کاشت، داشت و برداشت کنجد

خاستگاه کنجد

گیاه کنجد با نام علمی Sesamum indicum L.pedaliaceae  یکی از قدیمی‌ترین محصولات کشاورزی است که انسان‌ها با آن آشنا شده‌اند. این گیاه از گذشته تاکنون به‌عنوان ماده‌ای روغنی باارزش در بابل و آشور استفاده می‌شده‌است.

منشأ این گیاه همچنان مورد بحث است. برخی می‌گویند کنجد از آفریقا سرچشمه گرفته‌است اما برخی دیگر معتقدند منشأ این گیاه شبه‌قارۀ هند است. اظهار نظر دربارۀ منشأ کنجد به بررسی‌ها و مقایسه‌های ژنتیکی بیشتری نیاز دارد. کنجد فارغ از اینکه از کجا نشأت گرفته‌است در سرتاسر آفریقا، مدیترانه و شرق دور منتشر شده‌است.

در خاورمیانه کنجد به‌عنوان تاهینی (کرۀ کنجد یا خمیر کنجد) مصرف می‌شود. کنجد به‌همراه نخود مواد اصلی تشکیل‌دهندۀ هوموس‌اند. در چین، ژاپن و کره از کنجد به‌عنوان روغن پخت‌وپز استفاده می‌شود و به‌دلیل خواص دارویی کنجد به آن توجه ویژه‌ای دارند.

در سال‌های اخیر ژاپنی‌ها خواص دارویی کنجد را شناسایی کرده‌اند. در این کشور عبارت ضرب‌المثل گونه‌ای از قدیم نقل می‌شود که «مصرف کنجد ضامن سلامتی است». مطالعات آزمایشگاهی چندین خاصیت آنتی‌اکسیدانی کنجد را تأیید کرده‌است و نتایج اولیۀ منتشرشده تأیید می‌کنند که داستان‌های منتقل‌شده توسط نسل‌های گذشته پیرامون خواص کنجد صحت داشته‌است.

در غرب کنجد در درجۀ اول در صنایع شیرینی‌پزی مورداستفاده قرارمی‌گیرد. در سراسر جهان دانه‌های کنجد یا خمیر آن در ترکیب با مواد شیرین خوراکی‌های متنوعی می‌سازند که معروف‌ترین آن‌ها حلوا است. استفاده از روغن کنجد در صنایع آرایشی نیز رو به افزایش است. در هندوستان در بسیاری از مناسک مذهبی از کنجد استفاده می‌شود.

تاریخچه

کنجد یکی از قدیمی‌ترین گیاهان زراعی جهان است. قدیمی‌ترین آثار برجای‌مانده از مصرف کنجد مربوط به درۀ هاراپا در شبه‌قارۀ هند است که ۵۵۰۰ سال قدمت دارد. الواحی با قدمت ۴۳۰۰ سال در موزه‌ای در انگلستان موجود است که شرح می‌دهند خدایان برای بازگرداندن نظم به جهان نان می‌خوردند و نوشیدنی کنجد می‌نوشیدند.

بیشتر مردم عبارت “Open sesame” از کتاب علی‌بابا و چهل دزد بغداد را به‌خاطر دارند که دربارۀ افتتاح غاری پر از ثروت به‌کاربرده‌شده‌است و گویای شباهت بازشدن غلاف‌های کنجد و بیرون‌ریختن دانه‌های آن به‌دلیل ارزش زیاد ثروت‌گونۀ آن دارد.

کنجد به‌دلیل سهولت در استخراج، پایداری عالی و مقاومت در برابر خشکی، یکی از دانه‌های اصلی روغنی در گذشته بوده‌است. امروزه در هندوستان تقریباً همانند گذشته کشاورزان میزان روغن کنجد مصرفی سالانۀ خود را در خانه نگهداری می‌کنند، بدون اینکه روغن فاسد شود.

امروزه هند و چین بزرگ‌ترین تولیدکنندگان کنجد در جهان هستند و برمه، سودان، مکزیک، نیجریه، ونزوئلا، ترکیه، اوگاندا و اتیوپی در مقام‌های بعدی قراردارند. کنجد در دهۀ ۱۹۳۰ به آمریکا معرفی شد.

