کاشت و پرورش رزماری

مقدمه

گیاهان دارویی قرن‌ها است که در درمان بسیاری از بیماری‌ها مانند دیابت، فشار خون بالا و… استفاده می‌شوند. استفاده از گیاهان به عنوان دارو تقریباً در همۀ فرهنگ‌ها از جمله آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکا نقش مهمی داشته‌است.

استفاده از گیاهان در طب سنتی به‌ دلیل خواص درمانی آن‌ها در بیماری‌های مختلف در حال افزایش است. طب گیاهی بر این فرض استوار است که گیاهان حاوی مواد طبیعی هستند که می‌توانند سلامتی را تقویت کرده و بیماری را بهبود ببخشند.

برخی گیاهان می‌توانند به کاهش قند خون و کلسترول، محافظت در برابر سرطان و تقویت سیستم ایمنی کمک کنند. یکی از این گیاهان شفابخش رزماری است. رزماری یا اکلیل کوهی در درمان بیماری‌های مختلفی نقش دارد و برخی از اثرات دارویی آن در حال مطالعه و آزمایشند.

برگ‌ها و گل‌های خشک رزماری منبع قابل‌توجهی از مواد شیمیایی فعال زیست‌شناختی است و حاوی انواع مختلفی از ترکیبات فنلی از جمله ایزوروسمانول، رزمدیا، کارنوزول، اسید کارنوزیک، رزمانول‌متیل، اپیروسمانول و اسید کافئیک است. میزان آنتی‌اکسیدان موجود در رزماری نیز بسیار قابل‌توجه است. عصارۀ این گیاه یکی از تجاری‌ترین عصاره‌های گیاهی است.

خواص دارویی رزماری

داروهایی که از رزماری تهیه می‌شوند در دو دسته قرار می‌گیرند. در یک دسته از اسانس رزماری در تهیۀ دارو استفاده می‌شود که شامل انواع لوسیون، پماد و روغن‌های ماساژ و حمام است. در تولید گروه دوم داروها از عصارۀ هیدروالکلی این گیاه محلول‌های خوراکی تهیه می‌شود که در درمان بیماری‌های گوارشی و اعصاب نقش عمده‌ای دارند. داروهای خوراکی رزماری در درمان بیماری‌های مختلفی نقش دارند. رزماری ضد سیاه سرفه، سر درد، تشنج، روماتیسم، آسم، صفرا، نقرس و تپش قلب است. داروهای موضعی رزماری در تسکین و کاهش دردهای عضلانی و بیماری‌های روماتیسمی کاربرد دارد.

روغن رزماری یک روغن محرک است و در دستۀ داروهای گرم قرار می‌گیرد. خاصیت اثربخشی این گیاه در تقویت سیستم اعصاب مرکزی بسیار جالب‌توجه است. مصرف رزماری به ترشح و دفع صفرا کمک می‌کند و به همین علت در درمان یرقان و نارسایی کبد کاربرد دارد. استفاده از این گیاه در زمان نقاهت پس از بیماری به تسریع این دوران و بهبود حال عمومی بیمار کمک می‌کند. رزماری آرامش‌بخش است و در درمان افسردگی و ایجاد احساس خواب نقش ‌بسزایی دارد.

کاربرد رزماری

نام علمی رزماری Rosemarinus officinalis است و مصارف غدایی، زینتی و دارویی دارد. در بیشتر کشورهای دنیا این گیاه به ‌عنوان چاشنی در طعم دادن گوشت شناخته می‌شود. در اتیوپی این گیاه با نام Yetebes ketel شناخته می‌شود که به‌ معنای برگیست که برای بریان کردن گوشت به‌ کار می‌رود. از رزماری به ‌دلیل جذابیت و رایحۀ دل‌پذیر آن در پوشش باغ و فضای سبز استفاده می‌شود. می‌توان گیاه رزماری را به ‌عنوان پرچین کاشت. این گیاه منبع بسیار خوبی از شهد برای زنبور عسل است و در عین حال دافع سایر حشرات است. رزماری گیاهی سنتی است که از گذشته تاکنون در تعطیلات کریسمس مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برگ‌های تازه و خشک رزماری و روغن اساسی (اسانس) آن کاربردهای فراوانی دارد. برگ‌های رزماری در حالت تازه و یا خشک به ‌صورت کامل و یا آسیاب شده به ‌عنوان چاشنی در انواع غذاها از قبیل سوپ، خورشت، سوسیس، گوشت، مرغ و ماهی کاربرد دارد. از روغن اساسی رزماری به ‌عنوان مادۀ اولیه در صنایع مختلف استفاده می‌شود. به ‌عنوان مثال از این روغن در فرآوری گوشت و سایر مواد غذایی استفاده می‌شود. تأثیر رزماری بر روی فولیکول‌های مو و تقویت آن‌ها باعث شده‌است از آن در تولید تقویت‌کنندۀ مو استفاده شود. روغن اساسی رزماری در تهیۀ پمادها و روغن‌های ماساژ و رایحه‌درمانی کاربرد دارد. از این گیاه در ساخت صابون، کرم، شمع، دئودورانت، شامپو، خوشبوکننده و سموم دفع آفات استفاده می‌شود. این گیاه یک مادۀ تثبیت‌کنندۀ عالی است و بوی تازه و قوی‌ای که دارد به ‌راحتی با بوی روغن‌های مختلف ترکیب می‌شود و بوی نامطبوع برخی مواد دیگر را می‌پوشاند.

