامهمیدهد.
دیر یا زود گیاه گشنیز شروع به گلدهی میکند. هنگامیکه این اتفاقبیفتد، تولید شاخههای تازه با برگهای خوراکی متوقف میشود. در این مرحله برخی افراد بهامید اینکه گیاه برگ بیشتری تولیدکند، گلها را قطعمیکنند اما برای برداشت بذر باید اجازهداد که گشنیز بهگلبرود. پس از خشکشدن گل میتوان بذر گشنیز را برداشت نمود. بذرهای خشکشده را میتوان ذخیرهکرده، در فصل رشد بعدی کاشت. همچنین از بذرها بهعنوان ادویه در پختوپز استفادهمیشود.
ساقههای گشنیز پس از رسیدن به طول ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر آمادۀ برداشت میشوند. هر هفته حداکثر دوسوم برگها برداشت میشوند زیرا این کار گیاه را به رشد بعدی ترغیب میکند. بهاینترتیب میتوان چهار مرتبه محصول گشنیز از گلدانها برداشت کرد. گلدان گشنیز باید عاری از شتهها نگهداشتهشود. اگر گیاهان کندتر از حد معمول رشد میکنند، عامل آن میتواند شتهها باشند.
خواص گشنیز
گشنیز یک گیاه معطر حاوی مقادیر قابلتوجهی آهن، فسفر، پتاسیم، کلسیم، سدیم، ویتامین c و سرشار از آنتیاکسیدان است که کاربردهای غذایی و بهداشتی و دارویی فراوانی دارد. گشنیز و بذر آن به کاهش قند خون، کاهش کلسترول، مقابله با عفونتها و سلامت قلب، مغز، پوست و گوارش کمکمیکنند. گشنیز در مناطقی از اروپا، بهطور سنتی بهعنوان گیاه ضد دیابت نام بردهمیشود. گشنیز ضد فشارخون، سرطان، اسپاسم، نفخ و درد معده است و خواصی مانند تحریک هضم، قارچکشی، حشرهکشی، آنتی موتاژنی و آفلاتوکسینی دارد.
بیماریهای گشنیز
لکۀ برگی باکتریایی Pseudomonas syringae
لکههای آبکی بسیار ریز بین رگبرگها که در صورت توسعۀ بیماری از قهوهای تیره به سیاه تغییر رنگ میدهند، از علائم این آلودگی است. ساقهها ممکن است رگههای تیره داشتهباشند. گلآذین زرد، قهوهای و سوخته میشود و ضایعات آغشته به آب روی میوه دیدهمیشود. این بیماری از طریق بذر آلوده منتقلمیشود و با آب آبیاری و باران گسترش مییابد. کنترل لکۀ برگی باکتریایی دشوار است. برای پیشگیری بهتر است بذر بدون پاتوژن کشتشده، از آبیاری بالای گیاه مانند آبیاری بارانی خودداری شود. همچنین در هنگام خیسبودن گیاهان نباید در مزرعه فعالیت کرد.
پوسیدگی نرم Erwinia carotovora و Erwinia chrysanthemi
علائم این بیماری شامل ضایعات آبکی کوچک در نزدیکی دمبرگ است که نرم، له و قهوهای میشوند. باکتریها در بافت گیاهی تخریبشده رشدمیکنند. ظهور بیماری نیاز به دورۀ طولانی خاک اشباعشده با آب دارد. باکتریها از طریق زخمها وارد گیاهان میشوند. کنترل این بیماری متکی به اجتناب از ایجاد شرایطی است که منجر به عفونت باکتریایی میشود. کاشت گشنیز در خاکهای خوب زهکشیشده، خشکشدن خاک پیش از آبیاری دوباره، ضدعفونی مرتب تجهیزات و دقت در زخمینکردن گیاهان در هنگام برداشت در جلوگیری از بروز و پیشرفت بیماری بسیار مؤثر است.
بوتهمیری Pythium spp و Rhizoctonia solani
علائم این بیماری شامل مرگ سریع گیاهچه قبل از ظهور، فروپاشی نهال پس از ظهور و دانههای نرم و پوسیدهای است که جوانهزنی نمیکنند. بیماری مرگ گیاهچه شرایطی که جوانهزنی بذر را آهسته میکند، ترجیحمیدهد. قارچها میتوانند در آب، خاکآلوده و یا تجهیزات پخش شوند. برای جلوگیری از بروز این بیماری باید از کاشت گشنیز در خاکهایی با زهکشی ضعیف، خنک و مرطوب خودداری شود. کاشت روی پشتهها به تخلیۀ خاک کمک خواهد کرد. جهت کشت باید از بذرهای با كیفیت بالا كه بهسرعت جوانهمیزنند، استفادهشود. همچنین دانهها باید پیش از کاشت با قارچکش ضدعفونیشوند تا عوامل بیماریزا ازبینبروند.
سفیدک پودری Erisyphe heraclei
رشد پودر سفید روی برگها، دمگلها و گوشوارکها و کلروتیکشدن برگها از علائم سفیدک پودری است. عفونتهای شدید میتواند موجب کجشدن گلها شود. قارچ عامل بیماری میتواند مسافتهای طولانی در هوا منتشرشود. ظهور بیماری با رطوبت بالا و درجۀ حرارت متوسط شدت مییابد. میزان عفونت در مناطق سایهدار شدیدتر است. استفاده از ارقام مقاوم، خودداری از کوددهی اضافی و استفاده از قارچکشهای حفاظتی میتواند در جلوگیری از بروز بیماری مؤثر باشد. برای عفونتهایی که در اوایل فصل رخمیدهند میتوان از قارچکشهای حاوی گوگرد استفادهکرد.