تولید داخلی کنجد به‌دلیل کمبود ارقام قابل‌برداشت به‌صورت مکانیکی، محدود بوده‌است. پس از رسیدن محصول غلاف‌های کنجد شکافته شده، دانه‌ها رها می‌شوند. به‌دلیل این ویژگی کنجد عمدتاً در گلدان‌های کوچک کشت می‌شده‌است.

در سال ۱۹۴۳ تولید ارقام مقاوم به شکنندگی آغاز شد. اگرچه محققان به پیشرفت‌های بسیاری در تولید کنجد مقاوم دست‌یافته‌اند، اما همچنان تلفات برداشت محصول بر اثر خردشدن باعث محدودشدن تولید داخلی در آمریکا می‌شود.

ارزش غذایی و کاربرد کنجد

دانه‌های کنجد حاوی ۵۰ درصد روغن و ۲۵ درصد پروتئین هستند و در شیرینی‌پزی، تولید شکلات و سایر صنایع غذایی مورداستفاده قرارمی‌گیرند. روغن کنجد در پخت‌وپز و تهیۀ سالاد نیز کاربرد دارد. این روغن حاوی ۴۷ درصد اولئیک‌اسید (Oleic acid) و ۳۹ درصد لینولیک‌اسید (Linoleic acid) است.

روغن کنجد و موادی که با روغن کنجد سرخ می‌شوند ماندگاری طولانی دارند زیرا روغن حاوی آنتی‌اکسیدانی به‌نام Sesamol است. روغن کنجد در صنایع صابون‌سازی، رنگ‌سازی، تولید عطر، دارو و حشره‌کش کاربرد فراوانی دارد.

مادۀ خشک باقی‌مانده از کنجد پس از روغن‌کشی، یک غذای عالی با پروتئین بالا (۳۴ تا ۵۰ درصد) برای دام و طیور است.

گیاه‌شناسی کنجد

کنجد گیاهی یک‌ساله (در برخی موارد چندساله) است که تا ارتفاع ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر (۲۰ تا ۶۰ اینچ) بسته به رقم و شرایط محیطی رشدمی‌کند. برخی از ارقام کنجد انشعابات زیادی دارند درحالی‌که ارقام دیگر بدون شاخه‌اند.

برگ‌ها از نظر شکل و اندازه متغیر هستند و ممکن است متضاد و یا متناوب باشند. رنگ برگ‌های کنجد سبز تیره است. گل‌های شیپورمانند کنجد سفید تا صورتی کم‌رنگند و ۶ تا ۸ هفته پس از کاشت پدیدار می‌شوند.

گل‌دهی چندین هفته ادامه دارد. گل‌دهی چندگانه توسط برگ‌های مقابل تقویت می‌شود. کنجد گیاهی خود گرده‌افشان است اگرچه برخی حشرات نیز به گرده‌افشانی آن کمک می‌کنند. در مورد اهمیت گرده افشانی بیشتر بدانید.

میوۀ کنجد شامل یک غلاف شیاردار است که ۵/۲ تا ۵/۷ (۱ تا ۳ اینچ) طول دارد و حاوی ۵۰ تا ۱۰۰ و یا تعداد بیشتری دانه است.

دانه‌ها ۴ تا ۶ هفته پس از لقاح بالغ می‌شوند. زمان رشد کنجد نامشخص است و تا وقتی‌که شرایط آب‌وهوایی اجازه می‌دهد، این گیاه به تولید برگ، گل و غلاف ادامه می‌دهد.

دانه‌های کنجد کوچکند و در رنگ‌های گوناگون از جمله سفید، برنز، طلایی، خاکستری، سیاه و قهوه‌ای دیده‌می‌شوند. وزن هزار دانۀ کنجد در حدود ۲۸ گرم (۱ اونس) است. دانه‌های سبک‌تر مرغوبیت بیشتری دارند.