گیاه‌شناسی

رزماری گیاهچه‌ای خشبی و همیشه سبز است که برگ‌های سوزنی شکل کشیده‌ای دارد. این گیاه از خانوادۀ نعناییان (Lamiaceae) است. رزماری چندساله است و اگر شرایط محیطی مناسب باشد ۴ تا ۷ سال بازدهی اقتصادی دارد. گل‌های کوچک این گیاه به رنگ آبی روشن است و در بهار و تابستان دیده می‌شوند. عطر گل‌های رزماری شبیه عطر درخت کاج است. نام علمی رزماری Rosemarinus officinalis است که به غبار دریا ترجمه می‌شود چرا که شاخه و برگ این گیاه به رنگ سبز خاکستری است و شباهت به حفره‌های دریای مدیترانه، منشأ اصلی این گیاه، دارد. در کشورهای جنوب اروپا و شمال آفریقا این گیاه به‌صورت خودرو می‌روید. رزماری در بیشتر نواحی ایران قابلیت رشد دارد. رزماری در شرایط مختلف آب‌وهوایی ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر رشد می‌کند. این گیاه داری یک ساقۀ اصلی است که انشعابات بسیاری دارد. ساقه‌های جوان به رنگ سبزند و ساقه‌های مسن قهوه‌ای رنگند. برگ‌های سوزنی شکل این گیاه ۴ تا ۵ سانتی‌متر طول دارند. قسمت رویی برگ‌ها سبز تیره است و قسمت زیری به ‌دلیل وجود کرک سفید تا خاکستری دیده می‌شود. برگ‌ها بر روی ساقه دوبه‌دو مقایل یکدیگر روییده‌اند. بذرهای رزماری از سال چهارم به بعد در غلاف‌هایی که توسط گل‌ها تولید می‌شوند، به وجود می‌آیند. ریشۀ رزماری صاف و سفید تا قهوه‌ای رنگ است و انشعابات فراوانی دارد. قسمت مورد استفادۀ رزماری برگ‌ها و سرشاخۀ گل‌دار آن است. روغن اساسی (اسانس) رزماری از قسمت هوایی ساقه به‌دست‌می‌آید. این گیاه هم در گلخانه و هم در مزرعه به ‌خوبی رشد می‌کند.

شرایط مورد نیاز کشت رزماری

رزماری در شرایط متنوع آب‌وهوایی قادر به رشد است. رزماری می‌تواند شرایط خشکی و یخ‌بندان را تحمل کند. این گیاه در مناطقی که دامنۀ متوسط دما ۲۰ تا ۲۵ درجۀ سانتی‌گراد است و بیش از ۵۰۰ میلی‌متر متوسط بارندگی سالانه دارند، رشد بهینه دارد. در شرایطی که خاک در زمان کشت رزماری خشک باشد به آبیاری نیاز دارد. رزماری در ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا عملکرد خوبی دارد. خاک مورد نیاز این گیاه خاک لومی_ماسه‌ای تا رسی با زهکشی خوب است. pH خاک از ۵/۵ تا ۸ برای رشد رزماری مطلوب است. رزماری در شرایط غرقآبی یا خاک‌های رسی که توان انتشار مطلوب آب را ندارند، عملکرد خوبی ندارد.