آفات گشنیز
شته Cavariella aegopodii
شتهها حشراتی با بدن کوچک و نرم به رنگ سبز یا زرد هستند که معمولاً در قسمت زیرین برگ و ساقۀ گیاه دیدهمیشوند. آلودگی سنگین شته ممکن است باعث ایجاد لکههای نکروزه، برگهای زرد و تحریفشده و شاخههای کوتاه شود. شتهها مادهای چرب و شیرین بهنام عسلک ترشحمیکنند که رشد کپک و دوده را در گیاهان تشویق میکند. اگر جمعیت شته تنها به چند برگ یا شاخه محدودشود، میتوان آلودگی را با هرس کنترلکرد. بررسی نشاها پیش از کاشت و استفاده از ارقام مقاوم (در صورت موجودبودن) در جلوگیری از بروز شته مفید است. همچنین مالچهای بازتابانندۀ نور مانند پلاستیک نقرهای میتوانند شتهها را از تغذیه بازدارند.
کنترل شته
گیاهان محکم را میتوان با یک جتآب قوی اسپریکرد تا شتهها از برگها شستهشوند. در صورت آلودگی بسیار زیاد، استفاده از حشرهکشها برای مبارزه با شتهها لازم است. گیاهان معمولاً آلودگی در سطح پایین و متوسط را تحملمیکنند. صابونهای حشرهکش و روغنهایی مانند روغن neem یا canola معمولاً بهترین روش کنترل هستند اما باید بهخاطر داشت همیشه قبل از استفاده از محصول برچسبهای دستورالعمل مطالعهشوند.
کرمهای ارتشی Armyworms
سوراخهای تکی مدور یا سوراخهای گروهی نامنظم و نزدیک بههم در شاخسارها از علائم وجود کرم ارتشی است. تغذیۀ سنگین توسط لاروهای جوان منجر به اسکلتیشدن برگها میشود (فقط رگبرگها باقیمیمانند). حشرات بالغ روی برگها بهصورت خوشهای تخمگذاری میکنند (۵۰ تا ۱۵۰ تخم). خوشههای تخم با یک پوشش سفید که به آنها ظاهری پنبهای یا کرکی میدهد، پوشاندهشدهاند.
لاروهای جوان به رنگ سبزروشن تا زرد هستند درحالیکه لاروهای بزرگتر عموماً به رنگ سبز تیرهاند و خطوط تیره و روشن در امتداد بدن خود دارند. قسمت زیرین بدن کرم صورتی یا زردرنگ است. این حشرات میتوانند ۳ تا ۵ نسل در سال داشتهباشند.
کنترل کرم ارتشی
جهت کنترل بیولوژیک لارو میتوان از دشمنان طبیعی مانند Bacillus thuringiensis استفادهکرد. بعضی از سموم شیمیایی جهت کنترل لاروها استفادهمیشوند اما بسیاری از آنها تأثیر کافی ندارند.
کرم برنده Cutworms Agrotis spp
در اثر خسارت این آفت ساقۀ نشاها یا نهالهای جوان ممکن است در خط خاک قطعشوند. لاروهایی که باعث ایجاد خسارت میشوند معمولاً در شب فعال هستند و در طول روز در خاک در پایۀ گیاهان یا در بقایای گیاهان قبلی پنهان میشوند. لاروها ۲.۵ تا ۵.۰ سانتیمتر (۱-۲ اینچ) طول دارند. لاروها ممکن است الگوها و رنگآمیزی متنوعی از خود نشان دهند اما معمولاً در هنگام آشفتگی به شکل C درمیآیند. کرمها دارای طیف وسیعی از میزبانها ازجمله مارچوبه، لوبیا، کلم و سایر صلیبیها، هویج، کرفس، ذرت، کاهو، نخود، فلفل، سیبزمینی و گوجهفرنگی هستند.
کنترل کرم برنده
پس از برداشت محصول یا حداقل دو هفته قبل از کاشت، تمام بقایای گیاهی باید از خاک خارجشوند. این امر بهویژه درصورتیکه محصول قبلی میزبان دیگری مانند یونجه، لوبیا یا یک محصول پوششی مانند حبوبات بوده، بسیار مهم است. استفاده از مالچهای پلاستیکی یا فویل در اطراف ساقههای گیاه (پوشاندن ۳ اینچ بالای خط خاک و کشاندن چند اینچ به داخل خاک) میتواند از خسارت لاروها جلوگیریکند. در آلودگیهای کم حذف دستی لاروها بعد از تاریکی توصیهمیشود و در صورت آلودگی شدید حشرهکشهای مناسب باید در مناطق آلوده بهکاربروند.
جمعبندی
گشنیز گیاهی علفی و یکساله است که خواص تغذیهای و دارویی فراوانی دارد و در دامنۀ دمایی ۲۰ تا ۲۵ درجۀ سانتیگراد بهتر رشدمیکند. بذرهای گشنیز جهت جوانهزنی به رطوبت بالایی نیازدارند اما پس از ظهور گیاهان جوان آبیاری باید کاهش یابد. گشنیز در دمای بالا ساقۀ گلدهنده تولیدمیکند. این گیاه در خاکهای لومی_شنی با زهکشی مناسب بهخوبی رشدمیکند. گشنیز جزء گیاهان نوردوست بوده، در حدود ۶ تا ۱۰ ساعت در روز به آفتاب کامل احتیاج دارد. پس از برداشت برگها گشنیز برای حداقل دو یا سه چرخۀ دیگر به رشد خود ادامهمیدهد.