الزامات محیطی

آب‌وهوا

ارقام تجاری کنجد برای رشد به ۹۰ تا ۱۲۰ روز به‌دور از خطر یخ‌زدگی نیاز دارند. میانگین دمای شبانه‌روز در حدود ۲۵ تا ۲۶ درجۀ سانتی‌گراد (۷۷ تا ۸۰ درجۀ فارنهایت) برای رشد گیاه کنجد مطلوب است. در دمای کم‌تر از ۲۰ درجۀ سانتی‌گراد (۶۸ درجۀ فارنهایت) رشد کاهش می‌یابد و در دمای ۱۰ درجۀ سانتی‌گراد (۵۰ درجۀ فارنهایت) رشد و جوانه‌زنی متوقف می‌شود.

کنجد به شرایط خشکی بسیار مقاوم است. بخشی از این مقاومت به‌دلیل سیستم گستردۀ ریشه است. بااین‌وجود برای رشد اولیه و جوانه‌زنی و حصول عملکرد مناسب به رطوبت کافی و حداقل بارندگی ۵۰ تا ۶۶ سانتی‌متر (۲۰ تا ۲۶ اینچ) نیازمند است.

کمبود آب در مراحل گل‌دهی، تولید غلاف و تشکیل دانه، موجب کاهش کیفیت محصول می‌شود. سطح رطوبت پیش از کاشت و گل‌دهی بیشترین تأثیر را در بازدهی محصول دارد. کنجد از تحمل شرایط غرقابی ناتوان است. رطوبت بالای خاک احتمال بروز بیماری بوته‌میری را افزایش می‌دهد. بارش باران در اواخر فصل دورۀ رشد را طولانی‌تر کرده، باعث افزایش تلفات ناشی از ریزش دانه‌ها می‌شود. یکی از دلایل ناموفق بودن تولید تجاری کنجد در فرانسه نیز همین مسئله است.

شروع گل‌دهی به مدت‌زمان تابش نور (طول روز) حساس است و این حساسیت در ارقام مختلف متفاوت است. میزان روغن موجود در دانۀ کنجد با افزایش طول روز افزایش می‌یابد. ازآنجاکه محتوای پروتئین و محتوای روغن رابطۀ معکوس دارند، دانه‌هایی که میزان بالاتری روغن دارند، پروتئینشان کمتر است.

خاک

گیاه کنجد با خاک‌های متنوعی سازگار می‌شود اما در خاک زهکشی‌شده، حاصل‌خیز با بافت متوسط و pH خنثی بهترین عملکرد را دارد. به نظر می‌رسد کنجد با سیستم ریشه‌ای منشعب خود ساختار خاک را بهبود می‌بخشد.

این گیاه تحمل شوری پایینی دارد و در شرایط مرطوب آسیب‌پذیر است. بهترین خاک برای کشت کنجد خاک لومی-شنی است. خاک‌های سنگین به‌دلیل نداشتن تهویۀ مناسب و رطوبت بالا برای کاشت کنجد مناسب نیستند.

کنجد تحمل شوری اندکی دارد بنابراین میزان شوری خاک باید پیش از کاشت مشخص شود. کشت کنجد در خاک‌های رسی نیز به‌دلیل ناتوانی در انتشار آب و تجمع رطوبت در یک ناحیه، توصیه نمی‌شود. پیشنهاد می‌کنیم نحوه اصلاح خاک‌های شور و سنگین را بخوانید.

تهیۀ بذر و جوانه‌زنی

بذرهای کنجد باید به‌طور کامل تمیز شوند و با قارچ‌کش کاپیتان ۷۵ درصد به‌میزان ۲۸ گرم در لیتر ضدعفونی شوند تا از پوسیدگی جلوگیری شود. این درمان به‌ویژه برای ارقام مقاوم در برابر شکنندگی بسیار مهم است زیرا جوانه‌زنی این ارقام کندتر صورت می‌گیرد. ازآنجاکه ارقام مقاوم به شکنندگی زمان بیشتری در خاک می‌مانند، بیشتر از ارقام مقاوم مستعد ابتلا به بیماری‌های قارچی خاک‌زی هستند.