تکثیر و کاشت

کشت رزماری از طریق بذرهای رسیده گیاه، خوابانیدن و قلمه زدن انجام می‌شود. تکثیر از طریق قلمه زدن بهترین روش تکثیر این گیاه است. در بهار یا پاییز سرشاخه‌های گیاه را در ماسه کاشته، در محلی نگهداری می‌کنند و پس از ۲ تا ۳ ماه قلمه‌های ریشه‌دار شده را به مزرعه انتقال می‌دهند. گیاه مادر که قلمه‌ها از آن تهیه می‌شوند باید عاری از بیماری بوده، در مرحلۀ مناسب رشد باشد و عملکرد خوبی داشته‌باشد. شاخه‌های مورد استفاده در برش باید حداقل ۹ ماه داشته‌باشند اما ۱ ساله نباشند. قلمه‌ها باید از شاخه‌های جوان در حال رشد تهیه شوند. گیاهان گل‌دار، چوبی، مسن یا بسیار جوان برای قلمه زدن مناسب نیستند. اگر قلمه‌ها از چنین شاخه‌هایی انتخاب شوند، احتمال خشک شدن آن‌ها بسیار زیاد است و حتی اگر زنده بمانند، پس از انتقال به مزرعه عملکردخوبی نخواهند داشت.

پس از انتخاب گیاهان مادر مناسب، قلمه‌ها به اندازۀ ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر از قسمت بالای شاخه جدا می‌شوند. برای جلوگیری از شکافتن ساقه بهتر است از چاقو و یا قیچی تیز برای بریدن استفاده شود. اگر قلمه‌ها با دقت جدا نشوند، به ‌راحتی خشک می‌شوند و یا پس از انتقال به مزرعه مستعد ابتلا به بیماری خواهند بود. خاک گلدان پیش از کشت قلمه‌ها باید آبیاری شود و قلمه‌ها در عمق ۵ تا ۷ سانتی‌متری کاشته شوند. برگ‌های پایینی قلمه‌ها باید جدا شوند. برای اطمینان از استقرار کامل قلمه‌ها باید قسمت پایینی آ‌ن‌ها با خاک پوشانده شود تا قسمت ریشه از خطر خشک‌شدن به ‌دلیل مجاورت و تماس با باد و گردش هوا محافظت شود.

الزامات قلمه‌زنی

زمان کاشت قلمۀ رزماری به برنامه‌ریزی انتقال قلمه و برداشت آن بستگی دارد. بر اساس نتایج مرکز تحقیقات کشاورزی، انتقال رزماری در آغاز فصل بارندگی به گیاه این امکان را می‌دهد تا از رطوبت خاک به طور مؤثر استفاده کرده، سریع‌تر استقرار یافته و رشد کند. قلمه‌ها باید به مدت ۳ ماه در قلمستان پرورش داده‌شوند. بنابراین رشد قلمه باید ۳ ماه پیش از شروع فصل باران برنامه‌ریزی شود. به عبارت دیگر تولیدکنندگان باید این واقعیت را به خاطر داشته‌باشند که انتقال رزماری در دوره‌های مختلف سال بسته به پیش‌بینی بازار به تولیدکنندگان این امکان را می‌دهد تا از کیفیت محصول و عرضۀ مداوم گیاه تازه و حداکثر سود اطمینان حاصل کنند.

مکانی که برای کشت قلمۀ رزماری انتخاب می‌شود باید معیارهای زیر را داشته‌باشد:

• آب به اندازۀ کافی و در دسترس باشد
• به زمین اصلی (مزرعه) نزدیک باشد
• سهولت بازدید و سرکشی داشته‌باشد.
• از دسترس حیوانات اهلی و وحشی دور باشد

پس از انتخاب محل مناسب گام بعدی آماده‌سازی بستر است. بستر کاشت قلمه‌ها باید ۱ متر عرض و ۱۰ متر طول داشته باشد. عرض بستر برای سهولت در آبیاری و کنترل علف‌های هرز بناید بیشتر از ۱ متر باشد. برای جلوگیری از افتادن قلمه‌هایی که در کناره‌های بستر کاشته شده‌اند باید آن‌ها را در عمق ۵ سانتی‌متری کاشت و یا در سرتاسر کناره‌ها از قیم استفاده کرد. ردیف‌های کشت باید در جهت شرقی_غربی قرار گیرند تا نور کافی و یک‌نواخت آفتاب برای رشد سالم گیاهچه فراهم شود. در غیر این صورت ممکن است قلمه به خوبی رشد نکرده و یا از بین برود.

کاشت قلمه‌ها در گلدان مرسوم‌تر است. گلدان‌هایی که برای کشت انتخاب می‌شوند باید ۸ تا ۱۰ سانتی‌متر عمق داشته‌باشند. گلدان‌های با قطر کم‌تر از ۸ سانتی‌متر فضای کافی برای رشد ریشه فراهم نمی‌کنند و به دلیل گنجایش کم مواد مغذی کمی در دسترس گیاه قرار می‌گیرد. از طرف دیگر استفاده از گلدان‌های با قطر بیش از ۱۰ سانتی‌متر مقرون‌به‌صرفه نیست زیرا خاک بیشتری برای پر شدن نیاز دارند، فضای بیشتری اشغال می‌کنند و هزینۀ حمل‌ونقل افزایش می‌یابد.