الزامات زراعی

آماده‌سازی بستر

کنجد به بستری گرم، مرطوب و عاری از علف هرز نیاز دارد. زهکشی مناسب خاک در کشت کنجد بسیار اهمیت دارد زیرا این گیاه در تمامی مراحل رشد نسبت به آب‌ایستایی بسیار حساس و آسیب‌پذیر است. ازآنجایی‌که کنجد دیر کشت می‌شود تکرار شخم‌زنی می‌تواند چند دوره از علف‌های هرز را از بین‌ببرد. به‌دلیل اینکه بذر کنجد بسیار کوچک است و رشد اولیۀ آن کند صورت می‌گیرد، بهتر است بستر کاشت عاری از کلوخ و مسطح باشد.

تاریخ کاشت کنجد

کنجد نباید پیش از رسیدن دمای خاک به ۲۱ درجۀ سانتی‌گراد (۷۰ درجۀ فارنهایت)، تقریباً یک ماه پس از آخرین سرمای شدید یا ناگهانی، کشت شود. مناسب‌ترین تاریخ کاشت کنجد عمدتاً تیرماه است. تاریخ کشت را برای مناطق جنوبی و گرم‌تر می‌توان به هفتۀ اول مردادماه موکول کرد.

باتوجه‌به دیررس بودن ارقام بومی کنجد و گونه‌های توصیه‌شده، کشت باید در نیمۀ دوم تیرماه انجام شود. تأخیر در زمان کاشت کنجد می‌تواند مصادف‌شدن برداشت با باران‌های پاییزه را به‌همراه داشته‌باشد و کشت محصول بعد را نیز با تأخیر مواجه کند.

روش‌ها و تراکم کشت بذر

مقدار بذر کنجد در هر هکتار چقدر است؟

کنجد را می‌توان در جعبه‌های مخصوص سبزیجات کشت کرد. جمعیت ۲۵۰۰۰۰ تا ۳۰۰۰۰۰ بوته کنجد در هکتار که در ردیف‌های ۴۵ تا ۷۶ سانتی‌متری (۱۸ تا ۳۰ اینچ) کشت شده‌اند، بهترین بازده را دارند.

فاصله کشت کنجد

در آبیاری نشتی فاصلۀ ردیف‌ها در کشت‌های کرتی و یا جوی‌پشته‌ای عمدتاً ۱۰ تا ۵۰ سانتی‌متر در نظر گرفته‌می‌شوند. فاصلۀ بین بوته‌ها نیز در حدود ۱۰ سانتی‌متر است.

اگر امکان آبیاری قطره‌ای وجود داشته‌باشد فواصل ردیف‌ها ۴۰ سانتی‌متر و فاصلۀ بوته‌ها ۱۵ سانتی‌متر لحاظ می‌شود. ارقام تک‌شاخه نیز در ردیف‌هایی با فاصلۀ ۳۰ سانتی‌متر کاشته می‌شوند و فاصلۀ بوته‌ها با هم ۵ سانتی‌متر است.

در روش‌های کشت سنتی فاصلۀ بوته‎ها و تراکم کشت با تعیین مقدار بذر تنظیم می‌شود. رعایت تراکم کشت در ارقام بومی و ارقامی که انشعاب دارند بسیار مهم است و از خم شدن و خوابیدگی بوته‌ها جلوگیری می‌کند.

عمق کاشت به نوع خاک و میزان رطوبت آن بستگی دارد و در حدود ۲ تا ۵ سانتی‌متر (۱ تا ۲ اینچ) متفاوت است. رعایت عمق کاشت یک‌نواخت و تراکم مناسب برای استقرار بهتر بوته‌ها و در نتیجه حصول بهترین عملکرد ضروری است.

کوددهی

نیازهای کنجد برای حاصل‌خیزی مشابه ارزن است. این میزان شامل ۸۰ لیتر نیترات، ۲۰ لیتر فسفر و ۲۰ کیلوگرم پتاسیم در هر هکتار است. این میزان کود نیتروژن برای خاک‌هایی با مواد آلی کمتر از ۲ درصد توصیه می‌شود. اگر میزان مواد آلی خاک بیش از ۵ درصد باشد، ۴۰ لیتر نیتروژن و برای خاک‌هایی با ماده آلی ۲ تا ۵ درصد، ۶۰ درصد نیتروژن در هکتار افزوده می‌شود.

مقدار پیشنهادی پتاسیم و فسفر برای نتایج آزمون خاک در محدودۀ بهینه است. pH خاک در محدودۀ ۶/۵ یا بالاتر برای کشت کنجد مناسب است.

کودهای مصرفی کنجد را می‌توان به‌صورت نواری در کنار ردیف کاشت قرار داد. کمبود این عناصر می‌تواند به‌صورت علائمی در کنجد ظاهر شود و عملکرد آن را کاهش دهد.

کمبود ازت یا نیتروژن غالباً موجب زرد رنگ شدن برگ‌ها می‌شود و ممکن است برگ‌ها از بوته جدا شوند. در کمبود فسفر برگ‌ها نکروز می‌شوند و لکه‌های قهوه‌ای در آن‌ها ایجاد می‌شود. تعداد شاخه‌های بوته نیز کاهش می‌یابد و ممکن است گیاه رشد طبیعی نداشته‌باشد.

کمبود پتاسیم نیز می‌تواند علائمی همچون زردشدن برگ‌ها و کوتاه ماندن بوته ایجاد کند. علاوه بر این کودها، کنجد برای تولید بهینه به مقادیری از عناصر روی، آهن، منیزیم و منگنز نیز نیاز دارد. مقدار موردنیاز کودها در مناطق مختلف متفاوت است که با استفاده از آزمون خاک می‌توان مقدار دقیق را مشخص کرد.

تناوب کشت

بهترین تناوب کشت کنجد در ایران کشت کنجد پس از برداشت غلات است. کاشت کنجد پس از گندم و جو به‌علت هم‌زمان نبودن فصل کشت این دو محصول فواید بسیاری دارد.

برخی از این فواید شامل افزایش حاصل‌خیزی خاک، بهبود بافت خاک، کاهش بیماری‌ها و آفات و علف‌های هرز به‌دلیل اختلاف میزبانی، افزایش کیفیت محصول به‌دلیل بهبود کیفیت خاک، اشتغال‌زایی، بهره‌وری بیشتر از زمین در زمانی که پس از برداشت غلات کشت صورت نمی‌گیرد و افزایش درآمد کشاورزان است. برای اطلاعات بیشتر درباره تناوب زراعی را پیشنهاد می‌کنیم بخوانید.

انتخاب ارقام

تنوع زیاد گیاه کنجد آن را به یک گیاه رویایی برای کشاورزان بدل کرده‌است. در سال ۱۹۶۷ در مزرعه‌ای در راجستان هند یک محقق توانست ۱۲ فنوتیپ را شناسایی کند. در سودان ارقام کنجد از یک مزرعه تا مزرعۀ دیگر تفاوت می‌کند.

برنامۀ تکثیر ارقام بهبودیافته در کره در سال ۱۹۹۷ آغاز شده‌است اما همچنان بخشی از کنجد کشت شده در سطح جهان از کشت ارقام محلی به‌دست‌می‌آید. در سال ۱۹۹۹ در ونزوئلا جایی که پیش از آن وجود تنها دو رقم کنجد گزارش شده‌بود، اولین محقق توانست ۱۱ فنوتیپ مختلف از یک مزرعه جمع‌آوری کند.

ارقام کنجد

تنوع بسیاری در ارقام کنجد وجود دارد با این حال انواع کنجد معمولاً به دو دسته تقسیم می‌شوند:

• ارقام شکننده
• ارقام مقاوم به شکنندگی

ارقام شکننده تک‌شاخه‌ای هستند و دانۀ آن‌ها حاوی میزان بالای روغن (۵۰ درصد) است اما طعم تلخ آن‌ها ارزش اقتصادی و بازارپسندی آن‌ها را کاهش داده‌است. برخی ارقام شکننده در ایالات متحده شامل: Margo, Oro, Blanco, Dulce, Ambia می‌شود.

ارقام مقاوم به شکنندگی جهت ایجاد امکان برداشت مکانیزه گسترش یافته‌اند. اگرچه روغن موجود در آن‌ها از ۵۰ درصد کمتر است، از آن‌ها صرفاً برای تولید روغن استفاده می‌شود. برخی از این ارقام در آمریکا شامل: Baco, Paloma, UCR3, SW16, SW17 می‌شوند.