قلمه‌ها باید به دور از تابش مستقیم آفتاب نگهداری شوند. به این منظور می‌توان گلدان‌ها را در گلخانه نگهداری کرد و یا بر روی بستر کاشت قلمه‌ها از مواد موجود یک سایه‌بان موقت تهیه کرد.

مراقبت از قلمه‌ها

آبیاری قلمه‌ها باید به ‌صورت یک‌نواخت پس از کاشت صورت گیرد. توزیع سبک و یک‌نواخت آب از فرسایش خاک و آسیب به ریشه جلوگیری می‌کند. بهتر است آبیاری به ‌روش اسپری انجام شود تا خاک اطراف ریشه جا‌به‌جا نشود. با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه، آبیاری باید روزی ۱ تا ۲ بار انجام گیرد. گلدان‌ها باید همیشه مرطوب نگه‌داشته‌شوند. زیاده‌روی در آبیاری می‌تواند موجب بروز بیماری و عفونت شود. استفاده از آب ناکافی نیز می‌تواند رشد قلمه‌ها را محدود کند. بنابراین، مصرف آب باید نه زیاد و نه کم باشد.

عملیات کنترل علف‌های هرز باید در صورت لزوم انجام شود. پس از ۴۵ روز از کاشت قلمه‌ها در گلدان، گیاهچه‌ها آمادۀ انتقال به زمین اصلی هستند. خارج کردن قلمه‌ها از گلدان باید با نهایت دقت صورت گیرد تا به ریشه‌ها آسیبی وارد نشود.

بروز بیماری‌ها و آفات در شرایط گلخانه (قلمستان) معمول نیست اما ممکن است به ‌دلیل تغییر شرایط آب‌وهوایی شیوع ناگهانی بیماری و آفت رخ دهد. بنابراین، بسیار مهم است که به ‌طور منظم گلخانه (قلمستان) بازرسی شود. در هنگام بازرسی اگر گرد و غبار سفید رنگ روی برگ‌ها مشاهده شود، باید اقداماتی در خصوص کاهش آب مصرفی و رطوبت قلمه‌ها صورت گیرد. بهتر است سایه‌بان‌ها حذف شوند تا آب سریع‌تر تبخیر شود. آبیاری قلمه‌ها از بالا نیز می‌تواند آلودگی را از سطح برگ‌ها بشوید. اگر پس از تمامی این اقدامات شیوع بیماری ادامه یافت، باید از روش‌های شیمیایی برای کنترل آلودگی با سموم در مقادیر توصیه‌شده استفاده گردد.

مقاوم‌سازی قلمه‌ها

برای جلوگیری از مرگ قلمه‌ها در اثر تنش جابه‌جایی باید قلمه‌ها به رشد کافی رسیده باشند و ساقه نسبتاً سخت شده‌باشد تا بتواند تنش‌های محیط مزرعه را تحمل کند. فرآیند مقاوم‌سازی باید ۲ تا ۳ هفته پیش از انتقال انجام گیرد. این فرایند با کاهش سایه‌بان و در ادامه حذف کامل آن صورت می‌گیرد. میزان آب مصرفی نیز باید به‌تدریج کاهش یابد. مقاوم‌سازی عملیاتی حیاتی برای اطمینان از استقرار کامل گیاه و رشد سریع آن پس از انتقال به مزرعه است. اگر مقاوم‌سازی قلمه‌ها انجام نشود، نهال رزماری به‌ راحتی ازبین‌می‌رود و ممکن است در معرض آفات و بیماری‌ها قرار گیرد. رشد نهال مقاوم‌سازی نشده کند است و نهایتاً محصول بازدهی مناسبی نخواهد داشت.