برداشت مکانیزه در گونه‌هایی که انشعابات کمتری دارند و فاصلۀ اولین غلاف آن‌ها با سطح زمین در حدود ۳۰ سانتی‌متر (۱۲ اینچ) است بهتر انجام می‌شود.

برداشت

کنجد پس از ۹۰ تا ۱۵۰ روز از تاریخ کاشت آمادۀ برداشت است. رسیدگی معمولاً از شاخه‌های پایینی آغاز می‌شود. به‌طورکلی ارقام تک‌شاخه سریع‌تر به بلوغ می‌رسند.

محصول باید پیش از اولین سرمای سخت برای به‌دست‌آوردن بذرهای مرغوب برداشت شود. در زمان رسیدگی برگ‌ها و ساقه از سبز به زرد و قرمز تغییر رنگ می‌دهند و برگ‌ها از گیاه جدا می‌شوند. ارقام شکننده و غیرشکننده روش‌های برداشت متفاوتی دارند.

برای کاهش میزان تلفات باید در هنگام برداشت احتیاط لازم صورت گیرد. ارقام کنجد موجود در ایران غالباً از انواع چندشاخه و شکننده هستند و امکان برداشت مکانیکی آن‌ها وجود ندارد.

ارقام غیرشکننده می‌توانند مستقیماً توسط کمباین برداشت شوند. ازآنجایی‌که رسیدگی غلاف‌های کنجد در سرتاسر مزرعه و حتی گیاه هم‌زمان صورت نمی‌گیرد بهتر است برای برداشت منتظر رسیدن کامل محصول نشد زیرا غلاف‌های رسیده باز می‌شوند و دانه‌ها به زمین ریخته، از بین‌می‌روند.

خشک‌کردن و ذخیره‌سازی

کنجد می‌تواند در دمای اتاق تا ۵ سال بدون اینکه آسیبی به آن وارد شود، نگهداری گردد. دمای انجماد به دانۀ کنجد آسیب می‌زند و بازارپسندی آن را کاهش می‌دهد. رطوبت باقی‌مانده در دانه‌های کنجد باید کمتر از ۱۰ درصد باشد تا از بیماری‌هایی که در اثر رطوبت ایجاد می‌شود، جلوگیری شود.

جمع‌بندی

کنجد یکی از مهم‌ترین دانه‌های روغنی کشت شده در جهان است. دانۀ کنجد حاوی ۵۰ درصد روغن و ۲۵ درصد پروتئین است و در شیرینی‌پزی، تولید شکلات و سایر صنایع غذایی مورداستفاده قرارمی‌گیرد. روغن کنجد در پخت‌وپز و تهیۀ سالاد نیز کاربرد دارد.

کنجالۀ کنجد علوفۀ مناسبی برای دام و طیور است. زراعت کنجد برای حصول بالاترین عملکرد به مواردی از قبیل بستر مناسب، خاک مطلوب، تراکم صحیح و رعایت فواصل کاشت نیازمند است.

ارقام کنجد در سراسر دنیا بسیار متنوع است اما به‌صورت کلی به دو دستۀ شکننده و غیرشکننده تقسیم می‌شوند.

کنجد ۹۰ تا ۱۵۰ روز پس از کاشت، آمادۀ برداشت است. تغییر رنگ غلاف‌ها و ساقه علامت رسیدگی کنجد است. برداشت کنجد به‌دلیل شکنندگی و ریز بودن دانه به‌صورت دستی انجام می‌شود. درصورتی‌که دانه‌ها خشک شوند و در دمای مناسب نگهداری شوند تا چندین سال می‌توان کنجد را ذخیره کرد. بهترین تناوب کشت کنجد تناوب با غلات از قبیل گندم و جو است.

مقالات مرتبط

• بیماری‌ها، آفات و علف‌های هرز کنجد و روش‌های مبارزه با آن

منابع

• https://hort.purdue.edu/newcrop/afcm/sesame.html
• https://www.hort.purdue.edu/newcrop/ncnu02/v5-157.html
• https://www.gardeningknowhow.com/