آماده‌سازی زمین

مزارع کشت رزماری باید در محدودۀ ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا و در مکانی که آب آبیاری در دسترس است، قرار گیرد. رزماری برای رشد به آفتاب کامل نیاز دارد بنابراین در اطراف مزرعه نباید درختان سایه‌انداز وجود داشته‌باشند. PH خاک باید در محدودۀ ۵/۵ تا ۸ باشد. مزرعه‌ای که شرایط فوق را دارا باشد برای بهره‌وری و تولید رزماری با بالاترین کیفیت ایده‌آل است. خاک باید پیش از کاشت رزماری ۲ تا ۳ مرتبه شخم زده شود. روش کاشت این گیاه بیشتر جوی_پشته‌ای ایست و گیاهان بر روی پشته‌ها کاشته می‌شوند. آبیاری و کوددهی از طریق جوی‌ها انجام می‌شود تا ریشۀ گیاه در آب قرار نگیرد. ردیف‌های کاشت به‌ صورت پشته‌هایی با فاصلۀ ۶۰ سانتی‌مترند. ارتفاع پشته‌ها از جوی‌ها باید ۳۰ سانتی‌متر بیشتر باشد. فاصلۀ کاشت بوته‌ها ۷۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر در نظر گرفته می‌شود و در هر هکتار ۱۰ تا ۱۲ هزار بوته کشت می‌شود.

انتقال قلمه‌ها

قلمه‌ها ۲ تا ۳ ماه پس از کاشت آمادۀ انتقال به مزرعه هستند. برای استقرار بهتر قلمه‌ها در زمین اصلی بهتر است عملیات انتقال صبح زود یا هنگام غروب انجام شود تا قلمه‌ها به‌ دلیل تابش آفتاب آب کمتری از دست بدهند. گیاهان باید در عمق ۱۵ سانتی‌متری کاشته شوند و با یکدیگر حداقل۷۰ سانتی‌متر فاصله داشته‌باشند. در هنگام خارج کردن قلمه‌ها از گلدان باید دقت شود که ریشه به ‌همراه خاک پیرامونش به زمین منتقل شود. پس از قرار دادن گیاه درون گودال، اطراف ساقه با خاک پوشانده می‌شود اما باید دقت شود که فشار زیاد خاک می‌تواند به ریشه‌های رزماری آسیب برساند. اگر رطوبت خاک در حین کاشت کافی نباشد، بلافاصله پس از کاشت گیاه باید آبیاری گردد.

آبیاری رزماری تا زمانی که گیاه به استقرار کافی دست یابد بسیار ضروری است. اگر بارندگی بیش از ۵۰۰ میلی‌متر در سال باشد، نیاز آبی رزماری را می‌توان با بارندگی برآورده کرد. در شرایطی که گیاه با باران سیراب می‌شود، گیاهان باید در آغاز قصل باران به زمین منتقل شوند. هنگامی که گیاه به استقرار کامل دست یابد می‌تواند شرایط خشکی را به خوبی تحمل کند. در حالی‌ که آبیاری در ۳ هفتۀ نخست انتقال به مزرعه بسیار اهمیت دارد و باید هر ۳ روز یک‌بار و یا حداقل ۱ بار در هفته، بسته به شرایط دسترسی به آب، انجام شود. پس از گذشت این زمان آبیاری می‌تواند به ۱ بار در هفته و یا هر ۲ هفته ۱ بار کاهش یابد. آبیاری بیش از حد رزماری باعث می‌شود ریشۀ گیاه در شرایط غرقآبی قرار گیرد و ازبین برود.

کنترل علف‌های هرز

پس از انتقال قلمه‌ها به مزرعه هر ۱۵ روز تا ۱ ماه یک‌بار به‌مدت ۳ ماه مزرعۀ رزماری باید برای یافتن و ازبین بردن علف‌های هرز بررسی شود. معمولاً پس از گذشت ۳ ماه دیگر نیاز به کنترل علف‌های هرز نیست زیرا گیاهان می‌توانند به ‌دلیل رشد کافی و پرکردن فضای بین ردیف‌ها رشد علف‌های هرز را محدود کنند. با این حال، نظارت و بازدید میدانی مزرعه بسیار اهمیت دارد زیرا ممکن است برخی علف‌های هرز خطرناک ظاهر شوند و بر رشد رزماری تأثیر بگذارند. اگر کنترل علف‌های هرز به ‌موقع و به ‌طور مناسب انجام شود، گیاهان عملکرد بالایی خواهند داشت. کنترل علف‌های هرز باید با دقت انجام شود تا آسیبی به ریشه‌های حساس رزماری وارد نشود. آسیب دیدن ریشه‌ها به خشک شدن شاخه و یا کل گیاه می‌انجامد و تعداد بالای گیاهان خشک شده بازدهی محصول را به‌ شدت کاهش می‌دهد.

کوددهی

رزماری برای رشد مناسب به کود حیوانی نیاز دارد. مطالعه‌ای که در اتیوپی انجام شده و تجربیات کشورهای دیگر نشان می‌دهد که کاربرد ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن، بسته به شرایط خاک در آغاز سال زراعی باعث رشد سریع و حداکثری رزماری می‌شود. اگرچه کاربرد کودهای شیمیایی و غیر ارگانیک کیفیت روغن اساسی (اسانس) رزماری را کاهش می‌دهد. به همین دلیل در کشت رزماری استفاده از کودهای آلی پس از برداشت و یا کشت بدون کود نسبت به کاربرد کودهای شیمیایی ارجحیت دارد.

بیماری‌ها و آفات رزماری

مدیریت صحیح و مناسب مزارع رزماری جهت جلوگیری از بروز بیماری‌ها و آفات ضروری است. این مراقبت شامل کنترل علف‌های هرز و جلوگیری از تجمع بیش از حد رطوبت در مزرعه است. شاخه‌های انبوه رزماری با کاهش فضای بین گیاهی مانع گردش هوا می‌شوند و محیط مناسبی را برای رشد بیماری‌ها و آفات فراهم می‌کنند. بنابراین، به‌ طور منظم باید شاخه‌هایی که بیش ازحد رشد کرده‌اند، بریده شوند تا از وجود فضای کافی بین گیاهان برای گردش هوا اطمینان حاصل شود. بیماری‌ها و آفات می‌توانند در تمامی مراحل رشد رزماری به گیاه حمله کنند. از این رو کنترل منظم و دقیق مزرعۀ رزماری برای یافتن علائم و نشانه‌های بیماری و آفت و ارزیابی دقیق میزان آسیب بسیار مهم و ضروری است. برای جلوگیری از انتشار بیماری شاخه‌های آلوده باید فوراً جدا شوند. برای به حداقل رساندن خطر گسترش در صورت بروز آلودگی‌های شدید، باید بلافاصله اقدامات مشاوره‌ای مورد نیاز با متخصصان انجام شود. بیماری معمول رزماری کپک پودری است. رزماری بندرت به آفت دچار می‌شود زیرا خاصیت دفع حشرات دارد. این گیاه اگر در کنار گیاهان دیگری مانند هویج کشت شود، می‌تواند آفات آن‌ها را نیز کنترل کند. معمولاً میزان آلودگی آفت در مزارع رزماری به آستانۀ اقتصادی نمی‌رسد. آفاتی مانند Mealy bugs و Cushion scale از مزارع رزماری در سطح محدود گزارش شده‌اند.

پژمردگی فوزاریومی   Fusarium wilt

نشانه‌های این بیماری به چندین عامل بستگی دارد که شامل میزان تلقیح در خاک، شرایط محیطی، مواد مغذی (به ‌ویژه ازت) و حساسیت میزبان است. پژمردگی با زردی برگ و در نهایت نکروز همراه است. این بیماری به ‌طور کلی از برگ‌های مسن آغاز می‌شود و به شاخه‌ها و برگ‌های جوان سرایت می‌کند. علائم اولیه معمولاً با شروع خوشه‌دهی گیاه اتفاق می‌افتد و ممکن است پژمردگی در یک رانر اتفاق بیوفتد و رانر ریزش کند و بقیه سالم بمانند. ایجاد تناوب زراعی برای کنترل این بیماری چندان موفقیت‌‌آمیز نیست زیرا کلامیدواسپورها پس از برقراری تناوب نیز برای مدت طولانی در خاک زنده می‌مانند. پاتوژن می‌تواند در ریشۀ گیاهان بدون علامت به حیات ادامه دهد. اسپری خاک با یک قارچ‌کش چندسان کنترل اولیۀ خوبی ارائه می‌دهد. از بین بردن عامل بیماری‌زا یکی از بهترین روش‌های زراعی کنترل بیماری است. استفاده از قلمه‌های عاری از بیماری و یا مقاوم به بیماری نیز در جلوگیری از بروز بیماری مؤثر است.

کپک پودری  Powdery mildew

علائم این بیماری به‌ صورت لکه‌های خاکستری رنگ تا سفید بر روی برگ‌ها مشاهده می‌شود. این بیماری در شرایطی که رطوبت خاک بیش از حد باشد، گردش هوا ضعیف باشد، رطوبت هوا بالا باشد و یا گیاهان در سایه قرار بگیرند، رخ می‌دهد. هنگام بروز بیماری قطع شاخه‌های انبوه رزماری می‌تواند با بهبود گردش هوا به توقف رشد بیماری کمک کند. خشک شدن آب بین ۲ آبیاری و کاهش آب مصرفی نیز در کنترل این بیماری مؤثر است.

پوسیدگی ریشه  Root rot

علائم این بیماری شامل پژمردگی برگ‌ها و به دنبال آن پوسیدگی ریشه‌ها و از بین رفتن کل گیاه است. این بیماری می‌تواند به ‌دلیل وجود رطوبت بیش از حد در مزرعۀ رزماری در نتیجۀ زهکشی ضعیف و آب‌ایستایی و یا مقدار رس زیاد خاک و استفادۀ بیش از حد از کود اتفاق بیوفتد. در هنگام بروز بیماری بهتر است میزان آبیاری کاهش یافته و کوددهی متوقف شود. خارج کردن بقایای گیاهی و خاک آلودۀ اطراف گیاه از مزرعه نیز در کاهش این بیماری و آثار مخرب آن مفید است.

برداشت

زمان برداشت رزماری بسته به حاصل‌خیزی خاک، منطقۀ جغرافیایی و شرایط آب‌وهوایی متفاوت است. اهداف کاشت رزماری نیز بر زمان برداشت تأثیرگذار است به این معنی که اگر رزماری به هدف فروش به ‌صورت تازه کشت می‌شود، در زمانی که ۶ ماه از انتقال گیاه به مزرعه می‌گذرد برداشت می‌شود. اما اگر هدف تولید روغن اساسی (اسانس) رزماری است، گیاهان پس از ۹ ماه از انتقال به زمین اصلی برداشت می‌شوند. رزماری بسته به مدیریت صحیح و منظم می‌تواند به ‌مدت ۴ تا ۷ سال عملکرد خوبی داشته‌باشد.

رزماری توسط ابزار مناسب و تیز برش زدن، که به ریشه آسیبی وارد نکند، از ساقه جدا می‌شود. ساقه‌ها از فاصلۀ ۱۵ سانتی‌متری زمین و از زیر گره برداشت می‌شوند. برداشت نامناسب می‌تواند به مرگ گیاهان منجر شود. رزماری‌هایی که برای فروش به ‌صورت تازه برداشت می‌شوند، باید از مواد خارجی تمیز شوند و ظاهری تازه و رنگ و طعم مناسبی داشته‌باشند. اتلاف بیش از حد رطوبت بر کیفیت و ماندگاری گیاهان تأثیر می‌گذارد. برای جلوگیری از کاهش رطوبت بهتر است رزماری صبح زود برداشت شود و بلافاصله به بازار منتقل شود و یا در جای خنک (در صورت امکان یخچال) در دمای ۵ درجۀ سانتی‌گراد نگهداری شود. اگر نگهداری در یخچال امکان‌پذیر نیست، قرار دادن قسمت‌های پایینی ساقه‌های برداشت‌شده در گلدان حاوی آب و کمی نمک ماندگاری برگ‌های رزماری را چند روز طولانی‌تر می‌کند.

خشک کردن برگ‌های رزماری

پس از برداشت به شیوۀ مناسب، خشک کردن برگ‌های رزماری را می‌توان پیش یا پس از جدا کردن برگ‌ها از شاخه‌های برداشت‌شده انجام داد. اگر برگ‌ها در فرآیند خشک کردن با مواد خارجی مخلوط شوند، کیفیت محصول نهایی بسیار تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد و این امر باعث کاهش بازارپسندی و قیمت محصول می‌شود.

در هنگام خشک کردن بهتر است از سینی‌های توری که گردش هوای مطلوبی دارند، استفاده شود. فرآیند خشک کردن باید با دقت کافی انجام شود. خشک کردن توسط آفتاب می‌تواند منجر به کاهش کیفیت محصول شود. روش‌های مدرن و مصنوعی خشک کردن امکان دست‌یابی به محصولی با کیفیت بیشتر را فراهم می‌کنند. رزماری باید در دمای کمتر از ۴۰ درجۀ سانتی‌گراد خشک شود تا طعم آن به ‌دلیل ولتالیزاسیون اسانس کاهش نیابد و رنگ سبز آن بخوبی حفظ شود. پس از خشک شدن محصول باید فرآوری شود تا برگ‌ها از ساقه جدا شوند و سپس غربال شوند تا آلودگی آن‌ها پاک شود. محصول نهایی با توجه به اندازه و کیفیت درجه‌بندی می‌شود تا به ‌صورت یک‌نواخت بسته‌بندی شود.

استخراج اسانس و روش‌های نگهداری از آن

روغن‌های اساسی (اسانس) روغن‌های فراری هستند که از گیاهان با فرآیند تقطیر بر پایۀ بخار استخراج می‌شوند. در زمان استخراج روغن اساسی دقت در موارد زیر بسیار اهمیت دارند:

• برگ‌های رزماری باید عاری از هرگونه مواد خارجی باشند در غیر این صورت کیفیت روغن کاهش می‌یابد.
• لوله‌های مورد استفاده در دستگاه تقطیر برای جوشاندن، انتقال بخار و چگالش باید از محلول ضد زنگ برخوردار باشند و یا از مس ساخته شده‌باشند.
• بخار حامل اسانس به ‌دلیل نقص فنی از دستگاه تقطیر خارج نشود.

روغن‌های استخراج‌شده باید در جای خشک و خنک، ترجیحاً در یک بطری کوچک شیشه‌ای رنگی، قرار گیرند. پس از هر بار استفاده از اسانس در ظرف باید محکم بسته شود. در صورت امکان توصیه می‌شود روغن‌های اساسی در یخچال نگهداری شوند. روغن اساسی رزماری بسته به شرایط ذخیره‌سازی می‌تواند به ‌مدت ۶ ماه تا ۲ سال کیفیت خود را حفظ کند.

استاندارد تعیین‌شده توسط سازمان استاندارد بین‌المللی ISO) ( الزامات رزماری خشک شده را بیان می‌کند. بر اساس استاندارد ISO برگ‌های خشک رزماری باید حاوی حداقل ۱/۲ درصد روغن فرار، حداکثر ۱۰ درصد مواد خارجی، حداکثر ۲ درصد ساقۀ چوبی و ۷ درصد خاکستر باشد.

جنبه‌های بازاریابی رزماری

قیمت رزماری چه به ‌صورت گیاهان تازه و خشک و چه به صورت اسانس به عوامل مختلفی بستگی دارد که شامل کیفیت محصول، هزینۀ تولید و تعادل بین عرضه و تقاضا است. در بازارهای محلی قیمت برگ‌های تازۀ رزماری از برگ‌های خشک شده گران‌تر است. بزرگ‌ترین تولیدکنندگان رزماری در سطح دنیا شامل هند، چین و کشورهای مدیترانه‌ای مانند اسپانیا و ترکیه است در حالی که آمریکا، ژاپن و کشورهای اروپایی بزرگ‌ترین واردکنندگان رزماری هستند. برگ‌ها و اسانس رزماری در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین به منظور بهره‌مندی از این بازار عظیم بالقوه از تولیدکنندگان انتظار می‌رود رزماری با کیفیت خوب و قیمت رقابتی مناسب با استفاده از ابزارهای مدرن بازاریابی و تبلیغات اینترنتی عرضه کنند.

فواید کشت رزماری

تولید تجاری رزماری می‌تواند موجب اشتغال‌زایی و ایجاد درآمد و کمک به بازارهای محلی و داخلی شود. کشت محدود رزماری نیز نیاز به محصول مرغوب در بسته‌بندی مناسب را در مناطق محلی برآورده می‌کند. کارخانه‌های فرآوری محصول نیز می‌توانند با استفاده از تولیدات محلی محصولات مرغوب‌تری به بازار عرضه کنند. افزایش سطح زیر کشت محصول به ایجاد واحدهای بسته‌بندی و صادرات محصول به سایر شهرها و در دراز مدت کشورهای همسایه منجر خواهد شد. این امر به نوبۀ خود موجب اشتغال‌زایی بیشتر و رونق اقتصادی می‌شود. به دلیل خواص بی‌نظیر دارویی و مصارف غذایی رزماری اگر فرهنگ مصرف دارویی گیاهان افزایش یابد کشت این گیاه نیز رونق خواهد گرفت.

جمع‌بندی

رزماری گیاهی بومی مدیترانه است. این گیاه برگ‌های سوزنی شکلی دارد که عطر بسیار قوی دارند. بیشتر مردم در سراسر دنیا از رزماری برای طعم دادن و بر طرف کردن بوی گوشت استفاده می‌کنند. در حالی که برگ‌ها و سرشاخۀ رزماری سرشار از خواص دارویی هستند. داروهای تولید شده از رزماری به دو صورت استعمال خارجی و خوراکی موجودند. داروهای استعمال خارجی رزماری مانند انواع پماد و لوسیون در کاهش دردهای عضلانی مؤثرند. داروهای خوراکی رزماری تقویت کننده سیستم اعصاب مرکزی و دستگاه گوارشند. توسعۀ کشت رزماری در کشور می‌تواند به رشد صنایع وابسته مانند صابون‌سازی، تولید سموم دفع حشرات، تولید عطر و از همه مهم‌تر تولیدات دارویی منجر شود.

منابع

• https://www.researchgate.net
• https://www.sciencedirect.com/
• کاملی مریم، نظریان، عمویی علی‌محمد، بستۀ کارآفرینی تولید رزماری، تهران، اسرار علم، ۱۳۹۴